:гоккачыкъ:
Кечкинлик!
тюнене джетишмей къалгъанма бери кирирге((((
🙈
джылны аягъы болуб... иш а дженгилмей...
Элен,бюгюн ол эки китабны презинтациясына къарадым...
Бек къууанама Тоторкъулланы Алий мени миллетимден болгъанына!!
... алай а джарсыйма...ол кеси джангыз болгъанына... джокъду бизни андан сора бизге къайгъыргъан адамыбыз... ийнаныгъыз!
къалай ариу,тюз сёлешди ол алайда...сау къаллыкъ!!!
Аллах муратларын берсин! !! Ёмюрюн узакъ,насыблы этсин!!
Къарачайны бурундан келген ашхы адетлери кёбдюле. Аланы билген эмда тутхан адам адебли болады, намысын,кесини сыйын тюшюрмейди.
Аллай адамгъа ишленнген, джарашыу, намыслы адам дейдиле.
''Ана тилинги ёле баргъаны-
Ахырзаманны келе тургъаны'',-
Деген эди бир индейли къарт,
Джюрегим мени сын таш кибик къат:
Ол къарт- халкъыны ахыр адамы
Адамгъа сыйынмаз бушуу аны
Анасы ёлген чыдайды,
Ана тили ёлген а?
Адамы ёлген чыдайды,
Халкъы ёлген а?
Azamat_SPb пишет:
Большой Кавказский Хребет имеет название на нашем языке?
"КАВКАЗ-ТАУ-ТИЗГИН /ГЛАВНЫЙ КАВКАЗСКИЙ ХРЕБЕТ/, др. название Кадау-тау; тау «гора»; тизгин, тизгин таула «хребет», «горная цепь»."
(из книги Сафара Хапаева "Географические названия Карачая и Балкарии").
Орусча былай джазылгъанлыкъгъа, бизни тилде дефисле салына болмазла
АЛЛАХ ВСЕВЫШНИЙ сказал:
«Воистину, каждый человек - в убытке, кроме тех, которые УВЕРОВАЛИ, совершали праведные деяния, заповедали друг другу истину и заповедали друг другу терпение!» (КОРАН: сура 103 («аль-'Аср»), аяты 2-3).
АЛЛАХ ВСЕВЫШНИЙ сказал:
«Воистину, каждый человек - в убытке, кроме тех, которые УВЕРОВАЛИ, совершали праведные деяния, заповедали друг другу истину и заповедали друг другу терпение!» (КОРАН: сура 103 («аль-'Аср»), аяты 2-3).
Чыбчыкъ - деб джазмагъанбыз биз...бизге устазла алай юретмегендиле
3 кл.китабында ЧЫПЧЫКЪ деб джазар орнуна... чыбчыкъ деб джазылыбды.
Мен англагъан бла китаб чыгъаргъан адам эртдеден келген джорукъланы тюрлендирирге керек тюлдю.
Миллет алайсыз да тилин унута барады...хар китаб чыгъаргъан кесича бир джорукъ чыгъарыб барса тил къатышхан этерикди...аны киши да сюерик тюлдю....эсинде джукъ къаллыкъ тюлдю.
Джорукълагъа тиймей- китабланы халатларына иги эс бёлюрге керекди.
КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫ. Джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья.
"Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу… затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да..."
ГОЧИЯЛАНЫ Софья,
филология илмуланы кандидаты.
АЧЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ
1
а) Сёзню ахыр бёлюмюнде къаты ачыкъ тауушланы (а, ы, о, у) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да къаты ачыкъла боладыла: тынч-лыкъ, китаб-ла-ны, ийнар-ла-ры-быз
б) Сёзню ахыр бёлюмюнде джумушакъ ачыкъ тауушланы (э, е, и, ё, ю) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да джумушакъ ачыкъла боладыла: тюйме-чик, тюк-лю, учреждение-де
Эсгертиу.
-ча, -ал деген аффиксле бу джорукъгъа сыйынмайдыла: ёгюз-ча, кет-алмады, кел-алмады
в) Сёзню ахыр бёлюмюнде ачыкъ таууш эринсизлени (а, ы, э, е, и) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да асламысына эринсиз ачыкъла боладыла: мал-чы-лыкъ, къоян-чыкъ, эгеч-ибиз, аскер-чи-ле-рибиз
г) Сёзню ахыр бёлюмюндеги ачыкъ таууш эринлилени (о,у,ё,ю) бири болса, анга къошулгъан аффикслени да асламысына эринли ачыкъ тауушла боладыла: кёз-люк, къош-чу, зауукъ-лукъ, кино-ну
Эсгертиу:
Бу джорукъгъа сыйынмагъан бир къауум аффикс барды. Аланы юслеринден арлакъда билдирликбиз.
2
Ё хариф сёзню къуру да биринчи бёлюмюнде джазылады: ёгюз, кёзлюк, кёгюрчюн, ётюрюк
З бла бошалгъан сёзге тунакы къысыкъ бла башланнган аффикс къошулса, з-ни орнуна с эшитилгенликге, з джазылады:
бузса, тузсуз, сёзсюз, къызчыкъ,
сюзсе, къызсыз, базсын, кийизсиз, кетмезсе, тизсин.
20
Биринчи сёз з бла бошалыб, экинчиси тунакы къысыкъ бла башланса, биринчи сёзню ахырында с эшитилгенликге, з джазылады:
колхоз сабан, къыз сёлешеди, тюз сыз.
21
Н бла бошалгъан сёзге м, б бла башланнган аффикс неда сёз къошулса, н м-ча эшитилгенликге, н джазылады:
баргъан-ма, , эрин-ме, джан-мады.
22
биринчи сёз н бла бошалыб, экинчиси б, п, м бла башланса, биринчи сёзню ахырында м эшитилгенликге, н джазылады:
сатылгъан мал, бишген принч, андан башха, онбеш
23
Н бла бошалгъан сёзге л бла башланнган аффикс къошулса, эки л эшитилгенликге, нл джазылады:
орун-ла, кюн-люк, салкъын-лыкъ, тон-лу, баргъан-лай, джан-лы
Бу, ол деген кёргюзтюучю алмашла болушлада джалгъансала, бирлик, кёблюк, санда да тамырлары тюрлениб айтыладыла, джазылгъанлары да айтылгъанларычады:
бу, муну, мынга, мында, мындан, была, ол, аны, анга, анда, андан, ала
26
Мен, сен деген бетлеучю алмашланы бериучю болушда бирлик санда экишер формалары барды. Ол формала айтхан, джазгъан заманда да джюрюйдюле:
меннге, манга; сеннге, санга.
Тамырлары бир, аффикслери башха болгъан, неда аффикс джангыз биринде болуб, бирсисинде болмагъан эки сёзден къуралгъан сёзтутуш башха джазылады:
джылдан джылгъа, аздан аз, игиден иги, биринден бирине, элден элге...
47
Байламла хар заманда башха джазыладыла:
биченликле эмда сабанла,
биченликле бла сабанла,
адамла да, малла да,
уллула неда гитчеле,
кюн тийгенди, дагъыда сууукъду,
кюн тийгенди, алай а сууукъду,
мында къар длжауады, анда уа кюн тийибди
48
Послелогла хар заманда башха джазыладыла:
ингирге дери, мени ючюн, сени амалтын, атам бла, атам къатыш, къышдан сора, аны юсюнден, мени чакълы
Джерлени, эллени атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе. аллай сёзлени экисин да уллу хариф бла башлаб, башха джазаргъа керекди:
Акъ Къала, Къызыл Къала, Акъ КъаяГошаях Сырты, Минги ТауТёбен Теберди, Покун Сырты...
51
Тенгизлени, сууланы, кёллени, океанланы, орамланы, районланы, областланы, крайланы атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе, биринчи уллу, экинчи гитче хариф бла башланыб, башха джазыладыла:
Къара тенгиз, Балыкъ суу, Москва област, Шош океан, Къарачай район
52
УЛЛУ ХАРИФЛЕ
Уллу хариф бла башланыб, сёз бу кёзюуледе джазылады:
а) джазыб тебреген заманда биринчи сёз.
б) точкадан, соруу неда кёлтюртюу белгиден сора биринчи сёз.
в) эки точкадан сора туура сёз башлана эсе. Къарт, алгъыш аякъны къолуна алыб, башлады сёзюн: "Ишге юренсин къоллары, халкъ бла болсун джоллары...".
Цитата бла башланнган джерде эки точкадан сора. Ол китабны ачды да окъуду: "Пушкин Болдинода кёб назму джазгъанды".
г) Энчи атла: адамланы атлары, тукъумлары - Къочхарланы Къасбот.
Джаныуарлагъа, маллагъа аталгъан атла - Бойнакъ, Акъкъаш.
