2018 дж. элияны 19 "КЪАРАЧАЙ"
Хапар
БУРУНКАЙ
Къочхарбийланы Бурункайны бурнуну хапары, къалгъан бурунлача, ат башындан айтылыб къаллыкъ бурун тюлдю. Ол бурун кёб сууукъгъа, иссиге, джелге, джангургъа, джумдурукъгъа да тёзе келген бурун эди. Халкъгъа бирер чам ат дыккы-мыккы джетген сагъатда, ол бурун кёб чам атха ие эте келген эди Бурункайны. Сёз ючюн деб айтханда, «Къочхарбурун», «Къушбурун», «Къалачбурун», «Тогъайбурун», къайдам не айтайым аны кибик, биреулен а «Пашотбурун» да деучен эди. «Башха чам атла меннге хайт-хуйт деселе келише да кете эдиле, бу «пашот» бла мени бурнумда не ушаш зат барды? Джаныма джарамагъан сёз бурнума терк ётюб, пашотча, джаныб къалгъан халим болуб, аны ючюн айта болурму?» деб, кеси кесине кёб кере сорса да Бурункай, анга джууаб табалмай эди. Бурункайны чам атларын къуру къарачай тюрсюнлю атла бла къоймай, элчи джашла интернационал бояулу атланы да теджеучен эдиле анга. Энтда бир кере сёз ючюн деб айтханда, «Носов», «Бурунидзе», «Буруниян», «Брунер» деген атла Бурункайгъа тамам джабышыб къалмасала да, бир юч-тёрт кере уа кеслерин ышыб кёрген эдиле. Тыш адамла бурнуну юсюнден чам-къум этгенлеге Бурункай юрене да кетген эди. Сюйген адамлары айтсала уа, Бурункайны къыйналыуу терк ачыугъа кёчюучен эди. Бир-бирледе къарт атасына ачыуланыб: «Гитче сагъатымда огъуна бурнуму абадан боллугъун кёрдю эсе Аппа, Бурункай деб атамай, бир маджалыракъ ат атаса не къан джауарыкъ эди? Огъесе хар атымы айтханлары сайын, бурнум эсиме тюшюб турсунму деб атагъан эди бу къуджур атны меннге?» деген соруууна да джууаб табалмай эди Бурункай. Эм бек джюрегин джаргъанла уа атасы бла анасы эдиле... Бурункай бир гитче хатачыкъ этсе да, сёзден сёз чыгъа келиб, Бурункайны бурну сёзге къошулмай къалмай эди. Атасы: «Аны ол бурун кибиги да неге ушайды, осалны?! Туура сиз джанындан джукъ къоймагъанды!» десе, анасы да ол бедишни кеси джанында къоюб олтуралмай: «Алай игилик кёр! Къайсы къарнашымы бурнуна сёз табаллыкъса?! Атанг айтыучан эди да: «Къарт анамы къарнашыны хайт деген джарагъан бурну болгъанды...» - деб! Ушагъан болур джашынг да анга?!» деучен эди. «Бир сер къарт нени билиб айтханды?! Бизни юзюкде, не ата джанымда, не ана джанымда, айтдырмай къоймай эсенг, джети атагъа дери да уллу бурну болгъан адам болмагъанды!» деб, атасы анасына чыртда дженгишлик бермей эди. Атасы бла анасыны къызарышыб, дау айыргъан аяусуз сёзлери тамам да бурнуна ётген Бурункай, юй артха барыб, кеси кесини бурнуна джумдурукъну-джумдурукъну джетдириб, къанын да къуйгъан эди. Алай а, ол худжу бурун къызаргъан, кёгерген болмаса, не азчыкъ да ызына батылырча кёрюнмей эди. Школда сабийле къозусала, джюреги къыйналыб, юйге келгенлей, кюзгюню аллына сюелиб, бурнун линейка бла ёлчелеб да кёрюучен эди. «Джаш адамланы ичлеринде сюеклери уруб ёсе келиб, бир тохтаб къалгъанла да болуучан эдиле, аллайын, Аллах насыб бериб бурнуму ёсгени бир тохтаб къалса», деб, иги джорала да этиучен эди Бурункай. Алай а, ол бурун «джолдаш» ёсгенден ёсе келген болмаса, тынны-тохтаны билиб, уялыб-тартыныб къалыр къаны болгъаннга ушамай эди. Бурункайны сабийлигинде линейка бла бурнун ёлчелеб кёрюучю адети хали болуб, тамам къанына сингиб бошагъан эди. Линейканы ал джанын элтиб эки къашыны ортасына тиреб, къуйрукъ джанын да эниш сюрем айландыра, эки бармагъы бла бурнуну учу бошалгъан джерден тутуб, линейкагъа къараса, линейка «7 см» белгини кёргюзюучен эди. Линейканы джассысы бла бурун тешиклерин джаба, биягъы эки бармакъны бурун учуна игирек къысыб этген «хыйламы» киши кёрюб къоймасын дей, тёгерегине къарай, линейканы бурун тешиклеринден айыра къараса, худжу линейка беш сантиметрден азны кёргюзюрге унамай эди.
