Бап-бап, баппахан

БЁРЮ БЛА БОРСУКЪ

Бёрю:
- Ой, борагъайым, борсугъум,
Чыкъсанг а, борсукъ, уядан, чыкъсанг а,
Мен айтханнга эсинги бир бурсанг а!
Бу тауладан ол таулагъа барайыкъ,
Ол тауладан ирик жасакъла алайыкъ!
Чыкъ, борсукъ, бери!

Борсукъ:
Огъай, огъай, огъай!
Чыкъмайма мен, бёрю, чыкъмайма,
Бу тауладан ол таулагъа барыргъа,
Ол тауладан ириш жасакъла алыргъа.
Биз, Бёрю, шаухал бийлери тюйюлбюз,
Ары барсакъ, аман болур кюнюбюз.
Чыгъарыкъ тюйюлме!

Бёрю:
- Ой, борагъайым, борсугъум,
Чыкъсанг а, борсукъ, уядан, чыкъсанг а,
Мен айтханнга эсинги бир бурсанг а!
Жылкъыны атасы уллу ажир келеди,
Уруп, белинден эки этерме,
Ал жаны татлы болады,
Ал жаны - мени,
Арт жаны - сени,
Чыкъ, борсукъ, бери!

Борсукъ:
Огъай, огъай, огъай!
Чыкъмайма мен, бёрю, чыкъмайма,
Ол сёзлени мени алдаргъа айтаса,
Мени ашар ючюннге чакъыраса!
Чыгъарыкъ тюйюлме!

Бёрю:
- Ой, борагъайым, борсугъум,
Чыкъсанг а, борсукъ, уядан, чыкъсанг а,
Мен айтханнга эсинги бир бурсанг а.
Сюрюуню атасы тогъаймюйюз къочхар келеди,
Уруп, белинден эки этерме,
Ал жаны татлы болады,
Ал жаны - сени,
Арт жаны - мени,
Чыкъ, борсукъ, бери!

Борсукъ:
Огъай, огъай, огъай!
Чыкъмайма мен, бёрю, чыкъмайма,
Аман жанадыла кёзлеринг,
Аман чыгъадыла сёзлеринг,
Чыгъарыкъ тюйюлме!

Бёрю:
- Ой, борагъайым, борсугъум,
Чыкъсанг а, борсукъ, уядан, чыкъсанг а,
Мен айтханнга эсинги бир бурсанг а.
Эчки сюрюулени атасы къылычмюйюз
Къарт теке келеди,
Уруп, белинден эки этерме.
Ал жаны татлы болады,
Ал жаны - сени,
Арт жаны - мени,
Чыкъ, борсукъ, бери!

Борсукъ:
Огъай, огъай, огъай!
Чыкъмайма мен, бёрю, чыкъмайма,
Ол сёзлени мени алдаргъа айтаса,
Мени ашар ючюннге чакъыраса.
Чыгъарыкъ тюйюлме!

Бёрю:
- Ой, борагъайым, борсугъум,
Чыкъсанг а, борсукъ, уядан, чыкъсанг а!
Мен айтханнга эсинги бир бурсанг а.
Ашагъанла, харип, айтып ашамайла,
Ашагъанла мен жарлыгъа ушамайла.
Сени ашасам, жанмагъан отха тюшейим,
Санларымы ёлген итле кемирсин,
Къабырымда ёлген молла окъусун,
Ёшюнюме окъсуз ушкок атылсын,
Сюймегеним тюз боюнундан тагъылсын!
Чыкъ, борсукъ, бери!

Борсукъ:
Огъай, огъай, огъай!
Чыкъмайма мен, бёрю, чыкъмайма,
Аман жанадыла кёзлеринг,
Аман чыгъадыла сёзлеринг,
Чыгъарыкъ тюйюлме!

Бёрю:
- Ой, борагъайым, борсугъум,
Чыкъсанг а, борсукъ, уядан, чыкъсанг а.
Мен айтханнга эсинги бир бурсанг а.
Бишген тауукъну сен аллыма келтир,
Ашамасам, сен мени ур да ёлтюр,
Мен суусуз къалгъан тенгизге батайым,
Этден тоюп, кюн тууушда жатайым,
Къойдан толу оруннга тыгъылайым,
Анда киши да кёрмейин къалайым!

