Расширенный поиск
29 Марта  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Ашыкъгъанны этеги бутуна чырмалыр.
  • Иги адамны бир сёзю эки болмаз.
  • Тамырсыз терекге таянма – джыгъылырса.
  • Билим насыб берир, билим джолну керир.
  • Джаханимни кёрмей, джандетге кёл салмазса.
  • Джахил болса анасы, не билликди баласы?
  • Тойчу джашха къарама, къойчу джашха къара.
  • Джауумдан сора, кюн кюйдюрюр, ётюрюкден сора, айыб кюйдюрюр.
  • Джарлыны эшигин махтагъан джабар.
  • Хар зат кесини орнуна иги.
  • Аякъларынгы джууургъанынга кёре узат.
  • Джаш болсун, къыз болсун, акъылы, саны тюз болсун.
  • Джарлыны тону джаз битер.
  • Тешик этген тынчды, аны джамагъан къыйынды.
  • Кёзю сокъурдан – къоркъма, кёлю сокъурдан – къоркъ.
  • Аманны тукъумуна къарама, игини тукъумун сорма.
  • Сагъышы джокъ – джукъучу, акъылы джокъ – къаугъачы.
  • Къонакъ аман болса, къонакъбай джунчур
  • Къайгъы тюбю – тенгиз.
  • Ёксюзню къалачы уллу кёрюнюр.
  • Тиширыусуз юй – отсуз от джагъа.
  • Игилик игилик бла сингдирилиучю затды.
  • Джаш къарыу бла кючлю, къарт акъыл бла кючлю.
  • Адамны артындан къара сабан сюрме.
  • Бёрю да ач къалмасын, эчки да ашалмасын.
  • Джыгъылгъанны сырты джерден тоймаз.
  • Джогъун бар этген, барын бал этген.
  • Ишлегенде эринме, ишде чолакъ кёрюнме.
  • Аманнга алтын чыдамаз.
  • Ётюрюк хапар аякъ тюбю бла джюрюйдю.
  • Джерни букъусу кёкге къонмаз.
  • Къонакъ кёб келюучю юйню, къазаны отдан тюшмез.
  • Керилген да, ургъан кибикди.
  • Чыбыкълыкъда бюгюлмеген, къазыкълыкъда бюгюлмей эди.
  • Хар ишни да аллы къыйынды.
  • Уллу сёзде уят джокъ.
  • Келгинчи, къонакъ уялыр, келгенден сора, къонакъбай уялыр.
  • Дуния малгъа сатылма, кесингден телиге къатылма.
  • Ёзденликни кёбю ётюрюк.
  • Кесинг сынамагъан затны, адамгъа буюрма.
  • Эллинг бла джау болсанг да, юйюнг бла джау болма.
  • Къуру гыбыт бек дыгъырдар.
  • Джумушакъ терекни къурт ашар.
  • Баланы адам этген анады.
  • Мал кёб болса, джууукъ кёб болур.
  • Тойгъандан сора, ашны сёкме.
  • Ойнай билмеген, оюн бузар.
  • Аурууну келиую тынч, кетиую – къыйын.
  • Суу кетер, таш къалыр.
  • Ана къолу ачытмаз.

Сказка о царе Салтане

25.07.2003 0 4768

Салтан патчахны аны махтаўлу тулпар джашы Салтан улу Гвидон бийни эмда сейирлик бийче-дуўадакъ къызны юсюнден таўрух.

Терезени тюбюнде
Джюн ийире ингирде,
Лахор эте, эте кеч
Олтурады юч эгеч.
"Патчах бийче болсам мен,
Юлюш этиб тепсимден,
Сыйлар эдим дунияны",-
Дейди бири аланы.
"Мен болсам а бийчеси,-
Дейди аны гитчеси,-
Саў дуниягъа къулачлаб,
Согъар эдим къумачла".
"Мен а,-дейди ючюнчю,-
Берилирча сюйюмчю,
Улан табыб патчахха,
Бёлер эдим къуўанчха".

Къыз айтханлай акъылын,
Эшик ачыб акъырын,
Джылыў тёге кёзлери,
Патчах кирди ичгери.
Кёре келиб джерлерин,
Эгечлени сёзлерин
Эштиб, бираз туракълаб,
Айтханларын къулакълаб,
Ючюнчюню иннетин
Джаратханды ол бютюн.
Алай кириб, тутду къол:
"О ариў къыз, бийчем бол,
Кёрюнюрча кёбден баш,
Табчы маннга тулпар джаш…
Сиз а, сыйлы эгечле,
Къалмагъыз да чырт кечге,
Разы болуб оюма,
Атланыгъыз тоюма,
Биринг - тепси къураргъа,
Биринг - къумач согъаргъа".

Алай айтыб алагъа,
Патчах кетди къалагъа.
Ингирде ўа той болду -
Айтхан сёзю терк толду.
Салтан джылы ышара,
Джаш бийче да къызара,
Сый бердиле къонакъла,
Экисин да ийнакълаб.
Сора адет этдиле -
Тынчайыргъа элтдиле.
Шапа бла къумашчы,
Бирден болуб бек къаршчы,
Налат бере кечеге,
Зарландыла бийчеге.
Ол а, болуб заўаллы,
Чыртда созмай заманны,
Нюзюрюне байланды -
Джаш табаргъа алланды.

