аdalinabostanova пишет:
"Здравствуйте!.
У меня вопрос к руководству Республики,районов...
Почему у нас в Республике так много выходцев из Азии?..
Из-за них пропадают рабочие места, падает заработная плата ,плюс вся травка и еще хуже, что они перевозят...что происходит в Республике?
В
самой Республике нету работы кроме вязальных цехов...ничего не развивается и молодежь уезжает..а все рынки.цеха..кафе..магазины полны узбеками которые работают за пол цены...
В Республике очень много проблем..и ничего не решается..ничего не развивается...
фонтан построили..хорошо..
рабочие места нужны!!!!..перспектива развития Республики нужна..молодежь должна хотеть в родном ауле работать на хорошую зарплату..
А Вы всех запускаете и своих выгоняете"
___________________________________________________________
2011-чи джыл ноябрны 19-да чыкъгъан "Къарачай" газетни 1-2 бетлеринде Гитче къарачайны башчысы бла интервью: "Болум иги джанына тюрленеди".
Районнга келиб, дуния бла бир узбекли ишлейдиле. Аланы хайырларымы, хаталарымы озады? Бу соруугъа интервьюда джууаб барды.
Районну бюгюню бла тамбласы
БОЛУМ ИГИ ДЖАНЫНА
ТЮРЛЕНЕДИ
БАЙРАМУКЪЛАНЫ Пахатны джашы Рамазан быйылны май айындан бери Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы болуб ишлейди.
Белгилисича, бизни республикада Гитче Къарачай район уллу районланы бириди. Бюгюнлюкде анда 44,5 минг адам джашайды. Эллери джер-джерге чачылыб орналгъандыла. Сёз ючюн, Схауат КъабартыМалкъар Республика бла чеклешибди. Районну аралыгъы Ючкекенден Кичи Балыкъгъа, Схауатха барыр ючюн, Нарсананы ичи бла ётюб, иги кесек заман къоратыргъа керексе.
"Къарачайны" корреспонденти КЪОБАНЛАНЫ Махмут Байрамукъланы Рамазан бла районну бюгюннгю джашаууну юсюнден ушакъ этгенди.
- Чынг алгъа, - дейди Байрамукъ улу, - районну мени сыйымы кёрюб тургъан джамагъатына разылыгъымы билдирирге излейме. Биз бир-бирибизни эртдеден бери таныйбыз. Районну джамагъаты бирикген джамагъатды. Не джууаблы, не къыйын ишни да бирден тындырыргъа кюреширикди.
Бусагъатда бек къыйын заманды. Халкъны асламысы инджилиб джашайды. Тарыгъыулары, джарсыулары болуб, район администрациягъа кёб адам келиученди. Ким да заманы эркин болуб, эрикгенликден келмегенин мен бек ариу билеме. Къарыуубуздан келсе, болушабыз. Бир-бирде болушалмай къалгъан заманынг да болуучанды. Артыкъ да бек аны джумушу ачхагъа келиб тирелсе.
Районда промышленность джокъду. Совет Союзну джылларында ?Элия? завод ишлей эди да, андан бир зат тюше эди. Мюлкле да кёб эдиле. Ала районну бюджетине иги юлюш къоша эдиле. Энди уа, завод да джокъну орнундады. Мюлкле да чачылгъандыла. Чачылмай къуру ?Къарачай? кърал плем ат завод къалгъан эди да, сюдлюк-джоллукъ болуб, аны кючден-бутдан банкротлукъдан ётдюрюб, сакъларгъа кюрешдик. Болуму бир да къыйынды. Алай бла районну бюджетине бир зат да тюшмейди. Къралны кёзюне къараб турады. Къыйын болумда тургъанлыгъыбызгъа, келгенлеге болушмаймы къоярыкъбыз? Болушлукъ этерге хаман да къолдан келиб бармайды. Ма ол заманда тамада кесин къалай джюрютюрге керекди?
Болушуб къууандырмай эсенг да, джюрегин къыйнаб ийме. ?Ариу сёз аурууунгу алыр? деб бир ашхы айтыу барды. Ариу айт да, болумну ангылат.