ЁРЮЗМЕК БЛА ЖАШЧЫКЪ

Эртте-эртте нартла-гуртла деп бирле жашагъандыла. Аланы таматалары кесини озгъун акъылы, эси, тирилиги, жигитлиги бла белгили деу Ёрюзмек болгъанды. Кёп аманлыкъдан, кёп хатадан, кёп палахдан, кёп терсликден, кёп къыйынлыкъдан бирча сакълап, Ёрюзмек нартлагъа тийишли башчылыкъ этгенди. Ёрюзмекни кючю бла нартланы башлары кёп жауну чабыуундан къутхарылгъандыла.
Бир жолда Ёрюзмек, нартлагъа кийик эт ашатыргъа жюкленип, садагъын да боюнуна атып, бир сюрюучю жашчыкъны да биргесине алып, уугъа атланнганды. Бара-барып, тау этекде бир уллу чегетни къыйырындан киргендиле ала. Агъачланы тюзлеринден кесип, Ёрюзмек къая жанында, кече жатарча, кюндюз солурча, эрлай къошчукъ ишлегенди. Ёрюзмек да, жашчыкъ да хапчукланы къошха салгъандыла, бираз отун ташыгъандыла, мулжар этгендиле.
Ёрюзмек, къая жанлада излей кетип, отлукъ таш да, къуу да тапханды. Ташны ташха уруп, от чакъдырып, къургъакъ отунладан, кюреше кетип, кючден-бутдан отчукъ тамызгъанды. От иги жаннгынчы, Ёрюзмек да, жашчыкъ да, от жагъада томуроулагъа олтуруп, хайт деп солугъандыла.
Арыгъанлары кетгенден сора, Ёрюзмек жашчыкъгъа:
- Мен, арлакъ жайылып, кийикле ёлтюрюп келейим, сен а, аз-аз отун салып, отну ёчюрмей тур. От ёчюлсе, экинчи от эталлыкъ тюйюлбюз,- деп кетгенди.
Ёрюзмек кетгенден сора, жашчыкъ кеси жангыз, эрикгенча болуп, мулжарда къалкъып къалгъанды. Жукъудан тоя келип, уянып къараса, от ёчюлюп тура.
- Жашчыкъ, секирип ёрге къобуп: "Ой, юйюм къуруду, отум ёчюлгенди да къалгъанды, энди Ёрюзмек келип къала эсе, манга урушурукъду",- деп, къоркъуп, чаба-жорта, бир терен къулакъны ёрге айланнганды. Къулакъ тауусулуп, ол бир сыйдам сыртха чыкъгъанды. Сыртдан ауа барып, бир бийик тёбени кёргенди. Тёбени башына ёрлеп, тёгерегине къараса, кёз кючден жетген бир жерде от жарыкъ ургъанын эслегенди. "Ёрюзмек келгинчи, от алып келейим да, эрлай от тамызайым къошда",- деп, жашчыкъ от жарыкъ таба мыллыгын атханды.
Жашчыкъ от жарыкъгъа жууукъ кирип къараса, чегет тарда - бир уллу къош, къошну бир мюйюшюнде - бир уллу от, отну тёгерегинде да - тогъуз эмеген. Жашчыкъ, чартлап кирип, от алайым да къачайым деп тебирегенлей, ол тогъуз эмеген: "Ма, Аллах бергенча, оюнчакъ келди бизге", - деп, сермеп тутуп, топну атханча, жашчыкъны бир бирине атып башлагъандыла. Алай эте келип, жашчыкъ тогъузунчу эмегенни къолуна тюшгенлей, ол: "Муну, ол къайнай тургъан къазаннга атып, биширип, ашаргъа керекди", - деп, къуру сууу бла отда къазанны кёргюзтгенди...
Жашчыкъ ары от алыргъа кетгенлей, узаймай, Ёрюзмек, кёп кийик эт да кётюрюп, къошха къайтханды. Къараса, къошда не от жокъ, не жашчыкъ жокъ. Жашчыкъны да, отну да кёрмегенинде, Ёрюзмек: "Жашчыкъ отну ёчюлтюп, менден къоркъуп, от излей кетген болур", - дегенди.
Ёрюзмек ким да билген, бек сезимли эмда хыйлачы киши болгъанды. Аны къайры кетгенин сезгенлей, ол: "Энди эмегенлеге кесин ашатып къояды", - деп, къоркъуп, жашчыкъны ызындан къысха баргъанды.
Эмегенлени къошларын табып, Ёрюзмек гузабагъа киргенди. Кирсе, аллайгъа кирсин: эмегенле жашчыкъны къайнай тургъан къазаннга атаргъа тебиреп тура эдиле. Аны алай кёргенлей, Ёрюзмек эмегенлеге:
- Эй, ахшы уланла, бу жашчыкъ да, мен да сизге келечиге келгенбиз, мен, суу ичеме деп, къулакъгъа къйтып, артха къалгъан эдим, - дегенди.
Эмегенле, жашчыкъны ёлтюрюрге тебирегенлерин да къоюп:
- Не келечилигинг барды, айт, эшитейик? - деп, Ёрюзмекни сёзю къайгъылы болгъандыла.
Ёрюзмек алагъа, кёлю бла айтханча этип, сёзюн былай башлагъанды:
- Элим битеу тюйюш болгъанды: бир затны айыралмай, бары урушадыла. Хар ким кесим айтхан деп, бир бирин соядыла, нартлада муну тюзюн билирге киши табылмайды, сиз, акъыллыла, ахшыла, ким билсин, айырлыкъ болурму эдигиз деп келгенбиз.
Бурун эрттеледе бизни жерлерибизде бир уллу ёгюз жашагъанды. Кесини мазаллылыгъы бла аны кезиуюнде анга тенг бу тёгерекледе жюрюмегенди. Бу ёгюзню кёзлери арба чарх тенгли, кирпиклери да бирер къарыш болгъандыла. Ол тар къаягъа кирсе, мюйюзлери эки жанына тийип, къаяланы оя баргъанды. Атлагъаны сайын, уллу тереклени, хансланы эзгенча, аякъ тюбюнде эзгенди. Иссилеп, къуйругъун силксе, тёбелени аудургъанды. Жюрюген сагъатында, ауурдан, къаты жерде аякълары батхандыла. Суусап болуп, бара тургъан уллу сууладан суу ичсе, суула тауусулуп, ташлары агъарып къалгъандыла. Исси кюн, къуйругъу Бештауда чибин къоруп тургъанлай, ол тили бла Минги тауну башындан бузланы жалагъанды. Ол заманлада бу жерледе дагъыда бир уллу къара къуш айланнганды. Жерде хайыуанлада ол ёгюзге тенг болмагъанча, кёкде къанатлылада да мынга тенг къанатлы болмагъанды. Муну тырнакълары жангылышча, гакксысы да Минги тауча болгъанды. Учуп, кёкге чыкъса, кюнню жабып, Кавказны кёп жерин салкъын этгенди. Ачыуланып, къанат къакъса, кёп къаяланы, ташланы желге алдыргъанды.
Талай ёмюрню жашай туруп, ёгюз къартайгъанды. Тишлери тюшюп, ашны чайнаялмай тебирегенди. Борбайы юзюлюп, башын кечиндиралмай, бир кюн тау этеклени биринде узунуна сойланнганды.
"Ёлген - саугъа азыкъ" дегенча, ёгюзню мыллыгына къанатлыла, жаныуарла басындыла. Бирери бирер хурттак юзюп, уллу санланы субай этдиле, этин седиретдиле, къалгъанын да чанчакъладыла.
Ала алай эте тургъанлай, мыллык ийисге ол уллу къара къуш шууулдап жетеди. Ёгюзню бир жауурун къалагъын тырнакълары бла кётюрюп, кёкге чыгъады.
Ол кезиуледе бу жерледе бир саубитген жаш да сюрюу бла айланнганды. Аны сюрюуюнде битеу сюрюуге алчы болуп жюрюген бир уллу теке да болгъанды. Жауун келсе, буз жауса, сюрюу да, жаш кеси да, текени сакъалыны тюбюне къысылып, жибимей, ариу сакъланыучу эдиле.
Ёгюз ёлген кюн да бир уллу таякъ жауун келгенди, кёзню кёкге ачдырмагъанды. Жаш да, сюрюу да текени сакъал тюбюне жыйылгъандыла. Теке да аякъ юсюнде къалкъыу этеди.
Къара къуш, кёкде айлана келип, жауурун къалакъны къайда ашаргъа билмей, терекге ушатып, текени бир мюйюзюне къоннганды.
Теке, мюйюзюме жукъ къонду деп сезмей, биягъынлай къалкъып тебирегенди. Къуш да, жутланып, жауурунну этин жыртыргъа жарашханды. Сюрюучю жукълай да тюш кёре, къойла да жатып ышныр эте, жауун тохтаса деп, сакълагъандыла.
Бир заманда сюрюучю уянады да, жауун тохтаймыды экен деп, башын текени сакъал тюбюнден чыгъарып, кёкге къарайды. Къуш да, жашдан элгенип, кёкге учады. Жауурун да, мюйюзден учхалап, жашны кёзюне тюшеди.
Жаш, жауурун къалакъ тюшгенин эсгермей, кёзюне кирчик тюшгеннге ушатып, кёзюн ууады. Ауруп инжитмесе да, ингирге дери жилягъанлай айланады жашны кёзю.  Ингирде юйге къайтханында: "Анам, кёзюме чёп тюшгенди да, бир кесек жиляйды", - деп, жаш анасына кёзюн кёргюзтеди.
Анасы да, жашыны кёзюне къарап: "Чёп тюшюп турады", - деп, жашыны кёзюнден жауурун къалакъны алып, арлакъ ташлагъанды.
Жылла ёте, кюнле кете, жауурунну юсю уллу тала болгъанды. Не ариу жер эди, тюз болуп, шо былайда эл болуп бир жашар эди деп, адамланы кёзлери къарагъанды.
Жылланы бир жылында алайгъа эл орналгъанды. Суулары, отунлары, ашлары болуп, эл кечеден кюннге жашнагъанды, байлыгъы аллына ургъанды.