Душман башлаб къазаўат,
Салтан патчах олсагъат,
Джараргъа деб халкъына,
Минди дюлдюр атына.
Сора, турмай кечиге,
Борч да салды бийчеге:
"Маннга бёлюб эсинги,
Аяб джюрю кесинги"…
Ол сермеше узакъда,
Болджал джетиб, бир чакъда
Туўду анга улучукъ -
Бир добарчыкъ, уллучукъ.
Бийче, джакълай баласын,
Куўандыр деб атасын,
Бир атлыны чакъырды -
Письмо джазыб ашырды.
Шапа бла къумашчы,
Ачыўланыб бек ачы,
Бабариха амманы
Хыйласына ийнаныб,
Болушчула джыйдыла,
Ол атлыны тыйдыла.
Бир башхагъа баздыла,
Быллай сёзле джаздыла:
"Баланг не джаш, не къыз тюл,
Баланг чычхан, макъа тюл -
Туўду санга дугъужур,
Джаныўарча, бир къуджур".

Ол къуўгъунчу джетгенлей,
Аллай хапар элтгенлей,
Патчах тебди-джашнады,
Асаргъа да башлады,
Ёзге усун тохтатды,
Былай джазыб узатды:
"Буюрама мен сизге -
Менсиз джукъ да этмезге".

Атлы, атха базына,
Къайтыб келди ызына,
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы,
Эрлай аны эсиртиб,
Къагъытны да джокъ этиб,
Фасыкъ иннет алдыла -
Башха письмо салдыла.
Ол да, семей бир джукъну,
Элтди быллай буйрукъну:
"Борчлу этеме хар бийни:
Бийчем бла сабийни
Джашаўларын къармаргъа -
Элтиб, суўгъа быргъаргъа".
Неди амал: бийлери,
Сюрте мылы кёзлерин,
Джаш бийчеге бардыла,
Аны арагъа алдыла.
Окъуб ма ол буйрукъну,
Болдурдула боллукъну:
Табыб уллу бёчкени,
Джашчыкъ бла бийчени
Аны ичине атдыла,
Башын къаты джабдыла.
Кёк тенгизге элтдиле,
Ары атыб кетдиле.

Джулдуз нюрюн ойната,
Тенгиз толкъун къайната,
Булут джокълай кечени,
Джел сюреди бёчкени.
Ой, аны ўа ичинде
Бек аманны кеминде
Патчах бийче бюгюлюб,
Термиледи, тюнгюлюб.
Сагъатсайын керилиб,
Джаш ёседи юрюлюб.
Сора, ёсюб, сёз айтды,
Суўну-джелни сагъайтды:
"Эй, азатлы толкъунум,
Эй, къанатлы толкъунум,
Кючюнг бютеў бошланыб,
Джагъалада ташланы
Сен билейсе сюрмелеб,
Кёлтюресе кемеле -
Джутмай бизни ичинге,
Бир ат джерни юсюне!"
Эсге алыб эштгенин,
Толкъун уллу бёчкени
Джер юсюне чыгъарды,
Кюмюшлениб ышарды.
Бийче бираз къуўанды,
Эки кёзю суўланды:
Себеб болмай Аллахдан,
Ким чыгъалыр тузакъдан?
Ол кёзюўде джашчыгъы,
Ёрге туруб, башчыгъын
Тиреди да бир затха,
Кирди ашхы муратха:
"Былайчыгъын чачалсакъ,
Терезечик ачалсакъ", -
Деб, сындырыб къанганы,
Алаб чыкъды ананы.

Къарасала - уллу тюз,
Тёгереги - кенг тенгиз.
Ол тюззде ўа бир тёбе,
Джашил эмен нюр себе.
"Ингиргиде бизге аш
Керек эди", - деди джаш.
Бутакъ алыб эменден,
Юреннгенча чемерден,
Бюгюб, кебге терк джыя,
Хазырлады бир джая.
Унутмады бир джугъун:
Дин къачыны баўчугъу
Шынтагыгъа джарады,
Садакъчыкъ да къурады.
Сора кетди ол уўгъа,
Атыб бир зат урургъа.

Тенгиз, къайнаб, къутуруб,
Суў джагъаны джуўдуруб,
Шуўулдайды ачыўлу -
Джаш сезеди джарсыўну:
Бир дуўадакъ ынгычхаб,
Джаралыча сынчыкълаб,
Башлагъанды ачыргъа -
Баш джанында къартчыгъа
Айланы къызыныб,
Тырнакълагъа базыныб,
Ёзге садакъ атылды,
Тюз бойнуна къатылды:
Суўгъа тюшдю къартчыгъа,
Солуялмай, тунчугъа -
Къаўшалгъанын ангылай,
Сыйыт этди адамлай.
Эсин джыйды дуўадакъ,
Бурнун этиб миз-бычакъ,
Къартчыгъаны тынкъайтды,
Уруб суўгъа ташайтды.
Сора джашха илешди,
Адам тилде сёлешди:
"О, джанымы къутхаргъан,
азатлыкъгъа чыгъаргъан,
ашсыз къалдынг юч кюннге,
садакъ батды тереннге.
Сен къыйналма ол затха,
Кириб къалмам мен борчха.
Дуўадакъны джакълай сен,
Бошадынг бир джинлиден.
Сени ёмюрде унутмам -
Игиликни суўутмам.
Сагъыш этмей чырт джукъгъа,
Къайтыб бар да, бир джукъла".

