Багъыр улу Къасбот

АЙДЖАЯКЪ
Поэма

I

Джюрюгюз, аланла, барайыкъ,
Ма улан туугъан той барды.
Бир алгъыш аякъ да алайыкъ,
Къурманлыкъгъа асыралгъан къой барды.

Эсиме тюшгенди джырларым,
Къойну да эти бишгинчи,
Айджаякъ, джырынгы джырладым
Ма ал тишлерим тюшгюнчю.

Джырынгы айтайым да башындан:
Сайлаб алгъанма къашынгдан.
Хауле болдум да къошумдан,
Ашаялмайма ашымдан.

Акъылымы алдынг да башымдан.
Элни къартындан, джашындан,
Мен таугъа кетиб а джашындым,
Ичимден терен ахсындым.

Кёкюрек тюйменг болгъа эм,
Акъ ёшюнюнге да тизерге.
Къуршоу кямарынг мен болсам,
Белинги буууб да юзерге.

Бир ала чабакъ да болгъа эм,
Ичген сууунгдан джюзерге.
Джибек аркъан сен болсанг,
Тёбеннгиге чалыб юзерге.

Айджаякъ, ала да джаулугъунг,
Сени эсенлигинг, саулугъунг?
Марал кийикге да ушайды
Дуния билген ариулугъунг.

Айджаякъ, ала да джаулугъунг
Ариу джарашады бойнунга.
Мен сукъланама да ёлеме
Мамукъдан джумушакъ къойнунга.

Айджаякъ, ала да джаулугъунг
Ариу джарашады бойнунга.
Кюн сайын чыгъыб къарайма
Сени озарыкъ джолунга.

Айджаякъ, ала джаулугъунг
Ачмай къысаса мюйюшюн.
Ах, мени бла болгъаед
Мындан ары джашау юлюшюнг.

Айджаякъ ала джаулугъунг,
Сыртынга атаса къанатын.
Кече джукъусуз болама,
Ийнансанг, сени амалтын.

Айджаякъ, ала джаулугъунг,
Аны чачакълары джохарлай,
Сени сюйюб болуб къалама
Таурухладагъы хапарлай.

Айджаякъ, ала джаулугъунг,
Кесинги кенгден танытал,
Къыйылгъан къара къашларынг
Эки кёзюмю арытад.

Айджаякъ, ала джаулугъунг,
Аны арасында джибеги.
Сени сюймей къалай этейим,
Алтын тауукъну джюджеги.

Айджаякъ, ала джаулугъунг,
Къыйыры бла кёгю, агъы,
Сени сюймей къалай этейим,
Кийикни маркъа улагъы.

Айджаякъ, татлы тиллисе,
Джокъду сёзюнгю бузугъу.
Сени сюймей къалай этейим,
Алтын терекни булчугъу.

Джюрегими джауун ашайды
Эки кёзюнгю аласы.
Сени сюймей къалай этейим,
Къундузну джумушакъ баласы.

Айджаякъ, сабыр кёллюсе,
Джокъду халинги ыргъагъы.
Сени сюймей къалай этейим,
Тау сууну ала чабагъы.

Айджаякъ, ала джаулугъунг,
Къутас чачынгы джабады.
Сени амалтын джюрегим
Тамам тауусулуб къалады.

Бошуна ашырма заманны,
Кука сёзле бла терилте.
Къачаннга дери турлукъса.
Айджаякъ, мени термилте.

Джаякъларым джары болдула,
Айджаякъ, сеннге джыр эте,
Аякъларым берчден толдула,
Сени ючюн артыкъ джюрюте.

Айджаякъ, ала джаулугъунг,
Чыммакъ бойнунгу джашыра.
Къачан барлыкъма мен сени
Юйюнге дери ашыра?

Сакълатма мени, тилейме,
Джюрегингдегин бери айтмай,
Сени алсам, джашаб турлукъма.
Бирда къартлыкъгъа хорлатмай.

Айджаякъ, ариу джарашады
Башынга къысхан джаулугъунг,
Сени амалтын кетиб барады
Кийик кибик саулугъум.

Къачаннга дери турлукъма,
Айджаякъ, сеннге термиле?
Сен джолну барсанг, сууну барырма,
Суу шоркъалагъа кёмюле.