Амма, не келсин, бир кюн эрттен бла адамла къобуп къарасала - элде юйлени эшиклери, терезелери терсине-терсине айланып тура. Элни артында таула, сыртла элни ал жанына кёчюп сюеле. Элни ал жанында тийиучю кюн элни артындан тийип келе. Эл жыйылып, не айтыргъа билмей, сейир-тамаша боладыла. Ахырында, къартла, сагъыш этип, элни терсине бурулгъаны жер тепгенден болгъаннга санагъандыла. Алай а эл терсине экинчи, ючюнчю кюнледе да бурулады. Сора халкъ, сейирсинип:
- Бу бизни кече сайын элибизни битеу эшиклерин, терезелерин терсине айландырып тургъан не зат болгъанын, сакълап, билирге керекбиз, - деп, бары да сагъаядыла. Жангыз бир эри киши къалмай, чыгъып, бир кече элни тёгерегин сакълайдыла. Ала да марап тургъанлай, кече арасында бир уллу тюлкю келип, жауурун къалакъны топуракъдан тышына къарагъан жютючюгюнден тартханды да, эл къымылдагъанды.
Сора была, кёзлери бла кёрюп, эл эрттен сайын нек терсине бурулгъанын ангылайдыла. Хата тюлкюден чыкъгъанын билгенлей, ачыулу адамла аны арагъа алгъандыла. Ким къазыкъ бла, ким кюрек бла сермеп, ала тюлкюню эл къыйырда сойландыргъандыла. Битеу эл басынып, тюлкюню ёрге айланнган жанын сойгъандыла, ол бирси жанын сояргъа уа ол къадар адам не кюрешселе да, тюлкюню бир жанындан башха жанына буралмагъандыла. Жарты терини уа юйге алып келип, юлешселе, битеу элни эр кишисине бёрк къыйырла чыкъгъанды.
Тёшекде тургъан бир жарлы къатынны уа кесин да, жашчыгъын да киши сан этмегенди.
Узаймай, аякъланып, жангыз ийнегин къыстай, урчукъ да ийире, къатын бир эрттен бла элни къыйырына чыкъгъанды. Алайда ёлген тюлкюню эслеп, ол къолунда урчугъу бла аны сансыз ары-бери бургъанды. Сабийге бёркге жарар эди деп, тюлкюню эл соялмагъан жанын кеси союп, тери жартыны алып келип, жашчыгъыны башына ёнчелегенди. Ёнчелегенликге, сау элге жартысы бёрк къайыр чыкъгъан тюлкюню терисини бир жартысындан жангы туугъан сабийине бёрк къыйыр чыкъмагъанды. Ол къатын: "Сау эл битеу кийиннгенигизде, мени жашыма бёрк къыйырлыкъ къоймагъансыз", - деп, саулай элге кёлкъалды болгъанды.
- Да не этейик, сау элге жартысын алгъанбыз, сени жашынга да тюз жартысын къойгъанбыз, - деп, эл да аны ауузун тыйгъанды.
Энди аладан, башы Минги тауда буз жалай тургъанлай, къуйругъу бла Бештауда чибин къоругъан ёгюзмю уллуду, гаккысы Минги тау тенгли болгъан къушму уллуду, сау сюрюу да, сюрюучю да сакъал тюбюне жыйылып тургъан текеми уллуду, жауурун къалакъ кёзюне чёпча кёрюннген сюрюучюмю уллуду, жауурунну кемиреме деп, элни ары-бери бургъан, терисини жартысы да битеу элге бёрк къыйыр чыкъгъан тюлкюмю уллуду, саулай эл буралмагъан тюлкюню урчукъ сабы бла ары-бери бургъан къатынмы уллуду, огъесе терини жартысы бёрк чыкъмагъан жангы туугъан жашчыкъмы уллуду?
Сиз барыгъыз акъыллыла, ахшыла, быладан къайсы уллу, къайсы гитче болгъанын айырыгъыз деп келгенбиз, - деп, сёзюн бошады Ёрюзмек. Эмегенлени бири:
- Ол узунлугъу Бештаудан Минги таугъа жетген бугъа уллуду, - дегенди.
- Угъай, къуш уллуду, - дегенди экинчиси.
- Къушну мюйюзюне къондуруп тургъан теке иги да уллу болады! - дегенди ючюнчюсю.
Тёртюнчюсю:
- Жауурун къалакъ кёзюнде чёпчюкча кёрюннген сюрюучю уллуду, - дегенди.
Бешинчиси:
- Битеу эл бир жанындан бир жанына аудуралмагъан тюлкю уллуду, - дегенди.
Алтынчысы:
- Тюлкюню ары-бери аудургъан къатынды уллу, - дегенди.
Жетинчиси:
- Тюлкюню терисини жартысы бёрк къыйыр чыкъмагъан жангы туугъан жашчыкъ уллуду, - дегенди.
Андан ары эмегенле: "Мен айтхан тюздю!" - деп бири, "Угъай, мен айтхан тюздю!" - деп башхасы, терен даулашха киргендиле. Ёрюзмек да: "Чот тапды", - деп, жашчыкъгъа кёз къысханды.
Жашчыкъгъа да жан киргенди.
Ахырында эмегенле, сёз бла орталарын айыралмай, жагъалаша, тюплю-башлы бола тебирегендиле. Ала алай бир бирлерине болгъанларында, Ёрюзмек жашчыкъны алады да, къутулады да кетеди.