Учуб кетди дуўадакъ,
Джаш къарады анга сакъ.
Аш табыўдан джуўуб къол,
Анасына къайтды ол.
Джукъладыла биргелей…
Танг белгисин бергенлей,
Джаш, сезгенча уяныб,
Кёрдю сейир дунияны:
Тюз аллында - бир шахар
Айтылырча джюз хапар.
МА къаланы ташлары,
Клисаланы башлары
Джылтырайла агъарыб,
Кюн тюбюнде дуў джарыб.
Джаш анасын уятды,
Тамашагъа къаратды.
"Дуўадагъым безирге,
Бизни сынаб кёрюрге
Сюе болур", - деб кюлдю,
Огъурады, сюйюндю.
Экиси да биргелей,
Шам шахаргъа киргенлей,
Джарыкъ джырла эштиле,
Уллу къуўанч этиле,
Джыйылдыла адамла -
Къартла, къызла, уланла..
Сый бердиле, табына,
Келиб джашны аллына,
Башчыбызса, дедиле,
Бий бёркню да бердиле.
Улан, табы разылыкъ,
Кесине да бек базыб,
Оноў этиб тебреди,
Гвидон бийме мен, деди.


Кюню ёте безиўде,
Джел ойнайды тенгизде,
Джайыб джелпек энлени,
Терк сюреди кемени.
Кемечиле, джыйылыб,
Борбайлары къыйылыб,
Биз таныгъан айрымкан,
Къуралгъанча джангыдан,
Къалай болду шахарлы,
Дейле, къараб арсарлы.
Майна, кёкге тоб атыб,
Болумлулукъ танытыб,
Кёз алмайын быладан,
Къол булгъайла джагъадан.
Тенгизчиле джетгенлей,
Адет къалыб адетлей,
Бий сыйлайды чакъырыб,
Быллай ушакъ бардырыб:
"Не зат сата келдигиз,
Къалайгъасыз энди сиз?"
Кемечиле къуўаныб:
"Биз аўладыкъ дунияны,
Тыйын сата айландыкъ,
Бек кёб затха ойландыкъ.
Энди джырыб суўланы,
Айрымканны-Буянны
Къаты бла узакъгъа
Атланнганбыз биз Шаркъгъа -
Деў Салтанны джерине,
Аны насыб тёрюне"…
Бий айтады, тута къол:
"Мен теджейме иги джол
Хар биринге, хар джаннга,
Менден - салам Салтаннга".

Джолгъа чыгъыб къонакъла,
Кеме, Тенгиз къучакъда
Джелпеклерин кенг джайыб,
Ма барады ташайыб.
Гвидон, аны ашыра,
Сагъышларын ышыра,
Эс иеди тенгизге,
Сора - къара сейирге! -
Суўда джюзе бек омакъ,
Кёрюнеди дуўадакъ.
"Салам сыйлы уланнга!
Ушаб сен кюн аманнга,
Нек тас этдинг къуўатны?" -
Деб сорады къанатлы.
"Кемиреди тансыкълыкъ,
Ол бермейди чырт тынчлыкъ:
Мен атамы билирге,
Къараб аны кёрюрге
Термилеме", - дейди джаш,
Мыдах болуб, ийиб баш.
Кечикме да, уч ары,
Ол кемеге къон барыб".
Алай айтыб, къанатлы
Болду тамам къуўатлы,
Ойнаб-кюлюб, кёз ачды,
Аны юсюне суў чачды.
Сора улан, тюрлениб,
Ургъуй болуб, кёллениб,
Къанат къагъыб, дуўулдаб,
Учуб барыб, джызылдаб,
Ол кемеге сугъулду-
Бир мюйюшде бугъунду.

Джел урады тохтаўсуз.
Кеме, джюзюб чырмаўсуз,
Джырыб тенгиз суўланы,
Айрымканны - Буяны
Къаты бла озду терк,
Арлакъда ўа - сыйлы чек.
Ма джетдиле къуўаныб.
Салтан патчах аланы
Бютеў элтди къалага,
Адетдеча сыйларгъа,
Ол ургъуй да, джызылдаб,
Хар нени да ангылаб,
Учуб кирди акъыртын,
Къараргъа деб джашыртын.
Къараса ўа - накъутла 
Юсюн-башын бек къутлаб,
Олтурады деў патчах,
Ушакъ эте бек мыдах.
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы,
Къулакъ ийиб сёзюне,
Къарайдыла кёзюне.
"О джюйюсхан къонакъла,
Сингиб тенгиз къучакъгъа,
Къайры барыб келдигиз,
Не тамаша кёрдюгюз?" -
Дейди патчах, соруўлай.
Къонакъла да мА былай
Айтадыла, къуўаныб:
"Биз аўладыкъ дунияны,
Кёрюб къайтдыкъ кёб затны,
Сездик джашаў къуўатны.
Эм сейир а, сен ийнан,
Айрымканды, айрымкан!
Анда ёсе бир Терек,
Къуў-шуў эди тёгерек.
Энди ол джер тюрлениб,
Чагъыб, джашнаб, гюллениб,
Кенг къулачлы шахары
Керилгенди тёрт джары.
Барды уллу къаласы,
Талай накъут клисасы.
Иеси ўа, Гвидон бий,
Саннга бере уллу сый,
Махтаўунгу эсгериб,
Салам ийди ма бери".
Салтан патчах, ышарыб:
"Бек кюсейме мен барыб
Айрымканны кёрюрге,
Гвидон бийни билирге".
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы,
Сылтаў таба хар сёзге,
Излейдиле иймезге.
"Анда джокъду сейирлик, -
Дейди шапа, тирилиб, -
Мен эштгенме бир хапар,
Сиз болурлай аннга зар:
Бир чегетни ичинде,
Бир нызыны тюбюнде
Барды агъач къоянчыкъ -
Бош турмагъан бир джанчыкъ.
Ол, олтуруб табыракъ,
Кемиреди гагарак.
Гагаракла бютеўлей
Джылтырайла джилтинлей -
Алтындыла къабукъла,
Накъутдула урлукъла".
Сыйлы патчах ийнанды,
Ургъуй тебди, чамланды -
Шапа къызгъа атылды,
Онг кёзюне къатылды.
Къатылгъаны къарышды,
Бары бирден чабышды:
"Тут да, ёлтюр ургъуйну,
Джызылдаўукъ худжуну…"
Ургъуйчукъ а къутулду -
Джурту таба угулду.

