Форум

Газета "Заман" 2006 год 5 апрель №60 (17457)

В тексте упоминаются Крымшамхаловы. Согласно тексту народной балкарской песни «Сокъур Казакъ и крымский хан», Крымшамхаловы приблизительно до середины XVI века владели территорией Безенги как своей вотчиной - именно туда отправил Акбай Крымшамхалов двух своих сыновей (Толгъур и Шауа) во избежание конфликта с группой ханских фамилий, незадолго до этого пришедших на Кавказ, вероятно, с Поволжья.

Э-эй, къыйнап келген ёзен туманла Тёбен тардан а кирелле,
Къырым ханла да жасакъчыларын элден-элге уа сюрелле.
Жасакъ берирге унамагъанны бёрю тюгюнлей кёрелле.
Бёрю тюгюнлей кёрелле, маржа, къутургъан итлей юрелле.

Ныгъыш къартла да туурадан, дейди, сейирге къарап туралла!
-Эй, Аллах-Аллах, бу "жасакъ" деген не затды?-деб а соралла.
-Ай, ол иги зат болса эд,-дейле,-бек сюйюп окъун берирек,
Аман зат бла биз Къырым ханны намысын къалай кёрюрек!

Ныгъыш къартла да къырым ханланы алгъынча ариу кёрмейле,
Къырым ханлагъа жасакъ угъай да, салам окъуна бермейле.
-Да биз а,- делле,- ариу кёрюрча жыллыкъ сабийле тюйюлбюз.
-Да биз а,- делле,- салам берирча къабарты бийле тюйюлбюз.

-Ай, биз а, маржа, кёзден-сёзден да тыннганбыз, маржа, тыннганбыз.
Къырым ханны да жыйыны бла уугъа айланнган суннганбыз.
Ай, Къырым хан да эркин этмейди Аууш жер (Аушигер) тюзюн чалыргъа,
Амалынг жокъду жай сепгенинги кюзгюде оруп алыргъа.

Эй, Къудохортда кюзлюк сабанны кюндюз къоймайды сюрюрге,
Ыстауат сакълагъан итлени, маржа, кече къоймайды юрюрге.
Чыгъып да къалай кетейик мындан Укъу башына, бийикге,
Жашау къалмайды, жасакъ дау этсе тауда айланнган кийикге?

Адамгъа, малгъа тынчлыкъ бермейди Уллу ауузну бёрюсю.
Бир аман жерде чирип табылсын къантулукъ ханны ёлюсю.
-Эй, сен болмасанг не кюн келиред биз къарыусузгъа, жазыкъгъа,
Ай, Уллу Тейри ызы болсун, сен Толгъурланы Къазакъгъа!

Хей, алан жашла, атланайыкъ да, къобугъуз, маржа, туругъуз!
Барлыкъ жолубуз чырмаусуз болсун, сауут-сабанны къуругъуз!
Ой, андан биз чыкъгъанек, маржа, кетгенек, дейди, тизилип,
Къырым ханлагъа жасакъ бермезге, Нарт Бызынгыдан юзюлюп.

Ой, андан, дейди, айлана келип, Басхан бойнуна баргъанбыз,
Губасантыны башындан ызлап, ыстауат орун салгъанбыз.
Кюню булутлу, шулпулу болуп, ушай эди да жауаргъа.
Биз а, жыйылып, оноу этебиз Тау Артында да ауаргъа.

Эй, Тау Артына къалай ауарса, ауушу терен къар эсе?
Къырымшаухалладан бир жан нек кёрюнмейд, эр кишилери бар эсе?
Эй, андан, дейди, туурагъа чыгъып, айтхан эд, дейди къртыбыз:
Шам Къарачайгъа тартыгъыз, маржа, анда жашайды жартыбыз.

Эй, Гюржюню да тау тыймаз, дейди Къабартыны да ант тыймаз,
Шам Къарачайгъа барыгъыз, маржа, Къырым ханны да хант тыймаз.
Толгъур ташыны къатына тартып, черкес ыстауат салыгъыз,
Эбизе къууутну бал бла басып, жол азыкъгъа да алыгъыз.

Ауушдан ауар малны да чотун ажашдырмайын алыгъыз.
Анда Айланма Къулагъында уа Эски Журтда эл салыгъыз.
-Да сора,- делле,- тукъум къартыбыз айтханча биз а этейик,
Жашау къыйында, Гюржюге аумай, Шам Къарачайгъа кетейик.

Эльбрусну да этегин къыйып, Нарт жол бла уа барайыкъ,
Къарт Журтубузгъа наратдан - наздан ёмюрлюк юйле салайыкъ.
-Да мындан къалай чыгъайыкъ, делле, тёгерек чынгыл тау болса,
Бизге бу кюнле келмез эдиле, Акъбай аппасыз сау болса.

Эй, Къазакъны уа къоланы, дейди, учхан этеди Толаны,
Эй, Къырым ханнга угъай да, маржа, Тейриге бермез ол аны!
Эй, Толгъурладан эр туугъан Къазакъ, Къырым ханнга да къычырдынг,
Къырым ханны да атыб а, маржа, башындан бёркюн учурдунг.

Тонгуз Орундан атыб а, алан, ол окъа бёркюн тюшюрдюнг,
Тау бийигинде залкъыды бла жумарукъ этле биширдинг.
Эй, тау башында залкъыды отда жугъутур этле биширдинг,
Ой, андан а сен Нарт жол бла уа Дарман суугъа да тюшюрдюнг.

Была уа сени къууа келиб а, Тонгуз Орунда жетдиле.
Кишилигинги къарап кёргенде, жарашыр оноу этдиле.
Жарашыр оноу этиб а, дейди, адамлыгъынгы кёргенде,
Ислам Къабакъгъа Шогенцукладан бир къыз сайлап бердиле.

-Эй, Къарачайда къызмы жокъ эди, къабарты элден алмасанг?
-Эй, Къарачай а къызын бермейди, бир киеу тюкгюч жармасанг!
-Эй, Тау элледе къыз табылмаймы эд, тюз Къабартыдан алмасанг?
-Эй, Тау элле да къыз бермейдиле, бир эмен тюкгюч жармасанг!

-Эй бу Айланма Къулагъында да сыйынмаймы эдинг,
Къайтып биягъы тар Бызынгыгъа бармасанг?
-Эй,- дейди,- жау келген чакъда тёшекге кирип жатмайма,
Ачы къыйынлыкъ берелле деб а Нарт Бызынгыны атмайма.

Эй, башым тартхан алтын берсе да, тау миллетими сатмайма.
Къарындаш бетден кёрсе да,- дейди,- жукъугъа терен батмайма.
Эй, къырым ханла Къарт Журтубузгъа, Нарт жерибизге кирмезле.
Эй, шукур болсун Уллу Тейриге-тау элле жасакъ бермезле!

Эй, Нарт Бызынгы Къырым ханны да къонакъ намысын кёрмейди,
Эй, жасакъ деб а келселе, дейле, салам окъуна бермейди.

Э-эй, ёзенден келген ёзен туман а,
Ол да къонады Жууушкуну да къырына.
Мен а айтайым, сиз а тынгылагъыз
Толгъурланы да жигит Къазакъны жырына.

Эй, алан жашла, эжиу этигиз
Таулу ананы бу тулпар туугъан жашына.
Ёзден чыкъгъан къалын туман а
Келип къонады Жууушкуну да ташына.

Къырым ханла да келелле, уой-хой,
Холам-Бызынгы элледен жасакъ жыяргъа.
Толгъурланы уа Къазакъ чыкъгъанды,
Бу келгенлени алларын тарда тыяргъа.

Эй, алан жашла, къобугъуз, маржа,
Къаралып турад Никкола башы, басылып.
Эй, Къырым хан а къалай келиред
Шах Бызынгыдан жасакъ жыяргъы базынып?

Эй, алан жашла, туругъуз, маржа,
Чыгъып къарагъыз ол Укъу башы бийикден.
Миллетибиз деба къалай жашарбыз
Жасакъ дау этсе тауда айланнган кийикден?

Эй, къырым ханла келелле, уой-хой,
Сылтау чыкъгъанды тёшекге кирип жатмазгъа.
Ой-хой-хой, маржа, атма къой, маржа,
Антыбыз барды миллетибизни сатмазгъа!

Эй, алан жашла, къулакъ салыгъыз
Толгъурланы да жигит Къазакъны сёзюне.
Бетинден къанын сюртеди, маржа,
Окъ тийгенди да кёзюне.

Зыраф болмасын сизге айтхан сёзюм,
Къан чапханды да, кёрмейди кёзюм,
Укъу башына-бийикге чыгъып атаргъа.
О-ой-ра-о-ой...
Огъуму къойчу сёзюм батханча батаргъа!
О-о-рай-да-о-ой-ра-о-ой!

Эй. алан жашла, бирден туругъуз,
Къырым ханны да бирден уругъуз,
Сау кёзюмю да сюртме къоюгъуз,
Ахыр огъуму тюртме къоюгъуз!
Эй, къаныбыздан тоялмайсыз да,
Къоргъашинден а сиз бир тоюгъуз!
О-о-рай-да, хо-о-й!...

Черек сууу да Тёбен тарыгъа уа,
Булгъанып кетип барады,
Жаным къор болсун да Къыя улу Кючюкге:
Ол берген таулу ушкогум алан
Кеп жерде жаныма жарады.

Эй, алан жашла, эжиу этигиз,
Таулу ананы бу тулпар туугъан жашына.
Ёзенни басхан къалын туман а
Къайтып келеди Жууушкуну да башына.

Эй, алан жашла, хайт дегиз, маржа,
Кече узундан, танг унамайды атаргъа,
Бу жарлы халкъгъа бир кюн чыкъмазмы
Тёшекге кирип жатаргъа?

Эй, анасындан эр туугъан Къазакъ,
Тау элине да бир туугъан Къазакъ,
Къара халкъдан а керти нёгерле жыйгъанса,
Къырым ханланы келмеге къоюп,
Ёлгенин жолда ёлмеге къоюп,
Тёбен тарда уа алларын бирден тыйгъанса.

Эй, алан, дейди, былагъа, дейди,
Къонакъларыгъызгъа мал соймагъыз!
Эй, не да болсун, быланы, дейди,
Сууукъ аузуна къоймагъыз!