Суратлау литературада геройланы атлары (башха джерде ала тукъум атла боладыла) - Бёрю, Тюлкю (баснялада), д.а.к.
География, астрономия атла (къралла, материкле, таула, шахарла, элле, планетала, джулдузла, д.а.к.) - Совет Союз, Европа, Кавказ, Джер, Ай, Марс, Чолпан, Илкер, Джетегейли, Темиркъазакъ, Боюнсхала.
СССР-де сыйлаб аталгъан атла - Совет Союзну Джигити, Социалист Урунууну Джигити.
Революцион байрамла бла унутулмазлыкъ кюнлени атлары: Биринчи май, 1 Май, Тогъузунчу январь, 9 Январь, Джангы джыл.
Белгили история ишлени атлары - Уллу Октябрь социалист революция, Париж коммуна.
Газетлени, журналланы, китабланы, чыгъармаланы, заводланы, фабриклени, совхозланы, колхозланы, кемелени, д.а.к. атлары (кавычкалагъа салыныб) - "Правда", "Огонек", "Коммунизмге джол", "Октябрь", "8 Март".
Партия, правительство, профсоюз организацияланы баш органларыны атлары (партия гитче хариф бла башланыб джазылады):
Совет Союзну Коммунист партиясы, Коммунист партияны Ара Комитети, СССР-ни Баш Совети.
Совет учреждениелени, уллу школланы, промышленность эмда сатыу этген, д.а.к. организацияланы атларыны биринчи сёзлери: Халкъ депутатланы Совети, Къабарты-Малкъар кърал университет
Орденлени, медалланы атлары былай джазыладыла: Ленинни ордени, Къызыл байракъны ордени, Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени, "Алтын джулдуз" медал.
Харифледен къуралгъан аббревиатурала, къысхартылгъан къош сёзле, къысхартылгъан джазыула
53
Къысхартылгъан джазыула (аланы хар заманда толу окъургъа керекди) былай джазыладыла:
дж. - джыл
т. - том
г - грамм
кг - килограмм
м - метр
м2 - квадрат метр
км - километр
акад. - академик
д.а.к. - дагъыда аны кибик
доц. - доцент
проф.- профессор
БАШХА ТИЛДЕН КИРГЕН СЁЗЛЕ
Орус тилден неда аны болушлугъу бла башха тилледен кирген сёзле, фонетика къурамалрын тюрлендирмей къалгъан эселе, орус тилдеча джазылыргъа керекдиле:
марксизм-ленинизм
диктатура
почта
аптека
кооператив
59
Орус тилде -ный (-ая, -ее, -ский, -ический) дегенча суффикслери, ахырлары болгъан сыфатла бла къуралгъан сёзтутушла къарачай тилде былай джазыладыла:
Совет Союз, автоном область, партия организация, Коммунист партия
60
Ахырында -ск, -нг, -ик, -кт дегенча эки къысыгъы болгъан бир къауум орус сёз баш болушда бирлик санда тюрленмей джазылады, аффикс къошулса уа, аффиксни аллында а неда е эшитилинеди эмда джазылады:
Смоленс - Смоленскеде
Курск - Курскеде
Подольск - Подольскеде
отпуск - отпускагъа
продукт - продуктала
танк - танкагъа
61
Орус тилден кирген сёзлени ортасында джумушакъ къаты белгиле джюрюген джерлеринде хар заманда сакъланадыла, сёзню ахырында уа ь (джумушакъ белги) джангыз баш болушда джазылады:
больница
председатель - председателни
секретарь - секретарны
Ставрополь - Ставрополда
Октябрь - Октябрдан
Съезд
подъезд
Эсгертиу. Толь дегенча сёзню тол деген сёзден айырыр ючюн, бирси болушлада да джумушакъ белгиси бла джазаргъа керекди: толь, тольну.
КЁЧЮРЮУНЮ ДЖОРУКЪЛАРЫ
"Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да..."
Аллахха шукур, Къарачай адабият тил эртде бегигенди. 15-чи ёмюрню ал сюреминден башлаб, Къарча Ата (Уллу Къарча) Къарачай Элни къурагъандан бери, биз бир тилде сёлеше, бир тилде джаза келебиз. Алай болмай да мадар джокъ эди: кесини энчи къралы, къраллыгъы болгъан халкъны тили да бирча болмай, кърал тил болмай къалай къалыр эди. Аны себебли бизде ёзен тилле-диалектле джокъдула: джюзле бла джылланы узагъына бегиб бошагъан, диалектсиз къарачай тилибиз барды. Орфографиябыз барды, джазма адабият тилибиз барды. Адабият чыгъарманы геройларын къалай сёлешдирирге да джарар, алай а, бютеулей алыб айтсакъ – адабият тилибиз барды. Аны чанчакъларгъа бир кишини да эркинлиги джокъду. «Хасаука» джыр да, Кърымшамхалланы Ислам-Бийни «Бёрю бла Кишдиги» да таза къарачай адабият тилде джазылгъандыла. Бир ёмюрню узагъына басмаланнган китабларыбыз да алайдыла.
илология илмуланы кандидаты
______________________________________
Сюйюнчланы Ханафий бла Гочияланы Софья джарашдыргъан ОРФОГРАФИЯ СЁЗЛЮКДЕН алыб КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫН былайгъа салгъанымы магъанасы: къарачай тилде халатсыз джазаргъа себеб болур. Сёзлюк толусу бла компьютерге урулуб, сайтны электрон библиотекасына салынса, бек иги боллукъ эди. Алай этерге мени мадарым болмагъаны себебли, ол ишни керекли болгъанын ангылаб, ким болса да баджарыр деб умут этеме. Ары дери бу орфография джорукъла да джарарла.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал
Аллахха шукур, Къарачай адабият тил эртде бегигенди. 15-чи ёмюрню ал сюреминден башлаб, Къарча Ата (Уллу Къарча) Къарачай Элни къурагъандан бери, биз бир тилде сёлеше, бир тилде джаза келебиз. Алай болмай да мадар джокъ эди: кесини энчи къралы, къраллыгъы болгъан халкъны тили да бирча болмай, кърал тил болмай къалай къалыр эди. Аны себебли бизде ёзен тилле-диалектле джокъдула: джюзле бла джылланы узагъына бегиб бошагъан, диалектсиз къарачай тилибиз барды. Орфографиябыз барды, джазма адабият тилибиз барды. Адабият чыгъарманы геройларын къалай сёлешдирирге да джарар, алай а, бютеулей алыб айтсакъ – адабият тилибиз барды. Аны чанчакъларгъа бир кишини да эркинлиги джокъду. «Хасаука» джыр да, Кърымшамхалланы Ислам-Бийни «Бёрю бла Кишдиги» да таза къарачай адабият тилде джазылгъандыла. Бир ёмюрню узагъына басмаланнган китабларыбыз да алайдыла.
Мен – бир бурху, сен а – минги.
Дагъыда, унутмай, джокълайса мени.
Билеме, билесе – сенден алгъА
Кетерикме бу дуниядан мен.
Алай а, сен болсанг эсен –
Манга да къатылаллыкъ тюлдю ёлюм.
2
Сорама:
-Халкъ нек айырылады сенден?
-Да керек болмай къалгъанма мен.
Халкъгъа керекди кърал тил, ингилиз тил,
Неда бир къолан тил, орам тил – ибилис тил.
Джангыз бир ишин тындыралмайды халкъ мени бла.
Гюнахды ол затда терслесек аны да.
Халкъны тилин, кесин да
аллай болумгъа салгъанды кърал.
Да кете барайым, поэт –
джашаргъа кюреш, сау къал.
3
Ызындан къычырама:
-Менден кетсенг да, халкъдан кетме.
Аны насыбсыз этме, ёксюз этме.
Халкъ дуния малгъа ауушдурады сени,
Дуния тилге ауушдурады сени.
Ангыламайды – болгъанлай сенсиз,
Къалгъанлай тилсиз –
Къошуллукъду башха халкъгъа,
Кёрюннюкдю башха халда.
Кесини джолу тауусуллукъду.
Ол бир башха халкъ бла боллукъду,
Ой ол бир башха халкъ боллукъду.
4
Кетсе да, къалады мени бла Тил.
Мен Ана тилде этеме сагъыш.
Байлыгъына, ариулугъуна да
Сейирсиннгенлей турама аны.
5
Тилни бир кесегиме мен.
Башчысы, хапарчысы да болмам,
Джаны, тёнгеги да болмам,
Аты, сыфаты, къанаты да болмам.
Неси эсем да –
Мени бла бирге
Кетерикди андан бир зат.
Алай а, насыбым тутса,
Бир дуа сёз болуб,
Тагъылыб бойнуна,
Аны сакълаб турургъа да болурма.