Бий барады тенгизге.
Сора-къара сейирге! -
Суўда джюзе бек омакъ,
Кёрюнеди дуўадакъ.
"Салам сыйлы уланнга!
Ушаб сен кюн аманнга,
Нек тас этдинг къуўатны?" -
Деб сорады къанатлы.
"Эсим кетиб бир затха,
Мен сингнгенме сагъышха:
Бир чегетни ичинде,
Бир нызыны тюбюнде
Барды, дейле, къоянчыкъ -
Бош турмагъан бир джанчыкъ.
Ол, олтуруб табыракъ,
Кемиреди гагарак.
Гагаракла бютеўлей,
Джылтырайла джилтинлей -
Алтындыла къабукъла,
Накъутдула урлукъла…
Кертимиди бу хапар?" -
Деб болады джаш арсар.
"Тюздю сёзю дунияны-
Мен билеме къоянны.
Сагъышланмай, юйге бар,
Мен этерме бир мадар".
Джаш, чыпчыкъгъа сюйюне,
Атланады юйюне.
Келсе, келсин - арбазын
Къуўатлайды бир нызы.
Тюбюнде ўа къоянчыкъ -
Бош турмагъан бир джанчыкъ,
Ол, олтуруб табыракъ,
Кемиреди гагарак.
Къалаб алтын къабукъла,
Джыйыб накъут урлукъла,
Айта бир халкъ джырчыкъны,
Сызгъырады тынчлыкълы.
"Дуўадагъым джашасын,
ол да менлей джашнасын", -
дейди Гвидон, тюрлениб,
Къуўанч табыб, нюрлениб.
Сакъланырлай къоянчыкъ,
Бир мияла мекямчыкъ
Салдырады олсагъат,
Иш барырлай аламат:
Хар зат тюше эсебге,
Себеб бола хасебге,
Сый берилсин къояннга,
Хайыр тюшсюн уланнга.

Кюню ёте безиўде,
Джел ойнайды тенгизде,
Джайыб джелпек энлени,
Терк сюреди кемени.
Кёрюнеди айрымкан,
Къараб андан, туўрадан,
Энтда кёкге тоб атыб,
Болумлулукъ танытыб,
Къараўулла, бириге,
Къол булгъайла кемеге.
Тенгизчиле джетгенлей,
Адет къалыб адетлей,
Бий сыйлайды чакъырыб,
Быллай ушакъ бардырыб:
"Не зат сата келдигиз,
Къалайгъасыз энди сиз?"
Кемечиле къуўаныб:
"Биз аўладыкъ дунияны,
Сата дюлдюр атланы,
Кёрдюк сейир затланы.
Энди, джырыб суўланы,
Айрымканны-Буянны
Къаты бла узакъгъа
Атланнганбыз биз Шаркъгъа -
Деў Салтанны джерине,
Аны насыб тёрюне".
Бий айтады, тута къол:
"Мен теджейме иги джол
Хар биринге, хар джаннга,
Менден - салам Салтаннга".

Ма къонакъла кетдиле,
Кете, адет этдиле.
Бий а барды тенгизге,
Дуўадагъын кёрюрге.
Кёрюб, айтды къайгъысын,
Тамам кюсей атасын.
Сора чыпчыкъ, сюйюне,
Суў чачханлай юсюне,
Бий чибиннге бурулду,
Кеме таба джумулду,
Джетиб, анга сугъулду,
Бир мюйюшде бугъунду.