Айджаякъ, ала джаулугъунг,
Аны алалары онгмайды,
Сен меннге берген ауруугъа
Бир дарман себеб болмайды.

Айджаякъ, ала джаулугъунг,
Бойнунгда турады хаман да.
Акъылым башымдан таяды.
Кёзюнге къарагъан заманда.

Айджаякъ, ала кёзлеринг,
Джюрек байлайла сёзлеринг.
Ойра, сенден ариу болурму?
Сени къалай кёбле сайлайла!

Айджаякъ, къара да къашларынг,
Джылкъыгъа джарармы джашларынг...
Джазыуунг манга да болурму?
Бир туура чыгъады ташларынг.

Къутасдан къарады чачларынг,
Тарасанг, таракъ кирмейди.
Кичини къызы да Алакёз
Санга накъырдамы сюймейди.

Ой, джылкъы анасы къарт байтал,
Ёлмей джазгъа чыкъса, тай табар.
Саулай дуниягъа айлансам,
Сенден ариу меннге къайда бар?

Ой, джылкъы анасы къарт байтал,
Ол къарышкъулакъ тай табар,
Мен сени анангы таныйма -
Къалгъан къатынладан байхамбар.

Ой, джылкъылада къашха тай,
Келиб, бойнун салды къурукъгъа,
Къарнашынг Акъбайны сайладым
Сау юч ёзенде джууукъгъа.

Мен мындан къараб таныйма
Ариу отлагъан атланы.
Ойра, дуниямда кёрмегенме
Туура сюймекликден татлыны.

Акътуякъ аджир берликме
Сеннге келечелик айтханнга.
Джети джандет бош болсун,
Ой, сен ариуну табханнга.

Къошкъулакъ ариу кёреме
Мени джылкъылада кёк атым.
Джылтырайды, джанады
Джанымда алтын сагъатым.

Магулаланы да терекле,
Сеннге сёлешедиле мёлекле,
Ала джаз башында чагъалла,
Бишиб тюблерине агъалла.

Кёгетле баллы болалла,
Хапарыбызны халкъгъа джаялла.
Сюймегенлерибиз да болур,
Ма эки эшикни джабалла.

Магулаланы терекле -
Ол акъ бетинге кёлекке.
Сеннге заказ бериб ишлетгенме
Мен акъ кюмюшден челекле.

Магулаланы терекле
Замансыз бишиб агъалла.
Сени амалтын, Айджаякъ,
Джюрекле ауруу табалла.

II

Ой, джылкъы анасы къарт байтал,
Ол сакъат болду, ырахын,
Ойра,  мен сюйгенлей сюймесенг,
Сени болсун мени гюнахым.

Ой, тарпан тайла ойнайла.
Ала ойнагъандан тоймайла.
Сени ананг манга берлигед, -
Къалгъан сюймегенле къоймайла.

Ой, джылкъылада къашха тай,
Аягъын салмайды тузакъгъа.
Бу тюзелген ишни нек ийдинг
Бош тилле бла узакъгъа?

Ой, тузакъ, дейдиле, къоймайла,
Къанджыгъамда джибек аркъаннга,
Сора "хора", дейдиле, къоймайла,
Кесим миниучю тарпаннга.

Тыбынады дейдиле, къоймайла,
Къанджыгъамда джибек аркъаннга.
Сени сюегинг ушайды
Къарабашланы Нарханнга.

Ой, юй башында кёк кёгюрчюн,
Къанатын джыйгъанды учаргъа.
Узалама, къолум а джетмейди
Ол акъ бойнунгдан тутаргъа.

Ой, джылкъылада сары тай.
Мени миннген атым арымай,
Ойра, бизге заран болгъанны,
Ёмюрю кетсин джарымай.

Ойра, кёкге басхыч салгъанма
Кёкде булутланы чачаргъа.
Манга эки къанат битгеед,
Айджаякъны алыб къачаргъа.

Ойра, джаш джюрекле ойнайла,
Ала ойнагъандан тоймайла.
Элигизде аман адамла,
Сени алдайла да къоймайла.

Ма джылкъы анасы акъ байтал
Акъ ариу тай табар.
О, тулгъа барлыкъ сен болсанг,
Санга менден иги да ким табар!