Районну болумун мен иги билеме. Бек къыйын болумлагъа тюшген заманы да бар эди. Энди, мени кёлюме келген бла, болум иги джанына тюрлене башлагъанды. Бюгюнлюкде республиканы тамадасы Темрезланы Рашидди. Джаш адамды. ?Джаш болса да, башды? деб бизде бир сёз барды. Аны этимлилиги тамам ма ол айтыугъа келишиб къалады. Республиканы Башчысы болгъанлай, ол, бизни кесине чакъырыб, былай айтхан эди: Ишигизге къоркъуб, кемликлени, джетишмеген затланы джашырыб турмагъыз да, айтыгъыз. Кемликлени заманында къоратыб барсагъыз, артдан проблемала боллукъ тюлдюле?.
Районда тюбей тургъан кемликлени, ала уа бир да кёбдюле, мен да, ёрге туруб, айтхан эдим. Энди аланы, КъЧР-ни Башчысыны болушлугъу бла къората барабыз. Аланы юслеринден артдаракъ айтырма. Бусагъатда уа районну артха ийген не затла болгъанларын айтайым.
Белгилисича, бизни район ёмюрден бери да джерчилик, малчылыкъ санагъатлагъа таяныб джашаб келгенди. Бюгюнлюкде ала джокъдула. Не этерге керекбиз?
Мен сау кюнюмю кабинетде ашырама, деб кёлюгюзге келмесин. Огъай. Биринчи кюнюмде да эл мюлкню къалай аякъ юсюне салыргъа кереклисини сагъышын этиб, тышына чыгъыб, Совет Союзну джылларында сюрюлюб, битим бериб тургъан сабанланы аулаб чыкъгъан эдик. Не кёрдюк? Джарагъан сабанла бюгюнлюкде сюрюлмейдиле. Ала къышлыкъла болуб турадыла. Бир къауум сабанланы уа чегетле басыб тебрегендиле. Былай барса, бир затха да джарамай къаллыкъдыла.
Мюлкле чачылыб, аланы джерлери пайлагъа юлешиниб, пайчылагъа берилирге керек эдиле. Бюгюнлюкде пайчыланы 12 проценти алгъанды кесини юлюшюн. Ала уа районда 5520 чакълы бирдиле. Къалгъаны алмагъанды. Къагъытларыгъызны джарашдырыгъыз, пайларыгъызны алыгъыз деб, эл-элге барыб айланнганбыз. Киши алыргъа унамайды. Иги кесек ачха тёлеген бла къалмай, пайланы къагъытларын джарашдырыр ючюн да кёб заман керек болады. Не джашырыу, пайчыланыасламысы джыллары келген адамладыла. Аланы къарыулары джокъду айланыб турургъа.
Пайларын алсала да, не этерикдиле аланы? Районну сабанлары, элледен узакъда, бирер джердедиле. Кеслери да тюз джерле тюлдюле, аны юсюне да гитче джерчикледиле. Кесек джерни сюрюб, анга салгъан къыйынлары ызына къайтырыкъды деб айталмайма. Отлукъ, техника, минерал ашаула багъадыла. Барысы да, биригиб, бир мюлк къураб, ишлеб башласала, хайыр алыргъа да болур эдиле.
Адамла пай юлюшлерин алыргъа унамай эселе, биз не этерге керекбиз? Сабанланы зыраф этиб турсакъ, айыб болур. Адам улуну асырагъан джерди. Ол себебден биз аны толусу бла хайырландырыргъа борчлубуз. Келир джылдан башлаб, хайырландырыргъа деб турабыз. Къалай?
Къобан районда ?Хаммер? деб бир аламат фирма барды. Аны тамадасы Смаккуланы Рамазанны джашы Дахирди. Фирма джерчилик, малчылыкъ санагъатла бла кюрешеди. Кеси да Къобан районда алгъыннгы ?Родина? колхозну, башха мюлклени джерлерин хайырландырады. Мындан алда фирманы тамадасы Смакку улу бла мен тюбешген эдик да, ?Римгорка? совхозну, ?Къарачай? кърал плем ат заводну сабанларын ортакъгъа алыб, алада мюрзеу ёсдюрюрге излегенин билдирген эди ол. Кёб болмай фирманы агроному, келиб, сабанлагъа къараб кетгенди. Алай бла джууаблы ишни аллы башланнганды. Аллах айтса, келир джыл фирма районну сабанларын сюрюб, алада мюрзеу ёсдюрюб башлар.