Джел урады тохтаўсуз,
Кеме, джюзюб чырмаўсуз,
Джырыб тенгиз суўланы,
Айрымканны-Буянны
Къаты бла озду терк,
Арлакъда ўа - сыйлы чек.
Ма джетдиле къуўаныб.
Салтан патчах аланы
Бютеў элтди къалагъа,
Адетдеча сыйларгъа.
Ол чибин да, джызылдаб,
Хар нени да ангылаб,
Учуб кирди акъыртын,
Къараргъа деб джашыртын.
Къараса ўа - накъутла
Юсюн-башын бек къутлаб,
Олтурады деў патчах,
Ушакъ эте бек мыдах.
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы
Турадыла сагъайыб
Макъалача мынгайыб.
"О джюйюсхан къонакъла,
Сингиб тенгиз къучакъгъа,
Къайры барыб келдигиз,
Не тамаша кёрдюгюз?" -
Дейди патчах, соруўлай.
Къонакъла да ма былай
Айтадыла, къуўаныб:
"Биз аўладыкъ дунияны,
Кёрюб къайтдыкъ кёб затны,
Сездик джашаў къуўатны.
Эм сейир а, сен ийнан,
Айрымканды, айрымкан.
Кенг къулачлы шахары
Керилгенди тёрт джары,
Джашнайдыла бачхала,
Алтын башлы клисала.
Къаланы ўа арбазын
Къуўатлайды бир нызы,
Тюбюнде ўа - мекямчыкъ,
Мекямда ўа къоянчыкъ
Кемиреди гагарак, -
Къуўанады халкъ, къараб.
Гагаракла бютеўлей
Джылтырайла джилтинлей -
Алтындыла къабукъла,
Накъутдула урлукъла.
Хар гагарак тергелиб,
Хар ким ишге берилиб,
Ачха эте къабукъдан,
Мынчакъ эте урлукъдан,
Джыядыла хазнаны,
Байындыра казнаны.
Кюпсе болуб, адамла
Ишлейдиле мекямла.
Тамада ўа, Гвидон бий,
Саннга бере уллу сый,
Махтаўунгу эсгериб,
Салам ийди ма бери".
Салтан патчах, ышарыб:
"Бек кюсейме мен барыб
Айрымканны кёрюрге,
Гвидон бийни билирге".
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы,
Сылтаў таба хар сёзге,
Излейдиле иймезге.
"Къоян… Неди къоянчыкъ? -
Деб башлайды къумашчы. -
Къалаб алтын къабукъла,
Джыйыб накъут урлукъла,
Джырлай эсе къоянчыкъ,
Бир айтчыгъыз сиз ачыкъ,
Къайда анда сейирлик?
Тамаша ўа, мен билиб,
Ма бу затды: джел уруб,
Тенгиз, улуб, къутуруб,
Толкъун атыб джагъагъа,
Кюмюш бюркюб ташлагъа,
Кёргюзеди сейир кюч -
Олсагъатлай отуз юч
Тулпар чыгъыб, сафланыб,
Тебрейдиле атланыб…
Бары - бирча сюйюмлю,
Бары - джаўхар кийимли,
Деў киши да, Черномор,
Джазыўуна бола къор,
Сакъ къарайды сафлагъа -
Тамадады алагъа".
Ийнанмайын ушакъгъа,
Тынгылайла къонакъла,
Деў патчах а ийнанды.
Чибин тебди, чамланды -
Къумашчыгъа атылды,
Сол кёзюне къатылды,
Къатылгъаны къарышды,
Бары бирден чабышды:
"Тут да, ёлтюр чибинни,
Джызылдаўукъ малтинни…"
Чибинчик а къутулду -
Джурту таба угулду.

Бий барады тенгизге.
Сора-къара сейирге! -
Суўда джюзе бек омакъ,
Кёрюнеди дуўадакъ.
"Салам сыйлы уланнга!
Ушаб сен кюн аманнга,
Нек тас этдинг къуўатны?" -
Деб сорады къанатлы.
"Барды, дейле, сейирлик,
Бизде аллай игилик
Болса, санаб насыбха,
Сингмез эдим сагъышха.
Айтадыла: джел уруб,
Тенгиз, улуб, къутуруб,
Толкъун атыб джагъагъа,
Кюмюш бюркюб ташлагъа,
Кёргюзеди сейир кюч -
Олсагъатлай отуз юч
Тулпар чыгъыб, сафланыб,
Тебрейдиле атланыб…
Бары - бирча сюйюмлю,
Бары - джаўхар кийимли.
Башчылары Черномор,
Джазыўуна бола къор,
Эсеблейди сафланы.
Эх, бир кёрсем аланы…" -
Дейди улан чыпчыкъгъа.
"Сагъышланма сен джукъгъа,
Тюздю сёзю дунияны -
Мен билеме аланы:
Ол тенгизчи деў джашла,
Джуўукъларым-къарнашла,
Сюелирле аллынгда,
Бар да, сакъла къалангда".

Бий, къутулуб сагъышдан,
Къаласыны башындан
Къарагъанлай - джел уруб,
Тенгиз, улуб, къутуруб,
Кёргюздю да сейир кюч,
Олсагъатлай отуз юч
Тулпар чыгъыб джагъагъа,
Джол тутдула къалагъа.
Алларында - чал киши,
Бек тириди джюрюшю.
Неди ма бу аламат,
Деб джыйылды джамагъат.
Сора, бийге илешиб,
Былай айтды ол киши:
"Бизни ийди дуўадакъ,
Шахарынга болуб сакъ,
Душманладан джакъларгъа,
Тынчлыгъынгы сакъларгъа.
Хар кюн сайын тенгизден
Чыгъарыкъбыз биз бирден
Санга къуллукъ этерге.
Ма энди уа кетерге
Ашыгъабыз тенгизге:
Джарашмайды чырт бизге
Джерни аўур хаўасы,
Къатылмасын хатасы".
Айтылгъаннга тюшюне,
Хар ким кетди юйюне.

Кюню ёте безиўде,
Джел ойнайды тенгизде,
Джайыб джелпек энлени,
Терк сюреди кемени.