КЪОЯНЛАНЫ ЭРИНЛЕРИ ЖЫРЫКЪ НЕК БОЛГЪАНДЫЛА?

- Дунияны башында бизни къоркъутмагъан, биз къоркъмагъан бир зат жокъду. Быллай бир инжилип, къоркъуп жашагъандан эсе, жашамай къалгъан кёп да игиди. Андан эсе, келигиз, барыбыз да бир жерге жыйылайыкъ да, башыбызны бир уллу кёлге атайыкъ да, къырылайыкъ, - деп оноулашхандыла къоянла.
Айтханларыча, кёл жагъагъа жыйылгъандыла, бир сафха тизилгендиле.
Алгъы бурун тамата къояннга чынгаргъа тюшгенди чёп. Чынгаргъа тебирегенлей, къамишлени ичинден бир макъа "бакъ" деп, кёлге чынгагъанды.
Къоян, элгенип:
- Тохтагъыз, аланла, бизден къоркъгъан да барды! - дегенди.
- Къайда, къайда? - деп, къоянла уллу кёлню жагъасына басынсала, къамишлени ичинден макъала, "бакъ-бакъ" дей да, суугъа ташая башлагъандыла. Къоянла барысы да аны кеслери кёзлери бла кёргендиле. Ол кюнден сора къоянла:
- Бизни орунубузгъа макъала башларын суугъа атдыла. Биз бош жангылгъанбыз, дунияда бизден къоркъгъанла да бар кёреме. Башны суугъа атханны сагъынмайыкъ! - дегендиле.
Ол кюн къоянла асыры бек къууаннгандан, асыры бек кюлгенден, эринлери, жарылып-жарылып, жырыкъла болгъандыла, дейдиле.