Бурункай джарагъан уллу джаш болуб, къалгъан тенглерича, аракъыгъа узала тебрегенинде, стакан бурнума тирелиб, ичелмей къалыб, бир бедишлик болама халкъ джыйылгъан джерде деб, бойнун иги артына къайырыб иче башлагъан эди. Аны ол «амалын» эсгермейми къоярыкъ эдиле къуусёз джашла? «Алан, Бурункай, узунлугъу табанларынгдан сырт узунунг бла джелкенге джетерча бир айры таякъ джарашдыр не уа бир резин шлангачыкъ джюрюте тур хурджунунгда, алай тюл эсе сыртынгдан джатыб иче тур. Сеннге киши айыб этерик тюлдю, ансы башынг артына тюшюб кетиб бир палахха къаласа!» деб харх бола эдиле. Бурункай ичинден не айта эсе да, тышындан джашланы сёзлерин чамгъа бурургъа кюрешген болмаса, хыршыланмай эди.
Аллах-адам деб айтханда, Бурункайны бурнундан башха бир бузгъан джери джокъду дерге боллукъ эди. Къалын къара чачы, джарыкъ къанлы бети, къыйылгъан къара къашлары, сагъышлы къара кёзлери, азчыкъ къалыныракъ эринлери, чыммакъ акъ тюз тишлери, сюеги десенг имбашлары кенг, бели ингичге, несин айтыб, несин къоярыкъса, джангыз ол хадауус бурун болмаса, элде джашланы ичлеринде эм чырайлы Бурункайды деб къояргъа боллукъ эди. Иги кёзден къарагъаннга, кёлтюрюучю кранны «къармагъына» ушагъан пасыкъ бурун Бурункайны джюрегин кёб кере джарсытса да, Бурункай анга хар заманда кечмеклик сала келиучен эди.
Бир кюн а: «Джюрегими джартысын» тас этдиргенден эсе, бурнуму джондуруб джартысын тас этейим!» деб, иги къаты оноу этди. Ол оноугъа нек, къалай келгенини юсюнден айтыллыкъды мындан ары хапар.
Элни медпунктунда ишлеген тиширыуну джыллыгъы келиб, пенсиягъа кетгенинде, аны орнуна, медучилищени джангы бошаб, Келимат деб бир къыз келген эди. Бурункай а, эл мюлк техникумну ветеринар бёлюмюн да бошаб, аскерде да къуллукъ этиб къайтхан эди ол кёзюуде. Совхозну бёлюмюню ветфельдшери элни медпунктуну медсестрасына кёз салгъан эди. Анга шагъатлыкъ этген ийнарны бир бёлек сёзю тойлада былай джырланыучан эди:
«Мийик сауутха чырмалгъан джылан,
Сен сауут, мен джылан болайым!
Кюндюз кюнюм бол, мёлек
балачыкъ,
Кече уа, ариуум, бол айым!
Сен къызыл къачса, мен
джашил къачма,
Эки къач бир болуб кёрейим!
Башха джашлагъа кёлюнгю
ачма,
Мен джюрегими берейим!»
Тыш элден келиб, анасыны эгечинде туруб ишлеген Келиматны, Бурункайдан сора да кёбле джарата эдиле. Келиматны уллу ала кёзлери сууугъуракълача кёрюннгенликге, кимге къалай бола эселе да, Бурункайгъа бир ышандыргъан сезимни къойгъанча къараучан эдиле. Келиматны сыйдам акъ бетине, нюр берген аз къызылдым уууртларына къараб Бурункай: «Шо, аланы къол аязы бла бир сылар эди», деб, ненча кере сукъланнганды. Акъ мангылайыны тюбюнде, узун ингичге къара къашларына къараб, джазгъан болур эди Бурункай бу сёзлени:
«Кёкде учхан къарылгъачны
Къанатыча къашларынг.
Тели этдинг, мёлек бала,
Элибизни джашларын».
«Бу тизгинлени Бурункай кеси джазмагъанды, башха биреу джазгъанды!» деб, джашланы араларында сёз да джюрюучен эди. Алай а, Келиматны эринлерини юсюнден джазылгъан тизгинлеге кишини дауу болмаучан эди:
«Чыкъда джуууннган
къызылдым гюлню
Чапыракъларыча эринлеринг...»
Не ючюн дегеннге, Бурункай ол тизгинлени бир китабда окъуб, мадарыча ана тилге кёчюрюб, ийнарына къошханын джашладан джашырмаучан эди. Бу тизгинле Бурункайны кесини джюрегин да тишлете эдиле. Келиматны ариу бетине таб келишген бурнуна къараса уа Бурункай: «Я, Аллах, сенде да джокъду тюзлюк! Келиматны къыз бетине джарашхан бурун бергенингча, мени да джаш бетиме джарашхан бир таб бурун берсенг, не боллукъ эди?!» деучен эди. «Мардасында тохтай билген бир бурнум болса, арам-къарам этмей, кесим келечи болуб къаллыкъ эдим. Бу бурунну байракъ этиб а къалай барайым?! Не деб келечилик айтайым? Джаныма тиерча бир сёз айтыб ашырса, сора сени джауунг да менлейин болсун... Андан эсе, былай, тынч турайым, Бир Аллах айтхан болур...» дей тургъан эди Бурункай бу арт кёзюуге дери.
Бир кече уа, тюшюнде юслеринде акъ халатлары бла кесин да, Келиматны да ушакъ эте тургъанларын кёрдю. Экиси да усталыкъларыны юсюнден сёлеше эдиле. Бир кесекден Келимат: «Ким къалай десе да, мен сени бурнунгу артыкъсыз да бек сюеме. Атам хариб, мен гитчечик сагъатда, джашлай ауушхан эди. Атамы да иги абадан бурну бар эди. Бюгюнлюкде атамы кёзюме кёргюземе десем, джангыз бурнун кёрюб къояма. Сени бурнунгу атамы бурнуну кёзюнден кёрюб, аны ючюн артыкъ да бек сюе болурма», деген эди.
Бу тюшню кёрген Бурункай, эртденбла тургъанлай, ашыгъыш тенгине барды. Бурункайны тенги тыш элчи Хамзат Алиевич - институтну джангы бошаб келиб, школда сурат салыу бла ишлерге юретиуден окъута эди. Кесине да, джаш устагъача, школдан узакъ болмай юйчюк берген эди кърал. Хамзат кеси джангыз ол юйчюкде тура эди. Бурункай да анда-санда дегенча сурат салыргъа сюйгени себебден, Хамзат бла иги шохлукъ джюрюте эди. Хамзат устазлыгъыны, суратчылыгъыны тышында да чамны-накъырданы, оюнну да бек сюйген джаш эди. «Олтурчу алай, Бурункай, тарихде къалырча суратынгы бир салайым», деб, алай олтуртуб, сау къагъытны бетине кючденбутдан сыйыннган бир бурун суратны салыб: «Мен сени юсюнгде бурнунгдан сора джугъунгу кёрелмейме, ма орундугъунгу аякъ джанында къабыргъагъа тагъарса да, джата-къоба башласанг да кесинге къараб сукълана турурса!» дей, суратны узатыучан эди. Бурункай да: «Да Аллах бурун сала билгенден башха фахмунгу сыйырсын!» дей, кюлюрю да келмегенлей кюлюучен эди.
Бюгюн а, Бурункай Хамзатны чамларына тынгыларгъа, суратларына къараргъа деб келмегенди. Маллагъа дарман салыргъа таулагъа кетерини аллы бла, Келиматха джазгъан сюймеклик къагъытын Хамзатха берирге деб келгенди.
- Хамзат, юч-тёрт кюнден мен къайтырыкъма. Бу письмону да бериб, мен къайтыргъа, Келиматдан джууаб алыб, хазыр болуб тур. Заманым азды, кеч болгъунчу кетерге керекме, деб, Бурункай атына минди. - Аллах-Аллах, ахыры бу ишге сен таукел болдунг эсенг, сен къайтыргъа мен джууабынгы хазыр этерме, бар ашхы джолгъа! деб, Хамзат Бурункайны ашырды.
Заман кюнортадан ингирге айлана, Бурункай атын да кёмюк этдириб, «Шайтанчыкъмаз» деген миз къаяны этеклеринде орналгъан джайлыкъгъа джетди... Ингир ала, малла стауатха джыйылдыла деген кёзюуде, кёк ачы чартлаб, джангур къуюб тебреди. Къошдан узакъ болмай, джолда кетиб бара тургъан юч къаячы джангурдан къачыб, къошха келдиле. Къошда тамада, къойчу Саламкъуш, Бурункайгъа бурулуб: «Бу келгенле бла кетгенледен къаныб къалдыкъ да! Бу къаяны тюбюнде болгъанбыз да, къаячыла бездирдиле! Быллай джауум кюн а, адам итин да эшикге къыстамазчады», деб, сора къаячылагъа айланыб: «Киригиз, киригиз къошха!» деб орусча чалышдыра, къаячыланы къошха чакъырды. Келгенледен бир сакъаллы:
- Айыб этмегиз, джангур тохтагъанлай палаткаларыбызны джарашдырлыкъ эдик, сизде бир кесек турайыкъ, деди.
ТОМПАЛАНЫ Алибек.
Мындан арысы басмаланныкъды.