Ой, джылкъы атасы къарт аджир,
Ариу джыйылады аркъаннга.
Акътуякъ аджирни берликме,
Айджаякъны манга табханнга.

Ой, джылкъы атасы къарт аджир,
Ариу джыйылады аркъаннга.
Къара тюлкю да тюшге эд
Тебердиде темир къабханнга.

Мен таралама, ёлеме:
Саннга къайнайды сарыуум.
Сени мындан алыб къачаргъа,
Джетмейди мени къарыуум.

Эртденбла эртде бараса
Сен ананг ийген джумушха.
Ой, сени ючюн алгъанма
Джашагъан элимден гурушха.

Мен сагъыш этиб олтурсам,
Джюрегим къуджур этеди.
Менден насыбсыз болурму.
Айджаякъ бурулуб кетеди.

Барыб олтурама кюн сайын
Эшик аллыгъызда турушха.
Тейри, мен кетиб къалама
Сени амалтын япон урушха.

III

Ой, ариу туугъан Айджаякъ,
Кюнтурушха тийген кюнтаякъ,
Бек ушагъанынг - чын аякъ,
Тилейди сени Къасбот кюлаякъ.

- Ой, Багъыр улу бурулсун,
Къалай хоралагъа минеди,
Къара кёрпе тонла киеди,
Къысыр къатынланы сюеди.

Кюнюнг батха эди да булутха!
Хапарынгы барыб айтырма.
Тебердиден ары да Дууутха,
Да андан ары айтдырма.

Ой, айтханынгча сюймесенг,
Дининг тийсин къара чууутха.
Сёзюм джайылыб а кетгенди
Бу джамагъатха, джууукъгъа.

IV

Айджаякъ, бизни да кюнтаякъ.
Болур сени къутас чачларынг.
Ой, джылкъыланы да айдарла,
Айджаякъ, сени джашларынг.

Тарасанг, таракъ кирмейди,
Айджаякъ, къутас чачынга.
Джылкъыладан атлыкъ берирме
Сени абадан джашынга.

Эки элде сайлаб алгъанма
Акъбай бла Ахматны джууукъгъа.
Джашлай тюшсенг, юретир эдим
Мен сени ариу къылыкъгъа.

Мен сатыу сыртха баргъанма,
Ойра, маймёз гетен алгъанма
Ариу Айджаякъгъа кёлекге.
Сени сормай алалмам
Токуну къатыны Мёлекге.

Урия Чюёкъгъа баргъанем,
Бир баяр гетен алгъанем
Мен Айджаякъгъа чепгеннге,
Юсюне зем-зем суу себгенме.

Сатыугъа барыб келеем,
Этегим джетди балчыкъгъа.
Не пай бернеле санарбыз
Ачахматланы Нанчыкъгъа.

Бачхада битген балтурма,
Ашасанг, аууз кюйдюрген.
Бир сыйлы дууа эшитгенме.
Ма сюймегенни сюйдюрген.

Юсюнге ариу джарашад,
Айджаякъ ала чепгенинг.
Ой, байрым кече да сёнгнгеед
Санга джюрегими кёбгени.

V

Ой, Акъай, Ахмат, Нязбий да ёлмесин,
Мени тишсиз къртха бермесин.
Бу къртдан бир бек къркъма,
Мен джукъламайма, къалкъыйма.

Юч къарнашчыгъым да сюелле
Мени тишсиз къартха берирге.
Мен сукъланама да, ёлеме
Аны миннген атын кёрюрге.

О, Багъыр улу да бурулсун,
Бир ариу атлагъа минеди.
Кёрпе тонла да киеди,
Ариу къанатлыны сюеди.

Багъыр улу Къасбот минеди
Адамей тамгъалы атлагъа.
Бизни ишибизни салайыкъ
Уллу Тебердиде къартлагъа.

Биз урум халкъда джашайбыз,
Туз бла гырджын ашайбыз,
Ишлегенибиз кёмюр, кюлдю,
Бу джашау бизге джашау тюлдю.

Кел Тебердиге барайыкъ,
Анда печи бла юй салыб,
Тейри, зауукъ этиб джашарбыз,
Башыбызгъа ийнар, кюу салыб.

VI

Багъыр улу деген кюлаякъ,
Къабыргъада болур чын аякъ,
Къабыргъадан кетиб ууалсын,
Шахар Тебердини суу алсын.

Айджаякъ, сени сюеме,
Ана баланы сюйгенча,
Алай къошакълы сен болма,
Сау дунияны билгенча.

Сен мени аллыма къарайса,
Багъыр улу Къасбот келед деб.
Алай къошакълы болма, Айджаякъ,
Мен сени ючюн ёлед деб.

Бир кеб айландырдынг ызынгдан,
Кюз оракъларым къалды орулмай.
Келсенг да, аллыкъ тюйюлме,
Хоншу къатынлагъа сорууламай.

Ойра, тауда отлагъан кийикле,
Ала джатмайла сойланмай.
Сени алай алыб къоялмам,
Иги сагъыш этмей, ойланмай.

КЪАНАМАТ

Эбзелени джигит туугъан Къанамат,
Эки кёзюнгден сени джуууб къан агъад,
Этер эдинг санларынга бош болсанг,
Сени ургъан итле бла къазауат,
Джарыкъ джулдуз таугъа айланыб батады,
Ой, Учкуланда бир тулпар ёлюк джатады.
Чыкъгъан эдинг Сынты къабакъдан абрек,
Джети джылны Амгъата бойнун сакъладынг,
Джюрюдюнг кече бёрю, кюнюнг ит болуб,
Кийген кийиминг сирке болуб, бит болуб.
Джети джылны Амгъата бойнун сакъладынг,
Кийикле ёлтюрюб таулада этле къакъладынг.
- Къасбот, къарнашым, ёлюр тюшюбюзню кёргенме,
Кесим джангыз къымыжа болуб кёргенме.
- Къоркъма, Къанамат, адам кёрмез тюш джокъду,
Да бизни кибик эрге тюшмез иш джокъду.
- Кел, Къасбот, биз былай этиб турмайыкъ,
Дженгил огъуна биз Къарачайгъа барайыкъ,
Къонакъбайны Хубий улуна салайыкъ.
Биз баргъанек Абул-Керимге къонакъгъа,
Абул-Керим бизни къонакъ кибик кёрмеди,
Кёрмесе да тахсабызны итлеге бермеди,
- Толу кюнню къонакъ юйюнде джашырды,
Экинчи кюн бизни ариу айтыб ашырды:
- Орус мени энди ариу кёрмейди,
Джазгъан къагъытыма уллу акъыл бёлмейди.
Биз баргъан эдик ой Учкуланнга къонакъгъа,
Салыб тюшдюк Гюллю улу деген къанаугъа.
Бизни кёргенлей ол гинджи кибик кийинди,
"Хош келдинг, Къанамат" - деб, тюлкю кибик сюйюндю.
Алай баргъанлай бизни къонакъ юйге салгъанед,
Хыйла бла сауутларыбызны къолубуздан алгъанед.
Кечесине татлы хантладан тойдурду,
Кюндюзюнде ма къара къойлай сойдурду.
- Мен барайым да къагъыт, къалам алайым.
Сеннге, Къанамат, ариу къагъыт джазайым.
Киши кёрмезча сени деменгили джашырайым,
Паспорт алыб сизни тюрк патчахха ашырайым.
Алай айтыб ол бизни къоюб кетгенед,
Эшиклерибизни тышындан къылыч этгенед,
Мычымайын Ачау улу старшинагъа джетгенед,
"Кийикле тутдум" деб, къууаныб хапар этгенед.
Старшина элден уллу къарыу алгъанды,
Къанамат тургъан юйню тёгерегин канвой алгъанды.
Дауурланы эшитиб Къанамат терезеге башын салгъанды.
- Къасбот - деди, ой бизге болур болгъанды,
Тёгерегибиз къара чаукадан толгъанды,
Ай, Къасбот, керти болду бизни тюшюбюз,
Къолай болмады бизни къонакъбайда ишибиз.
Тогъуз окъ тийгенди, Къанамат, сени башынга,
Къара кюнле келди Алийни джигит джашына.
Не болгъанды белингде къара къамагъа?
Мыйынг чачылды юйде эшик къангагъа.
Протоколунгу къанынг бла джазалла,
Къабырынгы да Къара багъанада къазалла.
Эбзеланы тулпар туугъан Къанамат,
Къабыргъангда барды артыкъ иегинг,
Сени къанынгы бу итлеге къурутмаз
Артынгда къалгъан сынгар улан сюегинг.
Джаргъан докторла сени башынгы сылайла,
Тиширыула тюрсюнюнге къараб джылайла.
Амгъатада талай джылны джашадынг,
Марал, кийик териледен къош этиб.
Итден туугъан Гюллу улуна нек ышандынг,
Уллу кёллю болдунг, джанынгы бош этиб.
Учкуланда мурдар итле джашайла,
Уялмайла, адам этле ашайла.
Къочхар улу Къанаматны ёлтюрюб,
Патчахдан чын, саугъа, ашау алады,
Мурдарлыгъы ючюн медаль тагъады.
Ёлдю, кетди Эбзеланы Къанамат,
Тулпарлыгъынг арт кюнюнге джарамад.
Дунияда сенден джарлы ким болур?
Эгечинг джокъ кёзлеринги джумаргъа,
Ананг джокъду ёлюгюнге джыларгъа,
Атанг джокъду ысхатынгы къураргъа,
Къарнашларынг ушайдыла тууаргъа.
Ма кёрдюгюзмю Хаджибекирни этген итлигин?
Хаджи-Умар, ала бар сойгъан кийигинги джиблигин.

КАВКАЗ ТАУЛА

Бири туру, бири таша,
Бири мийик, бири алаша.

Бири джашил, бири уа акъ,
Болгъандыла кёкге чардакъ.

Башларында булут башлыкъ,
Кёзлеринде ёмюр джашлыкъ.

Къарла мутхуз болмаз ючюн,
Къонадыла кюмюш ай бла алтын кюн.

Адамлагъа саулукъ бериб,
Мийик кёкге къанат кериб,

Турадыла Кавказ таула,
Башларында дарман хауа.

Минги Таудан Казбек таугъа
Джел береди салам-саугъа.

САНДЫРАКЪ

БИРИНЧИ ВАРИАНТЫ

Сандыракъны джетеги,
Алтын тонну этеги,
Сандырагъым, джетегим,
Джылтырайды этегим.
Джылтыраса, джанады,
Джана эсе, кюеди,
Кюе эсе, бишеди.
Суу къуйсагъыз, джукъланыр,
Джулдузханнга сукъланыр,
Сандыракълай саргъалгъын,
Кеме суулай чайкъалгъын,
Кёк джибеклей созулгъун,
Джаныу суулай бокъланнгын,
Стампулда джокъланнгын,
Сандыракъны хахайы,
Идрисни Махайы,
Джанкирни Шакайы,
Джангы чыкъгъан сандыракъ,
Джангылтады сол аякъ,
Тюзетеди онг аякъ.
Джиджиу улу Махмутду,
не устады табакъгъа,
Урдухандан мёлек кирмесин
Каппушланы къабакъгъа.
Сандыракъ эки тюрлюдю:
Бир тюрлюсю ойланыбды.
Джетей улу Ханымды,
Ханым къайда къалгъанды?
Терекледе сойланыб,
Джиджиу улу Юсюндю,
Хюсюнню Асхагъы
Къара сууну тауусду,
Биданы къасмагъы
Джиджиу улу Хюсюндю...

ЭКИНЧИ ВАРИАНТЫ

Сандырагъым, сарайым,
Аманынга къарайым,
Ора-ри-рау сандыракъ.
Сандыракъ сары байталлы,
Баргъан суулай тас болсун
Гебенланы Шайтанлы,
Ора-ри-рау сандыракъ.
Шмауханы джашлары,
Базыкъ-базыкъ башлары,
Какды билген ашлары,
Ора-ри-рау сандыракъ.
Чёпе къайры кетгенди?
Къамачыгъын табларгъа,
Чоюн какны сакъларгъа.
Как тюйюлдю, бегенеди,
Чёпе, къарнынг тегенеди,
Ора-ри-рау сандыракъ.
Сандыракъны, Сакканы,
Къарабийни, Макканы
Къара эшекни такъгъаны,
Ора-ри-рау сандыракъ

("Касбот. Избранное: песни, стихи, поэмы", Карачаевск, 2001г.)