Бу эки элде джашагъанлагъа иш табылыр. Сабанла болгъан джерде мал да болургъа керекди. Мюлкле чачылсала да, районда не тюрлю малны да саны, кёб болгъан болмаса, азаймагъанды. Район статуправление билдиргеннге кёре, бюгюнлюкде районда 450 фермер мюлк барды. Элчиле бла алада 41955 тууар мал, 120 мингнге джууукъ къой бла эчки саналады. Фермар Алийланы Ахматха уа 120 абердин-ангус тукъумлу къунаджинни бергенбиз. ?Схауат? СПК да аллай тукъумлу 35 къунаджинни алгъанды. Тууар малны эм асыулуларын тутаргъа деб, турабыз мындан ары. Малны санын кёб этгенден не хайыр барды, кёб эт, сют алалмай эсенг? Тёрт-беш къолайсыз ийнекден эсе, бир аламат ийнекни тутхан иги тюлмюдю? Ашынг да аяулу болуб, кёб продукция да алырса.
Совет Союзну джылларында, къарачай тукъумлу къойлагъа алай уллу эс бёлмей, кёб джюн берген шыпан, кросс-бред тукъумлу къойланы аслам этерге кюреше эдик. Энди джюнню сыйы джокъду. Бизни къралгъа ол керек тюлдю. Ол себебден биз къарачай тукъумлу къойланы санын аслам этерге излейбиз. Ашны да аяулу эте, кёб продукция алыргъа мадарыбыз боллукъду.
"Къарачай" кърал плем завод да, къуру къарачай тукъумлу атла бла къалмай, къарачай къойла да тутарыкъды. Бюгюнлюкде уа заводну къуру 170 чакълы аты барды. Къысха заманны ичине мюлкню атларыны санын 300-350-ге джетдирирге муратлыбыз. Къалай? Районну джамагъаты бир да къайгъырыулу джамагъатды. Мында атчылыкъ санагъат бла кёбле кюрешедиле. Асыулу тукъумлу кёб атлары болгъанла да бардыла. Хар адам бирер-экишер ат берирге оноу этгенди.
Ата-бабаларыбыз къурагъан къарачай тукъумлу атла бла къойланы къурутургъа аз къалдыкъ. Артыкъсыз да бек атланы. Аланы тышындан келиб, алыб кетиб турдула. Аны да, эм асыулу малланы. Ачыкъ айтсакъ, ат заводну сакъланнганында КъЧР-ни Башчысы Темрез улуну уллу къыйыны барды. Бютеу къагъытланы джарашдырыб, болумну айтыб ангылатханымда, къарачай тукъумлу атланы, къойланы къурутургъа боллукъ тюлдю, биз аланы не этиб да сакъларгъа керекбиз деб, не джаны бла да болушлукъ этиб, ат заводну сакълатдырды.
Меннге дери районда эл мюлк управлениени къурутуб тура эдиле. Алай къуру бизни районда этгендиле. Къайсы тамада этгенин билмейме, тюз а этмеген эди. Джеринг, малынг бар эсе, эл мюлк управлениени къалай къурутургъа боллукъ эди? Аны да орнуна салгъанбыз. Биреу этген джангылычны тюзетгенбиз. Эл мюлк управлениени ызына къайтарыугъа да КъЧР-ни Башчысы Темрез улу уллу болушлукъ этгенди.
- Ишсизлик уллу болур районда?
- Ишсизлик джокъду, деб айталлыкъ тюлме. Барды. Эл мюлк санагъат алгъын джыллада миллетни джашатыб тургъан эсе, бюгюнлюкде аны сатыу-алыу джашатыб турады. Чынг алгъа ишсизликни юсюнден айтайым.
Иш джокъду, дейдиле адамла. Иш джокъ эсе, ма бюгюнлюкде бизни районда 1500 узбекли не этиб айланады? Районда бютеу ишни ала этедиле. Бизникиле ала этген ишни этерге нек сюймейдиле? Барыбызгъа да мийик шиндикле къайдан табылыб барсынла? Ишлеб, хакъынгы алыб, юйдегинги асырай эсенг, андан сора не керекди?
- Районда аллай бир узбекли джашайды, дейсе. Аланы хайырларымы, хаталарымы кёбдю?
- Хайырлары тийгенча, хаталары да уллуду. Сёз ючюн, ала мында ишлейдиле, кеслерине, башхалагъа да хайыр келтиредиле. Мен анга хома.
Алай а, мындан ары да былай барыб турса, аланы хайырларындан эсе хаталары кёб боллукъду. Неге таяныб айтама алай?
Мында биреулен ма аллай бир узбеклини алыб келигиз деб, заказ береди биреуленнге. Ол алыб келеди. Узбеклиле регистрацияны ётедиле.
Андан сора ала не медицина къарауну ётмей, не тюрлю-тюрлю аурууладан прививкала этдирмей, бирер джерге чачылыб кетедиле.
Джашагъан джерлери таза, джылы болса, не хата бар эди? Джууунмайдыла, кирли джюрюйдюле. Алай бла бара-баргъан заманда аман ауруула чыгъыб къалыргъа боллукъдула.
Андан сора да джаш тёлюбюзню аманнга юретедиле.
Мен миллетчи тюлме. Биз аз санлы миллетбиз. Табигъатыбызгъа кёре тюрсюнюбюз ариуду.
Эртде-кеч болса да ала бизде тамыр иерле. Ол зат бизге керекмиди? Аны сагъышын да этерге керекбиз. Биз кесибизни таза къаныбызны бюгюннге дери сакълаб келгенбиз, мындан ары да сакъларгъа борчлубуз.
- Эл мюлкде тюрлениуле боллукъдула, дединг. Миллетни асламысы къайда да сатыуалыу бла кюрешеди. Сизни районда да алай болур?
- Хар атламдан бир ларёк барды. Орамны архитектурасын бузуб турадыла. Аланы асламысы да эсебге алынмагъандыла. Алай эсе, налог тёлемейдиле, районну бюджетине хайырлары джокъду. Мындан алда Ючкекенде айланыб, 46 тюкенни тинтиб чыкъгъан эдик. Ма ол сандан къуру эки тюкен эсебге алыннганды, налог тёлейди. Ючкекенни къуру кесинде уа иги кесек ларёк барды.
Мындан алда барысы бла да ушакъ этгенбиз. Джорукъда изленнгенича, тюкенлеригизни эсебге тюшюрюб, налог тёлеб, ишлегиз, дегенбиз. Орамны архитектурасын бузуб тургъан тюкенлени уа къоратыргъа керек боллукъбуз. Аны да адамлагъа заран салмай. Башхача айтсам, Ючкекенни арасында район базар ишлене турады. Мекямны биринчи этажы битгенди. Экинчи этажыны къурулушу битиб, мекям тыйыншлы дараджагъа джетсе, ол ара орамны архитектурасын бузуб тургъан тюкенлени, ларёкланы ары кёчюрлюкбюз.
Андан сора да ма ол тюкенлени къатлары, бир къауум орамларыбыз багушдан толуб къаладыла. Ючкекенни кесинде багуш-зат тёгюучю джери джокъду. Талай джылны мындан алгъа, мен ол заманда районну администрациясыны башчысыны биринчи заместители болуб ишлей эдим, багушзат тёге турургъа деб, 250 контейнер келтирген эдик. Бюгюнлюкде аланы бири да къалмагъанды. Адамла мюрзеу, дагъыда башха затла къуяргъа, сакълаб турургъа деб, алыб кетгендиле. Контейнер ючюн да адамла бла сюдлюк-джоллукъ къалай болайыкъ? Алай этерге джарамагъанын ала кеслери билирге керекдиле.
Районда суулары азлыкъ этген, газлары болмагъан элле да бардыла. Ноябрь айда Гитче Къарачай районнга КъЧР-ни Башчысы Темрез улу келгенинде, анга бютеу проблемаларыбызны, джарсыуларыбызны айтханбыз. Болушур деб, кёлюме келеди.
- Медицина, халкъ окъуу не болумдадыла?
- Кёбден бери районда кёб затха ремонт этилинмей тургъанды. Энди бирден ремонт этерге къарыу джокъду. Район керти да къыйын болумгъа тюшгенди. Не эл мюлк ишлемейди, не промышленносту джокъду. Хар затны джарашдыргъынчы, бизге болушлукъ эте турсала, иги боллукъ эди. Болушлукъ да этилинеди. Къуру медицинагъа деб районнга 21 миллион сом берилгенди. Ма ол ачхагъа чынг алгъа кёбден бери ремонт этилинмей тургъан медицина мекямланы ичлерин да, тышларын да джангыртырыкъбыз. Сёз ючюн, район ара больницаны инфекцион бёлюмюню мекямы бир да аман болумда эди. Башын, терезелерин, дагъыда башха затларын ауушдурургъа, тыйыншлы дараджагъа джетдирирге деб 1 миллион сом берилгенди. Сабий больницаны мекямы да бир да аман болумдады. Бир къауум эллени фельдшер пунктларына, амбулаторияларына да ремонт этилинирге деб, ачха бёлюннгенди. Красный Восток элни да къуру къоймагъанбыз. Элни тюрлютюрлю ремонт ишлерине деб, 500 минг сом берилгенди. Ючкекенде Джарыкълыкъ къаланы мекямы да кёбден бери ремонт не болгъанын билмей тургъанды. Анга да 1,5 миллион сом бёлюннгенди. Алай бла медицинада, саулукъ сакълауда кемликлени къоратыб, адамлагъа иги болурча эте турабыз.
Мындан алда районну администрациясыны окъуу бёлюмюню тамадасы Тамбийланы Хасанны джашы Умар, ?Къарачай? газетге интервью бере, школлада этилине тургъан ишлени юсюнден толу хапар айтхан эди. Школларыбыз къышха толу хазырлыкъ бла тюбегендиле. Алай болса да, аланы бир къауумларыны джылытыучу чоюнлары эски, аз кючлю болгъанлары себебли, джангылагъа ауушдура турабыз. Бу къыш айлада сабийле, устазла сууукъдан инджиллик тюлдюле. Алай бла районну бютеу организациялары, учреждениелери, къыш айлада инджилмей, джазгъа саулукъларын сакълаб чыгъарыкъларына сёз джокъду.
Мен билиб кърал районнга къышха хазырланыргъа къуру эки кере ачха бергенди. Бир кере 500 минг, экинчи кере да 1 миллион сом. Быйыл а иги кесек ачха берген бла къалмай, район суу, газ, свет ючюн тёлеулюк болуб тура эди да, ол эски тёлеулени барысын да юсюбюзден алгъандыла.
Темрез улу, бир кюн джыйылыуда къайсы районнга да ачха адам санына кёре берилликди, деб айтхан эди. Мен алай айтханын тюзге санайма. Бир къауум районлада адам санлары, бизни райондан эсе аз болуб тургъанлай, бизден эсе, кёб ачха алыб тургъандыла. ?Тюзлюк тюзде къалмаз?, дегенлей болуб башлагъанды энди...
КЪАРАЧАЙЛЫЛА, БЫЛАЙЫН ОКЪУБ, ИГИ САГЪЫШ ЭТИГИЗ :
- Ишсизлик джокъду, деб айталлыкъ тюлме. Барды. Эл мюлк санагъат алгъын джыллада миллетни джашатыб тургъан эсе, бюгюнлюкде аны сатыу-алыу джашатыб турады. Чынг алгъа ишсизликни юсюнден айтайым. Иш джокъду, дейдиле адамла. Иш джокъ эсе, ма бюгюнлюкде бизни районда 1500 узбекли не этиб айланады? Районда бютеу ишни ала этедиле . Бизникиле ала этген ишни этерге нек сюймейдиле? Барыбызгъа да мийик шиндикле къайдан табылыб барсынла? Ишлеб, хакъынгы алыб, юйдегинги асырай эсенг, андан сора не керекди?
- Районда аллай бир узбекли джашайды, дейсе. Аланы хайырларымы, хаталарымы кёбдю?
- Хайырлары тийгенча, хаталары да уллуду. Сёз ючюн, ала мында ишлейдиле, кеслерине, башхалагъа да хайыр келтиредиле. Мен анга хома. Алай а, мындан ары да былай барыб турса, аланы хайырларындан эсе хаталары кёб боллукъду.
Неге таяныб айтама алай? Мында биреулен ма аллай бир узбеклини алыб келигиз деб, заказ береди биреуленнге. Ол алыб келеди. Узбеклиле регистрацияны ётедиле. Андан сора ала не медицина къарауну ётмей, не тюрлю-тюрлю аурууладан прививкала этдирмей, бирер джерге чачылыб кетедиле. Джашагъан джерлери таза, джылы болса, не хата бар эди? Джууунмайдыла, кирли джюрюйдюле. Алай бла бара-баргъан заманда аман ауруула чыгъыб къалыргъа боллукъдула. Андан сора да джаш тёлюбюзню аманнга юретедиле.
Мен миллетчи тюлме. Биз аз санлы миллетбиз. Табигъатыбызгъа кёре тюрсюнюбюз ариуду. Эртде-кеч болса да ала бизде тамыр иерле. Ол зат бизге керекмиди? Аны сагъышын да этерге керекбиз. Биз кесибизни таза къаныбызны бюгюннге дери сакълаб келгенбиз, мындан ары да сакъларгъа борчлубуз.