Кёрюнеди айрымкан,
Къараб андан, туўрадан,
Энтда кёкге тоб атыб,
Болумлулукъ танытыб,
Къараўулла, бириге,
Къол булгъайла кемеге.
Тенгизчиле джетгенлей,
Адет къалыб адетлей,
Бий сыйлайды чакъырыб,
Быллай ушакъ бардырыб:
"Не зат сата келдигиз,
Къалайгъасыз энди сиз?"
Кемечиле къуўаныб:
"Биз аўладыкъ дунияны,
Кюмюш, алтын эм болат -
Барын сатдыкъ аламат.
Энди, джырыб суўланы,
Айрымканны-Буянны
Къаты бла узакъгъа
Атланнганбыз биз Шаркъгъа -
Деў Салтанны джерине,
Аны насыб тёрюне".
Бий айтады, тута къол:
"Мен теджейме иги джол
Хар биринге, хар джаннга,
Менден - салам Салтаннга".

Ма къонакъла кетдиле,
Кете, адет этдиле.
Бий барады тенгизге,
Дуўадакъны кёрюрге.
Кёрюб, айтды къайгъысын,
Тамам кюсей атасын.
Чыпчыкъ, аннга сюйюне,
Суў чачханлай юсюне,
Энтда бий бир къуджургъа,
Бир чибиннге-жуўжуўгъа
Терк огъуна бурулду,
Кеме таба джумулду,
Учуб барыб сугъулду,
Бир мюйюшде бугъунду.

Джел урады тохтаўсуз,
Кеме, джюзюб чырмаўсуз,
Джырыб тенгиз суўланы,
Айрымканны-Буянны
Къаты бла озду терк,
Арлакъда ўа - сыйлы чек.
Ма джетдиле къуўаныб.
Салтан патчах аланы
Бютеў элтди къалагъа,
Адетдеча сыйларгъа.

Ол жуўжуў да, джызылдаб,
Хар нени да ангылаб,
Учуб кирди акъырын,
Къараргъа деб джашыртын.
Къараса ўа - накъутла
Юсюн-башын бек къутлаб,
Олтурады деў патчах,
Ушакъ эте бек мыдах.
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы,
Бир зат сакълай хар сёзден,
Ючеў болуб тёрт кёзден
Къарайдыла сымарлаб,
Къулакъ ийиб, тынгылаб.
"О джюйюсхан къонакъла,
Сингиб тенгиз къучакъгъа,
Къайры барыб келдигиз,
Не тамаша кёрдюгюз?" -
Дейди патчах, соруўлай.
Къонакъла да ма былай
Айтадыла, къуўаныб:
"Биз аўладыкъ дунияны,
Кёрюб къайтдыкъ кёб затны,
Сездик джашаў къуўатны.
Эм сейир а, сен ийнан,
Айрымканды, айрымкан!
Кириб анда шахаргъа,
Кёз джетдирсенг джагъагъа,
Бир джанындан джел уруб,
Тенгиз, улуб, къутуруб,
Кёргюзеди сейир кюч -
Олсагъатлай отуз юч
Тулпар чыгъыб, сафланыб,
Тебрейдиле атланыб
Бий джашагъан къалагъа,
Черноморду алагъа
Тамадалыкъ этиўчю,
Сафха тизиб элтиўчю.
Бек сакъдыла тулпарла
Ол хурметли шахаргъа -
Сакълайдыла базымлы,
Джукъну этмей ажымлы.
Шахар башчы Гвидон бий,
Саннга бере уллу сый,
Махтаўунгу эсгериб,
Салам ийди ма бери".
Салтан патчах, ышарыб:
"Бек кюсейме мен барыб
Айрымканны кёрюрге,
Гвидон бийни билирге".
Шапа бла къумашчы,
Ауузларын кенг ачыб,
Турадыла сагъайыб,
Аммачыкъ а, мынгайыб,
Къошулады ушакъгъа:

"Не дейдиле къонакъла?
Сейир тюлдю ол хапар -
Суўдан чыгъыб, кёб тулпар
Сакълай эсе къаланы…
Унутдура аланы,
Къуўандыра патчахны,
Мен айтайым бир затны:
Ол джанында тенгизни,
Сукъландыра хар кимни,
Ой, джашайды бийче къыз,
Хар атламы - келбет ыз.
Нюрюн къоша кюндюзге,
Къуўат бере кечеге,
Ол джюрюйдю джарыта,
Сейирине къарата:
Джулдузлуду мангылай,
Эшмесинде - джаннгы ай.
Сёзю - джаннга татыўчу,
Шоркъа суўлай саркъыўчу.
Олду керти игилик,
Олду керти сейирлик!"
Ийнанмайын аммагъа,
Тынгылайдыла адамла,
Деў патчах а ийнанды.
Жуўжуў тебди, чамланды -
Сюймесе да сёзлерин,
Аммачыкъны кёзлерин
Аяб, къонду бурнуна,
Уўун ийди къанына.
Кёбюб-бишиб алайы,
Чырт тохтатмай хахайын,
Бабариха къычырды,
Болушлукъгъа чакъырды:
"Тут да ёлтюр худжуну,
Джызылдаўукъ жуўжуўну!.."
Жуўжуўчукъ а къутулду -
Джурту таба угулду.

