Жетмиш эки жыл толады быйыл къарачайлыланы зорлукъ бла жашагъан жеринден кёчюрюп Казахстаннга бла Орта азиягъа элтгенлерине.
Къарачайлыла биринчи сынагъандыла кёчкюнчюлюкню уллу палахын. 2-чи ноябрьда 1943 жылда танг аласында, эки сагъатны ичинде тау эллени тюп этдиле. Таулу аты болгъан адамланы барында, сабий, къарт, тиширыу, сакъат демей бир адамны къоймай мал вагонлагъа жыйып ашырдыла.
Кёчкюнчюлюкге 36 эшелон бла 69. 267 адамны ашыргъандыла. Аланы ичинде кёбюсю сабийле, тиширыула, къарт адамла, не да урушдан жаралы болуп къайтханла болгъандыла.
Жолда 20 кюнню ичинде 653. Асыраргъа онг болгъанда темир жоллну къатында асырагъандыла, алай а кёбюсю жол жанларында аталып къалгъандыла. Ол битеу затланы биз Эркенланы Хусейнны киносунда кёребиз. Гитче заманыбызда ата бабаларыбыздан эшитген хапарланы кинода ачыкълайды. Биринчи келгенлеге бираз хапар айтыкъ ол къара заманны юсюнден.
Кёчгюнчюлюкде таулу миллет кёп затын тас этгенди, окъургъа амал болмагъанды. Сора бир жерге кёчюрюп къоймай, башха башха жерлеге кёчюргендиле, аны ючюн да бек къыйын болгъанды адамлагъа. Бир бирле юйюрлерин тас этип, сабийле ёксюз къалып.
Тёрт айдан сора уа 8-чи мартда, къарачайлыланы ызындан таулуланы да кёчюргендиле.
Не заманда да таулула кеслерини туугъан жерлерин бек сюйгендиле. Жерсиз къалгъан, юйлерин да хар несинда къоюп миллетибизни кёп жыллагъа ёксюз этгенди. Жазыучуларыбызны чыгъармачылыкъларында аны кёрге боллукъду. Къулийланы Къайсынны назмусу "Туугъан жериме":
Санга алгъыш эте, чыгъама тангнга,
Сени унутурча кюн туумаз манга.
Буз кибик суукъ сууларангдан къандым,
Сени тансыкълап, жилядым, къууандым.
Сенсиз насып болмаз бир инсанынга,
Къор болайым, туугъан жерим, мен санга!
Сангырау болсам да, эшитип турурма
Чапыракъ тауушунгу кюз артында.
Сокъур болсам да, ажашмай барырма
Къызыл къаным боягъан жолларынгда.
Кёз, жюрек жарыкъ да сенсе инсаннга,
Къор болайым, туугъан жерим, мен санга!
Къургъакъ къарынгда аякъ тауушуму,
Къайда болсам да, турурма эшитгенлей.
Ол жашил жайынгы, о л акъ къышынгы
Не узакъда да турама кёргенлей.
Насып да, къууанч да сенсе хар саугъа,
Къор болайым, туугьан жерим, мен санга!
Жашларынгы, къызларынгы тепсеуюн,
Жырларын да жюрютеме кёлюмде.
Ичгенме, къапланып терк сууларынга,
Къор болайым, туугъан жерим, мен санга!
Санларыбызда къан — сени къанынгды,
Жюрек кючюбюзню алгъанбыз сенден.
Жюрегибизде жыр — сени жырынгды,
Таймай къатлайма мен кечеде-кюнда:
Бар насыбы да сенсе жаны саугъа,
Къор болайым, туугъан жерим, мен санга!..