НЕ КЮЧЛЮДЮ?

Ёгюз бара барды да, бузгъа жыгъылды.
- Эй, буз, не кючлюсе!
- Кючлю болсам, кесими кюннгеми эритириген?
- Ай, кюн, не кючлюсе!
- Кючлю болсам, булутхамы кирлик эдим?
- Ай, булут, не кючлюсе!
- Кючлю болсам эди, жауунму жаудурур эдим?
- Ай, жауун, не кючлюсе!
- Кючлю болсам эди, кырдыкны чыгъарлыкъмы эдим?
- Ай, кырдык, не кючлюсе!
- Кючлю болсам эди, башмыды къозулу къойлагъа
Отлатырыкъмы эдим?
- Ай, къозулу къой, не кючлю эдинг!
- Кючлю болсам эди, къозуму къонакъгъамы
Кесдирлик эдим?
- Ай, къонакъ, не кючлюсе!
- Кючлю болсам эди, къамичими чычханнга
Ашатмаз эдим.
- Ай, чычхан, не кючлюсе!
- Кючлю болсам эди, кесими киштикге да
Алдырмаз эдим.
- Ай, киштик, не кючлюсе!
- Айхай да, кючлюме.
Азыу тишлиме,
Сютдю, этди ашауум,
Адамла бла жашауум.
Къулл жастыкъды жатыуум,
Чыгъарама татыуун.

ЭКЕУ БАРА ЭДИЛЕ...

Экеу бара эдиле бир кече, лахор эте,
Жанларындан бир ит чыкъды, хап-хуп эте.
Тийре итле жыйылдыла ит тауушха,
Бары бирден атылдыла эки жашха.
Бири, къоркъуп, узалгъанд жерге - ташха,
Бири айтды: "Къой, нёгерим, ташны ташлай,
Ташны кёрсе, чамланады, сюймейди,
Ит жыйыны ташдан къоркъа билмейди".
Ташны къоюп, акъыртын-акъыртын баргъанлай,
Чачылдыла, ташны жерге салгъанлай.

ТУРАЕМ ТЮЗ...

Тураем тюз тауну тюбюнде, тёбен талада,
Тал терекни тюбюнде, тёртгюл ташха тыянып.
Тебиреди тюз тау тёппеледен
Тёп-тёгерек таш тёнгереп.
Тюбюне тюшерге тебиресе,
Тогъуз тонгуз таугъа тартып, тырнакълап.
Тебиредим тёбеннгиден тартып тёртюсюн,
Тёнгеретип, тёбен талада тал терекни тюбюнде
Тёртгюл ташха терилерин такъдым.
Терилени Татаркъол улу тели Таулан
Тёртгюл ташны тёппесинден тюшюрдю.
Териледен Татлыхан Темиркъаннга тон тикдирди.
Тонну тюймелери темирдендиле,
Тюймелеге Татлыхан тюкеннге тюмен тёледи

("Бап-бап, баппахан", назмула, жырла, жомакъла. Хаджиланы Танзиля жыйышдыргъанды. Нальчик, 2001)