Бий барады тенгизге.
Сора-къара сейирге! -
Суўда джюзе бек омакъ,
Кёрюнеди дуўадакъ.
"Салам сыйлы уланнга!
Ушаб сен кюн аманнга,
Нек тас этдинг къуўатны?" -
Деб сорады къанатлы.
"Юлюш ала джашаўдан,
Юйленеди хар улан,
Мен а алкъын, антсызлай,
Айланама джангызлай", -
Дейди улан, ёкюне.
"Ким тюшгенди эсинге?" -
Деб сорады къыз анга.
"Термилеме бир джаннга…
Барды, дейле, бийче къыз,
Хар атламы - келбет ыз.
Нюрюн къоша кюндюзге,
Къуўат бере кечеге,
Ол джюрюйдю джарыта,
Сейирине къарата:
Джулдузлуду мангылай,
Эшмесинде - джаннгы ай.
Сёзю - джаннга татыўчу,
Шоркъа суўлай саркъыўчу…
Кертимиди бу хапар?" -
Деб болады джаш арсар.

"Ийнан анга ажымсыз -
Барды аллай бийче къыз.
Ол чыдамаз зорлукъгъа,
Ол ушамаз къоллукъгъа -
Аталмазса чырт кенгнге.
Ол себебден мен сеннге
Юретейим ашхылыкъ -
Терс атлама, ашыгъыб.
Юйленирге алланыб,
Сокъуранма, алданыб".
"Огъай, огъай, нюзюрюм
Къалай къалыр юзюлюб?
Сокъуранмам, тюнгюлмем,
Ант этеме кёлюмден.
Керти болуб антыма,
Джерни джети къатына
Мен барырма ызындан,
Юлюш эте джанымдан", -
Дейди улан, талпына.
Дууадакъ да ахсына,
Сёлешеди къубулуб,
Эки кёзю джумулуб:
"Бармай алай узакъгъа,
Джууукъдагъын бир джокъла -
Ол бийче къыз менме, мен.
Бол къууанчлы энди сен…"
Алай айтыб, учду ол -
Арлакъчыкъгъа тутду джол.
Таша джерге терк къонуб,
Андан чыкъды къыз болуб:
Джулдузлуду мангылай,
Эшмесинде - джаннгы ай.
Ол джюрюйдю джарыта,
Сейирине къарата:
Сёзю - джаннга татыўчу,
Шоркъа суўлай саркъыўчу.
Джаш да, аны ийнакълаб,
Эркелетиб, къучакълаб,
Атланады къалагъа,
Кёргюзюрге анагъа.
Эрлай келиб, сый бериб,
Ол айтады сёзлерин:
"Аначыгъым, алтыным -
Деў патчахны къатыны!
Мен сайладым бийчелик,
Юйленирге эркинлик
Бериб, чакъыр юйюнге -
Келин джетер кёлюнге".

Ана, айта тилегин,
Ачыкълайды кёлдегин:
"Аллах сизни онгдурсун,
Уллу насыб болдурсун".
Сора къуўанч кюн келиб,
Хурметли бий юйлениб,
Бёлендиле насыбха,
Туўдукъ сакълай патчахха.

Кюню ёте безиуде,
Джел ойнайды тенгизде,
Джайыб джелпек энлени,
Кёрюнеди айрымкан,
Къараб андан, туўрадан,
Энтда кёкге тоб атыб,
Болумлулукъ танытыб,
Къараўулла, бириге,
Къол булгъайла кемеге.
Тенгизчиле джетгенлей,
Адет къалыб адетлей,
Бий сыйлайды чакъырыб,
Быллай ушакъ бардырыб:
"Не зат сата келдигиз,
Къалайгъасыз энди сиз?"
Кемечиле къуўаныб:
"Биз аўладыкъ дунияны,
Сакълай сатыў тахсаны,
Кёрдюк сейир затланы.
Энди, джырыб суўланы,
Айрымканны-Буянны
Къаты бла узакъгъа
Атланнганбыз биз Шаркъгъа -
Деў Салтанны джерине,
Аны насыб тёрюне".
Бий айтады, тута къол:
"Мен теджейме иги джол
Хар биринге, хар джаннга,
Менден - салам Салтаннга.
Тюбесегиз кесине,
Бир салыгъыз эсине:
Меннге къонакъ болургъа,
Келиб, мында солургъа
Излей эди ол алгъын,
Унутмасын айтханын".
Бий, аланы ашырыб,
Бийчесине ашыгъыб,
Бу джол къалды юйюнде,
Къуўанч ойнай кёлюнде.

Джел урады тохтаўсуз,
Кеме, джюзюб чырмаўсуз,
Джырыб тенгиз суўланы,
Айрымканны-Буянны
Къаты бла озду терк,
Арлакъда ўа - сыйлы чек.
Ма джетдиле къуўаныб.
Салтан патчах аланы
Чакъырады къалагъа,
Адетдеча сыйларгъа,
Сора, чыгъыб ортагъа,
Олтурады тахтагъа.
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы,
Бир зат сакълай хар сёзден,
Ючеў болуб тёрт кёзден
Къарайдыла сымарлаб,
Къулакъ ийиб, тынгылаб.
"О джюйюсхан къонакъла,
Сингиб Тенгиз къучакъгъа,
Къайры барыб келдигиз,
Не тамаша кёрдюгюз?" -
Дейди патчах, соруўлай.
Къонакъла да ма былай
Айтадыла, къуўаныб:
"Биз аўладыкъ дунияны,
Кёрюб къайтдыкъ кёб затны,
Сездик джашаў къуўатны.
Эм сейир а, сен ийнан,
Айрымканды, айрымкан!
Кенг къулачлы шахары
Керилгенди тёрт джары;
Джашнайдыла бачхала,
Алтын башлы клисала.
Къаланы ўа арбазын
Къуўатлайды бир нызы,
Тюбюнде ўа - мекямчыкъ,
Мекямда ўа къоянчыкъ.
Ол, зауукъгъа бёлениб,
Джыр айтады юрениб,
Кемиреди гагарак -
Къууанады халкъ къараб.
Гагаракла бютеўлей
Джылтырайла джилтинлей -
Алтындыла къабукъла,
Накъутдула урлукъла.
Бек сыйлайла къоянны…

Ой, дагъыда ъаланы
Барды къудрет мухуру:
Тенгиз, улуб, къутуруб,
Толкъун атыб джагъагъа,
Кюмюш бюркюб ташлагъа,
Кёргюзеди сейир кюч -
Олсагъатлай отуз юч
Тулпар чыгъыб, сафланыб,
Тебрейдиле атланыб
Бий джашагъан къалагъа,
Черноморду алагъа
Тамадалыкъ этиучю,
Сафха тизиб элтиўчю.
Бек сакъдыла тулпарла,
Ол хурметли шахаргъа -
Сакълайдыла базымлы,
Джукъну этмей ажымлы.
Бийни барды бийчеси -
Дуў джанады хар неси.
Нюрюн къоша кюндюзге,
Къуўат бере кечеге,
Ол джюрюйдю джарыта,
Сейирине къарата:
Джулдузлуду мангылай,
Эшмесинде - джаннгы ай.
Шахар башчы Гвидон бий,
Санга бере уллу сый,
Махтаўунгу эсгериб,
Салам ийди ма бери.
Кесинге да, патчахха,
Ол этеди гурушха,
Бир кёзюуде, бир чакъда
Келмейсе деб къонакъгъа.

Сора патчах кёлленди -
Атланыргъа тебреди.
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы,
Сылтаў таба хар сёзге,
Излейдиле иймезге.
Ёзге сыйлы деў Салтан,
Айтханларын этмей сан:
"Башчыгъызгъа, патчахха,
Неле, неле дейсиз, ха?
Атланабыз", - деб тебди,
Эшик ачыб, терк кетди.

Кишен сала тёзюмге,
Бий къарайды тенгизге.
Толкъунла да, айта джыр,
Шуўулдайла бек сабыр.
Кёк тенгизни кенгинде -
Кёк кюзгюню юсюнде -
Шош толкъунла джёблей,
Тизилиб кемеле,
Ма келеди деў Салтан -
Бий толады къуўанчдан:
"Къарачыгъыз алагъа -
Атам бизни къалагъа
Джуўукълашды", - деб айта,
Бийчесин да сагъайта,
Тамам кюсей атасын,
Къучакълайды анасын.
Ма, джелпекле тюзеле,
Тохтайдыла кемеле.
Алыб быргъы кёзлюкле,
Айта ашхы тилекле,
Гвидон кёрюб патчахны,
Ол да эслеб бий джашны
Турадыла ышанчлы,
Сакълагъанча къуўанчны.
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы,
Сейирсине хар затха,
Къарайдыла бу джуртха.
Сора, тобла атылыб,
Къонгураўла къагъылыб,
Бий барады тенгизге,
Къонакълагъа тюберге.
Тюбеб, сезиб хыйсабны,
Сыйлы Салтан патчахны,
Къумашчыны, шапаны,
Бабариха амманы
Чакъырады къалагъа,
Джукъ да айтмай алагъа.

Хошкелдилик айтылды -
Къабакъ эшик ачылды.
О къудрет сейир кюч -
Кенг майданда отуз ю
Тулпар, ариў сафланыб,
Сакълайдыла къаланы.
Келгенлеге бола къор,
Ышарады Черномор.
Къаланы ўа арбазын
Къуўатлайды бир нызы.
Сейир агъач къоянчыкъ
Джыр айтады бек ачыкъ.
Ма, олтуруб табыракъ,
Кемиреди гагарак.
Накъутланы, булджуна,
Ол къуяды хурджуннга.
Джая алтын къабукъну,
Баджарды къуллукъну.
Майна бийни бийчеси -
Дуў джанады хар неси:
Джулдузлуду мангылай,
Эшмесинде - джангы ай.
Биле Кеси багъасын,
Сыйлы къайын анасын
Келтиреди патчахха,
Сора - къара насыбха! -
Салтан, аны терк таныб,
Джыламсыраб, къуўаныб,
Сёлешеди ийнакълаб.
Тансыкълайды, къучакълаб
Бий уланын, келинин,
Эркелете хар бирин.
Бираздан а, олтуруб,
Тепсилени толтуруб,
Башладыла къуўанчны.
Шапа бла къумашчы,
Бабариха хыйлачы,
Кёз туўрадан терк къачыб,
Тас болдула бугъунуб.
Ёзге ала къутулуб
Кеталмайын къалдыла:
Табыб, соруў алдыла.
Сора ол юч бедишлик
Тиледиле кечмеклик.
Салтан, бузмай къуўанчын,
Халаллыгъы джол ачыб,
Бошлаб ийди аланы -
Ол терсейген джанланы.
Ма кюн батды, ташайды,
Патчах, тартыб, тынчайды.
Мен да болдум къуўанчда,
Заўукъ этдим джубанчда,
Сыра ичдим, бал ичдим,
Сынгар мыйыкъ джибитдим.

 

(Голосов: 3, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет