В национальной культуре балкарского народа творчество Абдуллаха БЕГИЕВА – многогранное яркое художественное явление. Он автор более десяти поэтических сборников, которые отражают самобытность и масштаб его поэтического дара. Он – историк литературы, публицист, литературный критик и эти пласты его творчества частично представлены в книге «Отпечатки пальцев».
Бегиев перевёл на балкарский язык все сказки А.С.Пушкина, стихи великого тюркского суфия и поэта А. Ясави и великих поэтов Востока – Ю. Эмре, О. Хайяма, Джами, а также стихи многих русских и зарубежных поэтов. Но наиболее мощно и полно эта грань его дарования реализована в переводе гениального эпоса татарского народа «Идегей», за который ему присуждено почетное звание «Заслуженный работник культуры Республики Татарстан».
В силу особенностей таланта и значимости тем, многие работы Бегиева, связанные с духовной историей народа следует сопровождать определением – впервые. Так, он впервые обратился к карачаево-балкарскому эпосу «Нарты» с самозадачей воссоздания и реставрации ритмической и смысловой цельности национальной сокровищницы. Опубликованная только одна из его частей в книге «Эхо камня» отражают уникальность его художественной и исторической интуиции и самоотверженность, титаничность труда.
Бегиев также впервые собрал, проанализировал религиозную и философскую лирику Кязима Мечиева, ранее по идеологическому диктату изъятых из его творчества. Изданные с его комментариями, статьями книги национального гения – бесценный дар культуре.
Также впервые он издал народное творчество, созданное в депортации, в котором все авторы текстов установлены. Уникальность книги – «Я свидетельствую» еще и в этой подробности.
Паралелльно с творчеством у А. Бегиева шла и идет трудовая жизнь, которая неизменно связана со словесностью и культурой. Закончив КБГУ в 1974 году, он работал корреспондентом «Заман», литературным консультантом Союза писателей, редактором Гостелерадио КБР, главным редактором журнала «Минги Тау», старшим научным сотрудником Мемориала жертвам репрессии. Где бы он ни работал были естественными высокий профессионализм, творческое обновление, внесение новых идеи и их решение. Особо следует отметить период, когда Бегиев возглавлял журнал «Минги Тау». Как отмечают филологи, структура и состав каждого номера журнала уникальны и несомненно войдут в лоно классики для чтения будущих поколений карачаевцев и балкарцев… В каждом – новое имя, художественное открытие, новая рубрика и т. д. Впервые карачаево-балкарский акцент журнала был введен А. Бегиевым. Он взял на себя смелость публикации великую поэму Исмаила Семенов «Актамак», труды Махмуда Дудова (Рамазана Карчи), Хамита Боташева и многих других, запрещенных системой имен.
Абдуллах Бегиев – член Союза писателей СССР (России) с 1982 года. В настоящее время он – сопредседатель правления Союза писателей Кабардино-Балкарии.
______________________________________
* * *
Первая же книга Бегиева поставила его в ряд лучших поэтов балкарского языка. В этом нет никакого сомнения. А так ведь бывает редко, такое удается немногим счастливцам в каждом народе. В балкарской поэзии такслучилось за последние два десятилетия до Абдуллаха Бегиева только с Ибрагимом Бабаевым, вслед за который я с радостью называю Абдуллаха одним из любимых мною балкарских поэтов. Его стихи, при своем глубоком содержании, актуальности, гражданственности, радуют своей прекрасной формой, большой эмоциональностью и непосредственностью, оригинальнейщей образностью. Молодому поэту удалось создать книгу высокой и тонкой лирики, никого не повторяя, создать свой поэтический мир, сказать свое слово в родной поэзии. А это счастье для поэта. Кайсын Кулиев. 1979.
* * *
Вчера я читал подстрочники Бегиева и был приятно удивлен: Россия не оскудела на таланты. Поэзия, ее сущность – в каждом стихе…
Александр Межиров, поэт
1983.
* * *
Бегиев –практически закрыт для суесловия и празднословия. Он настолько искренен и первичен в Слове, что все слова вообще отстают как шелуха. «Тавро» поэта создается не единым днем, а безоговорочностью его Присутствия в культуре, ремесле, в отношении читателей, круг которых в данном случае расширяется до понятия народ. Хочу выделить особо нераздельность слова и дела Бегиева, если иметь в виду его усилия по собиранию тюркского слова и раскрытию его неисчерпаемых возможностей».
Фатима Урусбиева, доктор культурологии. 2010.
* * *
В нем живет бунтарский дух. Он из тех, кто не боится возмутить безмятежную гладь бытия, увы, скрывающую в своих глубинах трагедию. Этот бунт возносит его до ассоциаций эпического порядка. Светлана Моттаева. 2010.
Балкарский поэт, переводчик и общественный деятель (р. 1950), автор множества поэтических книг, исследователь фольклора и творчества Кязима Мечиева. Заслуженный деятель культуры Республики Татарстан, заместитель председателя Кабардино-Балкарского отделения СП России.
КРУГ Нас было девять в доме у отца.
И гвалт, и смех, и гомон – без конца!
Легко представить:
девять малышей...
Тревог не знали. Было нам всегда
тепло среди улыбчивых вещей.
Вещей, сказал я? Если иногда
я из дому куда-нибудь да шёл,
я никогда не забывал сказать:
«До встречи, печка,
до свиданья, стол!» –
И им меня непросто было ждать,
моим друзьям...
В дождливые деньки
мы вместе собирались – и тогда
все в комнате давай вперегонки
скакать, плясать –
сплошная чехарда!
А если слёзы – дедушка входил
(никто не слышал,
как скрипела дверь)
и не спеша: «Вам голодно? – стыдил.
Мы затихали. –
Рядом страшный зверь?
Блуждаете в снегу на этот раз?
Вам холодно?
Что значит этот плач?»
А мы сквозь слёзы видели – у нас
на небе много солнышек... И – вскачь!
Я потому всё это воскресил,
что ныне,
слёзы горькие тая,
я голодаю – до потери сил,
но кто же спросит: голоден ли я?
Не вспоминать о доме не могу –
который год босым бреду в снегу,
что многие мечты мои занёс,
надежды под собою хороня...
Никто теперь не спросит:
«Ты замёрз?»
Нет, никому нет дела до меня! Я голоден – от фраз, их пустоты
(никто не спросит: голоден ли ты?),
я мёрзну – чахнет солнце в вышине
(никто не спросит: холодно ли мне?).
Мир голодает – правда голодна.
Терпение исчерпано до дна!
Мир мёрзнет – выжидающих полно.
Кто в схватке победит –
им всё равно...
Я мёрзну – люди разного хотят,
друг другу лезут в души, бередят;
мне холодно – не только в холода!
Неужто правда сгинет в глыбе льда?
И слово канет – бабочкой в пургу?!
...Иду! Куда – не знаю. Я – в кругу.
* * * Дары, что ты с собою принесла,–
та изморозь, что на висках не тает,
да боль, что сердце сетью оплела,
да взгляд,
что в тёмной пропасти витает, –
вот те дары, что ты мне принесла. Дары, что ты с собою принесла, –
мой голос,
от холодных слов охрипший,
и ум, забывший тайны ремесла,
и плач безмолвный по надежде,
бывшей
цветущим садом,
выжженным дотла. Дары, что ты с собою принесла, –
то вороньё, что на ветвях повисло
в саду, где почва – пепел и зола...
Я не вспашу следы твои. Нет смысла:
здесь лебеда и та бы не взошла.
Эмегенле да:
«Келинигизни чыгъарыгъыз!» – деп билдирген элле.
Нартла да къызны темир арбагъа миндирген элле.
Эмеген къыз да, асыры ауурдан,
Эмеген къыз да, асыры ариудан,
Темир арбаны тогъуз чархын да батдыргъан эди.
Алауган муну тогъуз ат бла тартдыргъан эди.
Ол тогъуз ат да, къарыу эталмай,
Бери тарталмай, ары кеталмай,
Сирелип тохтап къалгъан эди да,
Атлаялмай а алгъа, дедиле.
Темир арбаны чархлары жерге батыб а, дейди,
Ол тогъуз ат да, чыгъаралмай а, тартыб а.
Нарт Алауган да ол тогъуз атха,
Ол толу затха,
Генжетайны да бечеуге къошуп тартдыра эди.
Ай, аздан къалды – ол тогъуз атны да къыра эди!
Генжетай кеси барын да бирге тартыб а, дейди,
Чыгъаргъан эди!
Киеу нёгерле атлагъа минип,
Эмеген къыз да арбагъа минип,
Жолларына уа атланнган элле…
Алайдан келе келиб а, дейди,
Келин а, дейди:
– Ой, урчукъ сабым, ой, урчукъ башым,
Унутуп чыгъып бараман! – деб а къычыргъан эд да:
– Тохта, мен алып келейим, – деб а, Алауган, харип,
«Ой, урчукъ-бурчукъ керегин…» – деб а, Алауган, харип,
Артха уа къайтып, анасына уа айтхан эди да,
Урчукъ-бурчукъну кётюралмай а къайтхан эди да,
Къыз, кеси барып, алгъан эд, дейди.
Темир арбагъа кеси келтирип салгъан эд, дейди.
Эмеген къызгъа ол урчукъ баш да къошулгъан эд да,
Ол урчукъ сап да!..
Арба сынмай да не этерик эди!
Алгъасынмай да не этерик эди!
Эмеген къыз да жангыдан ары миннгенлей, дейди,
Темир арба да тууарылыб а ууалгъан эд да…
Да ууалмай да къайдан къаллыгъ э –
Урчукъ башы да – тирмен ташыча!
Урчукъ сабы да – чынар сюйреме!
«Бу Алауган да кеси да терс э:
Сен да хо дерсе:
Барлыкъ жолуна чыкъгъандан ары,
Артха, ызына, къайта уа турмай, барса боллугъ э!
Артха, ызына, къайтды да ансы…
Урчукъ-бурчугъун айтды да ансы…
Бу жол къатындан ырысхысы уа толлугъ э, харип,
Ырысласа уа боллугъ э, харип!»
Темир арба да ууалгъан эд да!..
Алауган къызны, сермеп, къойнуна да алгъан эд да,
Гемуданы уа темир сынжыры, айыллары иш да
Юзюлюп тюшюп, ой, къалгъан эд да!
Эмеген къатын ызларындан а къарап болад да:
– Ай, сиз къолайсыз нартланы, – деб а, –
Ай, сиз къарыусуз къартланы! – деб а, –
Айылыгъыз да башха тюйюлд, – деп, –
Тал къабукъдан а ахшы тюйюлд! – деп,
Артха, юйюне, кирип кетер да,
Юч айыл алып, чабып жетер да,
Айыллары да базыкъ тогъайла,
Ичлери бла ётер кибиг а,
Кючлери бла жетер кибиг а,
Бир къалын гаммеш териге чёргеп,
Тилегеннге уа берирге, чёргеп,
Хазыр этиб а турмай эди эсе!
Ой, алай, дейди, ол балай, дейди,
Эмеген къызны алыб а, харип, келе болад да.
Эмеген къыз да келин болад да,
Бир да артыкъ сёз а къошмайды, харип.
Бир да артыкъ сёз а къошмайды, дейди.
«Ой, урчукъ сабым, ой, урчукъ башым» деген затны да
Бошму айтдым?!» – дейди.
Келин адетни юйретген эд да анасы, дейди,
Тил тутаргъа уа.
Къыйналлыкъ эди алайсыз, дейди.
Ай, бу келин а, келин иги эди,
Гемуданы уа белин бюгеди.
Нартны Гемуда аты уа, маржа,
Ал аякълары алгъа итинсе,
Арт аякълары жерге уа бата,
Арт аякълары артха илинсе,
Ал аякъларын ёрге уа ата,
Жерни къобара бара эд, дейди.
Нартла келинни кезиу-кезиу а кётюре элле,
Бирден бирге уа ётдюре элле.
Ат бойнуна да ала эдиле,
Кётюралмай да къала эдиле.
Арыгъан элле кертиден, дейле,
Солуй-солуй а келтире элле.
Суугъа жетселе – кёпюрле ишлей,
Суудан ётселе – кётюребиз дей.
Ат беллери да бурулуп тюше,
Айыллары да къырылып тюше.
– Ый, маржа, жашла,
Атланы былай жойдурмагъыз а!
Ый, маржа, жашла,
Атланы былай, къырдырмагъыз а!
Юслерине уа кесигиз минип,
Къатынны жаяу барма къоюгъуз,
Аллыгъызгъа уа этиб а, – делле. –
Керти немеле!
Алауган кеси атдан а тюшюп,
Алауган кеси артдан а тюшюп,
Сюрюп келелле келинни, дейди.
Нарт Элине уа буруб а, дейди,
Къамичини да уруб а, дейди.
Узакъ-узун жол бошалгъанда уа,
Нарт Элге жете башлагъанда уа,
Ат бойнуна уа алгъан эдиле,
Нарт къойнуна да салгъан эдиле.
Ой, биз не кёрдюк, биз не кёрмедик!
Ой, биз нек келдик, биз нек келмедик!
(Баргъаны басмаланырыкъды.)
Абдуллах БЕГИЙ УЛУ
Эй, биягъыча, была уа, дейди,
Къууулушуб а кетген эдиле,
Эй, биягъыча, была уа, дейди,
Къуюлушуб а жетген эдиле.
– Алауган къатын алып келед! – деп была уа, дейди,
Нарт Элинде уа топ атылгъанлай болады, дейди.
– Ай, не иги болду! – деб а Нарт Элни кишиси, дейди.
– Ай, не къор болдукъ Тейриге! – деб а тишиси, дейди.
Атлы да, маржа, аты бла уа кетген эди да,
Итли да, маржа, ити бла уа жетген эди да.
Къууанышыб а была уа, дейди,
Къуранышыб а была уа, дейди.
– Нарт Алауган а эмеген къатын алгъанды! – деб а.
– Нарт Ёрюзмек а немеде жатып къалгъанды! – деб а.
– Нарт Алауган а къатын алыб а келеди! – делле,
– Эмеген къатын алыб а, – делле, – келе билгенле!
ЭМЕГЕН КЪЫЗНЫ
НАРТ ЭЛГЕ КЕЛИН БОЛУП КЕЛГЕНИ
Эмеген къызны ат бойнуна уа алыб а, дейди,
Киеу нёгер а келе болады салыб а, дейди.
Эмеген къыз а Къолан атны уа бойнунда, дейди,
Эмеген къыз а Ёрюзмекни уа къойнунда, дейди.
Эй, бу ууакъла тёгерекден а басынып, маржа,
Ат жюгенине, ёзенгисине асылып, дейди.
Келинчикге уа къоллары бла тиерге излеп, узала элле,
Киеу нёгерле: «Тохтагъыз!» – деб а, гузаба элле.
Нарт къатынла да: «Ой, келинчик!..» – деп чапдыла, дейди,
Киеу нёгерле, алларын тыйып,
Къызны башына бир гетен ау а атдыла, дейди.
Киеу нёгер да: «Эй, сабыр, сабыр,
Аллай бир, маржа, зан атмагъыз а!
Сабийлени да ары зыйыгъыз,
Эй, бери, – дейле, – заллатмагъыз а!»
Халкъ да, юсюне басынып, дейди:
«Ой, келинцикни кёребиз!» – деб’а,
«Артда кёрюрсюз, тохтагъыз, маржа,
Келиннге зетмей ёлесиз!» – деб а!
«Келинцикни уа къатында ма мен турлукъма!» – деб а
дигиза къыз а.
«Эй, муну юйге кийиргинци уа, бир цыдагъыз а!»
Киеу нёгерни къарыуу кючден къарыб а, дейди,
Аман сагъатлы болургъа аздан къалыб а, дейди,
Эшикден ары сыгъындырыб а,
Келин отоугъа кийирдиле да,
Эмеген къызны мюйюшде ёрге сюелле, дейди.
– Киригиз энди, келинни кёрге сюйгенле! – дейди. –
Нарт Алауганнга эмеген къатын келинди! – делле, –
Хайдагъыз, энди кёре беригиз келинни! – делле.
Киеу нёгер да ма алай, аманны кебинден, дейди,
Кючден къутулду келинден, дейди.
Нарт элледе уа къууана элле,
Уллу той-оюн къурагъан элле:
«Энди сууубуз сюзюлюр деб а,
Уруш арты да юзюлюр деб а,
Эмегенлеге келечилиг а айтылды эсе,
Эмегенледен келинчик бла къайтылды эсе!»
Тепсеп арыгъан жашла да, дейди,
Алгъыш аякъны тёгерекге уа бошлаб а, дейди,
Нарт уланла да аллай той этип башлагъан элле.
Къарты-къурту да:
«Алауган, харип, къатынлы болдунг!
Машалла!!! – делле.
Къобузчугъа да:
«Тарт къобузунгу, сёлешдир!» – деб а.
«Ой, эшталмайбыз! Ой, эштдир!» – деб а.
КЪОНШУ-ТИЙРЕ ДА
КЕЛИННИ КЁРЕ КЕЛГЕНЛЕРИ
Къоншу, тийре да келелле, дейди,
Келинни кёре кирелле.
Кирселе – ол а эмеген къатын,
Кёрселе – ол а немеге жатып…
– Ой-хой-хой! – деб а кирелле, дейди.
– Ай-хай-хай! – деб а чыгъалла, дейди.
– Ай, хай-хай, кюнюм, бумуду, жарлы,
Алауганны уа къатыны?! – делле. –
Адам бармазча къатына?! – делле. –
Ол ичген сууу тамагъында уа танылгъан?! – делле. –
Кесин сау он жыл артха излетип табылгъан?! – делле.
Нарт Элине уа быллай келин а кирмеген эди!
Нарт Элинде уа быллай келиб а ким кёрген эди!
– Ай-хай-хай! – дейле.
– Ой, хой-хой! – дейле,
– Ай, тай-тай! – дейле.
– Ой, къой-къой! – дейле.
– Эй, келинчикни кёрейих! – деб а келгени, дейди,
– Эй, келинчикге кирейих! – деб а киргени, дейди.
– Бир кёрейих! – деп, кезиу-кезиу а келелле, дейди,
– Бир кирейих! – деп, кезиу-кезиу а кирелле, дейди.
Кёре баргъаны жабыу артына ташаяд . дейди,
Жабыу артында шошаяд, дейди.
Артха, ызына, къайтмайды, дейди,
Бу келинчик да, тил тутады да,
Бу халкъны къайры ташайгъанын а айтмайды, дейди.
КЕЛИННИ КЁРЕ,
КЕЛИН ОТОУГЪА КИРГЕН
НАРТ САБИЙЛЕ
Сабийчикле уа, бу ууакъла, дейди,
Бу «къозучукъла», «улакъла», дейди:
– Хо, биз да бирчик кирейих, – деб а. –
Хо, биз да бирчик кёрейих! – деб а,
Келинчикни уа кёре келелле,
Келинчикни уа кёре кирелле.
Ай, киргени уа чыкъмай къалад да,
Ай, киргени уа чыкъмай къалад да.
Да къайдан чыкъсын, ол да къабад да,
Да къайдан чыкъсын, ол да къабад да!
«Не болду жашым?!» – деп, бири келди,
«Не болду къызым?!» – деп, бири келди.
Дунияны жутхан эмеген, – делле, –
Келтирмесенг а немеден! – делле. –
Анса мында уа табылмаз эди,
Анса мында уа таулу аз эди!
Эмеген къатын келтирмесенг а,
Иги той этип ёлтюртмесенг а.
Алсанг эди уа ызы биз элли!
– Къайдады бизни къызыбыз? – делле. –
– Къайдады бизни жашыбыз? – делле. –
Палахха къалды башыбыз! – делле.
– Не-а, киеу болмай къуругъун! – делле.
– Не-а, келин болмай къорагъын! – делле. – Эл тойса – тоя билмей эсегиз!
Эл къойса – къоя билмей эсегиз!
Кюкюрешиб а жетелле, дейди,
Титирешиб а кетелле, дейди.
Суу тюбюне уа таш батхан кибик…
Келин болуб а – таш макъа кибик!
Бу муну къайдан да тафханды?! – деб а, –
Эшигибизни зафханды! – деб а. –
– Отубузну уа ёцюртюрсе да!
Элибизни уа кёцюртюрсе да!
– Ой, биз не кёрдюк, ой, не кёрмедик!
Ой, биз нек кирдик, ой, нек кирмедик!
(Баргъаны басмаланырыкъды.)
Абдуллах БЕГИЙ УЛУ
Жангы къатынлы Алауганны уа тою-оюну бошалды, дейди.
Энтта жангыдан Ныгъышха чыгъа башлады.
Ныгъыш къарты да ныгъышны сакълап тура эд, маржа,
Алауганнга уа сора эд, дейди:
– Ай, кел-кел, алан, тёрге ёт, маржа!
Тёрге ёт, маржа, ёрге ёт!
Ай, таланмагъан, къатын алама деп, элни къырып
Бошайса, маржа,
Желмауузгъа уа ушайса! – делле.
– Ай, была бирер тапсала окъун,
Ай, была бирер къапсала окъун,
Зараны бизге жетип къалад да!
Жетгени жаулукъ этип къалад да!..
Алауган, харип:
– Табыб а... – дейди, –
Алауган, харип:
– Къабыб а... – дейди, – Къабыб а нени къабарыкъ эди!
Табыб а нени табарыкъ эди!
Унутмай тура эсегиз, – деди, –
Ал деп къысхан да кесигиз! – деди.
– Ай, къурут, кетер, Алауган, жарлы,
Эл кюйлю къатын алмагъан жарлы!
Элни къырдырып бошагъынчын а,
Барыбызны да ашагъынчын а!
– Ай, къорат, кетер, бизге келишген зат тюйюлд, – делле. –
Ай, муну халы тап тюйюлд! – делле.
– Тап болмагъаны туурады, – деди, –
Юйге бекленип турады, – деди. –
Энтта бирлени къабар деп къоркъуп,
Эшикге иш да иймейме, – дейди, –
Сылтаулуду да, къалай этерге билмейме, – дейди.
– Ай, къурут, кетер!
Сылтаулу болуп, кесица бирни табар да, – делле, –
Эшигибизни жабар да, – делле, –
Отубузну уа ёчюрюр, – делле, –
Элибизден а кёчюрюр!
– Аллай палахдан Тейри бла уа сакъланайыкъ да,
Тёре бла уа жакъланайыкъ! – деп айтдыла, дейди.
– Ай, къорат, кетер, Алауган, жарлы,
Эл кюйлю къатын алмагъан жарлы!
– Да, не этерикме, къорат дийсегиз,
Бек женгил окъу къорар эд, – дейди,
Алай бир кесек къарармек дейме.
Ансы, къораб а, къорамаз зат да тюйюлдю, – дейди. –
Энтта бир кесек къарамаз зат да тюйюлдю, – дейди. – Ай, сылтаулуд да, бир жаш кибиг’а тапмазмед дейме,
Нартны бир жалан жерин а, медет,
Жапмазмед, дейме.
О сиз айтханча,
Нартха жарарыкъ бир улан, дейме,
Табар эсе уа артха жарарыкъ бир алан.
Мен да чирчиксиз къала турмайын,
Энтта жангысын ала турмайын!
Быладан башха, мангар а къатын чыдамай эсе,
Нартдан да адам чыгъалмай эсе.
Ай, ашыкъмайыкъ,
Кёргюзтюр эсе а иш кесин, – дейди. –
Бу да болмаса, сора уа, барып,
Тамата эгечин келтирирге уа тюшмесин! – деди.
– Ай, хай-хай! – делле.
– Ой-хой-хой! – делле.
– Ай, тай-тай, маржа,
Къой-къой-къой! – делле. –
Къой, андан эсе бу турсун! – делле. –
Ол хатадан да Тейри уа бизни бухтурсун! – делле.
– Да сора мынга тёзюгюз, – дейди, –
Да сора манга тёзюгюз, – дейди.
ЭМЕГЕН КЕЛИННИ
САБИЙ ТАБА БАШЛАГЪАНЫ
Ай, андан, дейди,
Эмеген Къатын сабий таба уа башлады, дейди,
Тапханын, маржа, кеси къабыб а бошады.
Тура туруб а, дагъыда бирин тапханды, дейди,
Ол тапханын да къапханды, маржа.
Бу, эмегенча болмай, адамча
Туугъаны ючюн къапханды, дейди.
Алауган бла бирге жашаб а
Тургъаны ючюн тапханды.
Дагъыда алай, Алауган бла тура тургъанд да,
Дагъыда мынга бир сабий, дейди,
Туугъанд да,
Аны да татлы къабын этиб а къойгъанды, бу да,
Эрнин-бурнун а жалаб а, дейди.
Ай, аны бла къойса уа, дейди,
Ай, аны бла тойса уа, дейди.
Татлыкъсынад да,
Юч айдан къозлап башлайды, дейди,
Тапханын къабып бошайды, маржа.
Алауганнга да чийин билдирмей жутуп тургъанды.
Ол къыйынлы да, бу сейирликден хапары болмай,
Муну юйюнде тутуп тургъанды.
«Эй, Тейри, Тейри, бир чирчик тапмай,
Бу нек бителип къалгъанды? – деб а, –
Мынга не палах болгъанды?» – деб а.
Сейир этиб а бу тура эд да,
«Нек бителгенин» къатын да мындан
Букъдура эд да!..
Хар тапханын а татлы къабын а эте эди да,
Бу да, къатынын кечиндиралмай,
Кюн сайын уугъа кете эди да.
Муну сылтауун билмей, кёп заман
тургъанды, маржа.
Дагъыда эгиз туугъанды, дейди…
АЛАУГАННЫ ДЫГАЛАСЫ
Бу Алауган а былай чирчиксиз къалып тургъаны,
Бу къатыны да тапхан затын а къабып тургъаны,
Мынга уа тынчлыкъ бермей эд, дейди,
Кёзюне жукъу кирмей эд, дейди. «Дунияда мынга бир мадар, – дейди, –
Болмазмы, экен?
Манга бир сабий чирчиги, – дейди, –
Къалмазмы, экен?
Бу сарыуекден сабийни къалай къутхарайым? – деп, –
Къозлар заманы жетген болмазмы,
Бир къарайым, – деп, –
Ычхындырмайым къозлар чагъын», – деп,
Къарап тургъанды,
Бу сарыуек да, къозламай, дейди,
Муну кетерин марап тургъанды.
«Ай, тюп болуб а къалама!» – деген дыгаласын а,
Сезип тургъанды муну анасы да.
Жашыны халын билип тургъанды:
– Ай, кюнюм,– деб а бир кюн соргъанды, –
Ай, мени итле ашарыкъ, – дейди, – мудахса балам,
Быллай бир неге мулдахса? – дейди. –
Не къайгъынг барды, билейим, кюнюм,
Айт, сенден алгъа ёлейим, кюнюм?
– Да къалай мудах болмайым, анам?
Да къалай мулдах болмайым, анам?
Хар айдан бирин табыб а турса,
Тапханын кеси къабып олтурса?
Этгени муну – этгенлей, – дейди, –
Шо къозлар чагъы жетгенлей, – дейди, –
Гёзеннге кирип бугъад да, – дейди, –
Тапханын жутуп чыгъады, – дейди. –
Ай, бу хал, – дейди, – хал тюйюлд, – дейди, –
Бу чирчик къояр мал тюйюлд, – дейди. –
Андан башха уа – хапар жокъ! – дейди. –
Андан башха уа – хата жокъ эди.
Эмеген къатын ал деп къысдынг да,
Немелей къатып къал деп асдынг да!..
(Баргъаны басмаланырыкъды.)
Гоммаханны уа оймагъы, дейди, ийнеси, дейди,
Темир тарагъы, кюзгюсю-заты, ёнгеси, дейди.
Эмеген къатын муну ызындан жете башлар да,
Къуртха къатын да къачар хыйласын эте башлар да.
– Ай, Тейри, Тейри, себеп эт, Тейри,
Ийнени темир сенек эт! – дейди, –
Эмеген къатын юсю бла уа ёталмаз кибик!
Эмеген къатын мени къуууб а жеталмаз кибик!
Алай айтыб а, ийнесин алып атхан эди да,
Эмеген къатын темир сенекни сермеп тутуб а къапхан эди да,
Эмеген къатын темир сенекни ашаб а, дейди,
Къуртха къатынны ызындан жете башлар да, дейди.
– Ай, Тейри, Тейри, себеп эт, Тейри,
Бу оймагъымы бир темир чалдиш сен а эт! – дейди. –
Эмеген къатын ичинден чыгъып кеталмаз кибик,
Мени ызымдан къуууб а, – дейди, – жеталмаз кибик!
Оймагъы темир чалдиш болуб а къалгъан эди да,
Эмегенни уа темир чалдишге салгъан эди да,
Ол да темирин, кемирип, жутуп бошады, дейди,
Дагъыда къуууп, ызындан жете башлады, дейди.
– Ай, Тейри, Тейри, себеп эт, Тейри,
Бу таракъны уа бир темир орман сен а эт! – дейди. –
Эмеген къатын аны жырыб а ёталмаз кибик!
Эмеген къатын мени къуууб а жеталмаз кибик! –
Ол къуртха къатын алай тилеб а айтхан эди да,
Темир тарагъын эмегеннге уа атхан эди да,
Эмеген къатын темир орманны ашаб а, дейди,
Бошады, дейди.
Дагъыда къуууп,
Ызындан жете башлады, дейди.
– Ай, Тейри, Тейри, себеп эт, Тейри,
Бу кюзгюню уа бир бийик буз тау сен а эт! – дейди. –
«Бир буз тау эт!» – деп, кюзгюсюн алып атхан эди да,
«Аягъы тутмаз кибиг а!» – деб а айтхан эди да,
Кюзгюсю буз тау болуб а, дейди,
Буз тау болуб а жолу уа, дейди,
Эмеген къатын къарыу эталмай,
Къалгъан эди да, буздан ёталмай:
– Уй, обур, обур! Къарт обур!!! – дейди. –
Къар тюбюнде уа къаллыгъ а! – дейди,
Къойнума кирип къаллым а! – дейди, –
Уй, сени кюнюнгд!..
Мен да эмеген тюйюлме, обур,
Сени этинги ашамай къойсам!
Сени элинги бошамай къойсам! –
Алай-алай а айтхан эди да,
Артха, ызына, къайтхан эд, дейди…
АЛАУГАН КЪАТЫНЫН ТЮЙГЕНИ.
НАРТ ЭЛНИ КЁЧЮП КЕТГЕНИ
Алауган агъач сокъмагъы бла,
Алауган темир токъмагъы бла
Къатынын тюе башлады, дейди.
Къатыны бирин бошлады, дейди,
Жутханларындан бирчигин, дейди,
Бир адам бала чирчигин, дейди,
Ол жолда келе тутханын, дейди,
Ол адам кёрмей жутханын.
Дагъыда, дейди,
Тагъыб а, дейди,
Бир ургъанында, бир жаш чартлаб а чыгъа эд, дейди,
Эй, бу къатынны кёзю да от а чагъа эд, дейди.
Ай, бу дагъыда экинчи къатлап урур да, дейди,
«Уй, эки къолунг арты бла уа къурур да!» – деб а,
Алауганны уа тилинде, дейди.
Къатыны артха тебинди, дейди.
Деу Алауган да нарт урлугъуну бири эди да,
Къундуз ийлеуюн бере эди, дей.
Хар ургъанындан, бир жаш чартлаб а бара эд, дейди,
Хар ургъанындан, бир къыз а чартлаб а чыгъа эд, маржа.
Эй, чыкъгъаны да кери къачыб а бугъа эд, дейди.
Хар ургъанындан, къатын да артха къайырылыб а
Къарай эд, дейди,
Къатындан бир жан айырылыб а
Бара эд, дейди.
Айландырыб а, бу да къатынын согъа эди да,
«Айт, ненчасын а жутханса?!» – деб а сора эд, дейди.
Алауган, харип, юйге этиб а къатынын, дейди,
Алауган, харип, тюе кетиб а къатынын, дейди,
Барын да саулай чыгъартхан эди быланы, дейди,
Къатыны жутхан ол юч жыйырма баланы, дейди.
«Къозусун», «къоюн», «улагъын» дейди.
Къатынын, къызын, уланын, дейди,
Эмеген къатын сермеп алыб а тутханын, дейди,
Аузуна атып жутханын…
– Ай, медет, медет, къайда къалдыла тоя билгенле!
Элни адамын тауусдуруб а къояды! – делле, –
Беш башлыны да алыб а келип!
Бу сабийчикле жетселе, – делле, –
Не этерле, медет, аны уа кёрюп!
– Дунияны жутхан эмеген, – делле, –
Келтирмесенг а немеден! – делле, –
Анса мында уа табылмаз эди!
Анса мында уа таулу аз эди!
Эмеген къатын алмасанг, – делле, –
Немеден къайтып бармасанг, – делле.
Тура туруб а эмеген къатын дагъыда, дейди,
Элден дагъыда бир сабийчикни къапхан эди да,
Аны амалтын ол эл алайдан къозгъалып кетип
Къалгъан эд, дейди…
(Баргъаны басмаланырыкъды.)
Абдуллах БЕГИЙ УЛУ
Ёрюзмек а ёзденди да, ёзденди,
Ёрюзмек а Нарт Элинде ёсгенди.
Ой, аны уа бёрю тону – желпегей,
Эки мыйыгъы да аны – кёрпелей.
Бел баууну темири да жезденди,
Ёрюзмек а кёп къыйыннга тёзгенди!
Сабийликден кёп артыкълыкъ сезгенди,
Къызыл Фукну зорлугъундан безгенди…
* * *
Нарт Ёрюзмек, этер ишин билиб а,
Атланнганд, дей, Къоланына миниб а.
Къоланы уа бир да сейир зат, дейди,
Къууса, къузгъун жеталмагъан ат, дейди.
Болалмайды, кёкню учуп бармаса,
Къоналмайды, жерни кючю тартмаса.
Уллу Тюзню ура-бере кетгенди,
Кеч да къалып, бир сыртлыкъгъа жетгенди.
Бир къарангы айсыз кече – кече уа,
Бир от жарыкъ белги бере ичи уа.
Нарт да ары – от жарыкъгъа тартханады,
Къолан аты, тиллениб а, айтханды:
– Ай Ёрюзмек, тартыр эдик – эл жокъду,
– Ай Ёрюзмек, барыр эдик – къош жокъду.
Нарт да: – Хо,– деп, – кёлюм да артыкъ тартмайды,
Къалай къалгъын от жарыкъгъа бармай да?
Онг жауурун къалагъымда хатым бар,
Къоркъуп, бармай къалмазгъа да антым бар. –
Ат да жорта, ура-бере кетгенди,
Ат да ол от жарыкъгъа да жетгенди.
Жетсегиз да, аллай кюннге жетигиз,
Этсегиз да, аллай тойла этигиз!
«Бас! Бас! Бас!!!» - деп, тёгерек да чарс болуп,
Дуния ариу къобуз болуп, къарс болуп!
Нарт уланла тизилишип – не айтырса!
Хур къызла да сюзюлюшюп – не айтырса!
Къобуз тартыу – гур-гур отдан чыкъгъанча,
Къарс таууш да – чакъгъыч уруп чакъгъанча.
«А-а, была уа о бирлери кёреме,
Бар энди, бар, атла, Къолан, тирелме.
Къайда да сен къоркъгъанынгы билдирме,
Басынсала, юсюнге зат миндирме». –
Къоланына алай-алай этгенди,
Уллу Тюзде уллу тойгъа жетгенди.
Уллу той да кеч атлыны кёреди:
– Аха! – дейди,– нарт Ёрюзмек келеди!
– Эй-я! – делле. – Нарт келеди! Нарт! Нарт! Нарт!
– Эй къобузчу! Къобузунгу тарт, тарт, тарт!!!
– Кел, жууукъ бол тоюбузгъа, Нарт! – делле,
Андан-мындан къычыргъанла бар элле.
– Ай, зауаллы, терлегенди Къолан а!
Къартаямы тебрегенди Къолан а?
– Да бу, – делле, – таза да асыл атды да!
– Да бу,– делле, – бир жагъынлы затды да!
Ат да, чочуп, къатына зат къоймайды,
Бир хикки да, къадалгъандан, тынмайды!
Нарт да къайры келгенин а билгенди.
– Эй, иш къолай болсун! – деб а келгенди.
– Сау бол, сау кел, Нарт агъасы! – дей элле. –
Кел, жууукъ бол, Эл багъасы! – дей элле.
Кёз къыса да, аякъ баса, ышара,
Къарамларын бир бирине ашыра.
– Ой, сюелме, нарт Ёрюзмек, кел! – делле.
Уллу тойда нарт танышла кёп элле.
– Нарт къонакъны ат юсюнден алыгъыз,
Тонун, тешип, бир жанлыракъ салыгъыз!
– Ой, атымдан кесим,– деди,–тюшерме,
Ой, тонуму кесим,– деди,– тешерме.
– Ёрюзмекни атын, маржа, тагъыгъыз,
Кесине да тепсер нёгер табыгъыз!
– Ой, атымы кесим,– деди,–тагъарма!
Тепсерге да кесим нёгер табарма!
Ышанмагъанд, атын кеси такъгъанды.
Тепсерге да кеси нёгер тапханды.
– Ёрюзмекге къарсны иги къагъыгъыз!
Къобузну да эштилирча тартыгъыз!
Къалды, дейди, тёгерек да чарс болуп,
Дуния ариу къобуз болуп, харс болуп!
Хур къызла да сюзюлюшюп баралла,
Зурнуклача тизилишип баралла.
Нарт аллында тёгерек а буралла,
Ышара уа, ышыра уа туралла.
Кёзлерин а сюзюп-сюзюп озалла,
Сезер-сезмез Нартха да кёз къысалла.
Санларыд да – кёкден тюшген къар кибик,
Юслерид да – кийимлери бар кибик,
Шо бусагъат кетер кибик сёгюлюп,
Чачлары да жибек-жибек тёгюлюп.
– Нарт Ёрюзмек, сайлагъанынг сениди!
Ат, Ёрюзмек, сакълагъанынг сейирди!
«Зарх-зарх-зарх» деп гепсоркъала, гяпчилле,
Чапыракъгъа басыннганча эчкиле!
«Хоп! Хоп! Хоп!» деп, ёрге-эншге баргъанла,
«Хап! Хап! Хап!» деп, къобуз къатыш бургъанла.
Аякъланы къынгыр-къынгыр алгъанла.
Салгъанда да, къынгыр-къынгыр салгъанла.
Харсчыла да, тёгерекден толуб а,
Ышыралла, къыздыралла тойну уа!
Желпегейди Ёрюзмекни тону уа,
– Хей Ёрюзмек, дуния къыздан толуб а!.. –
Нартны эсин суууралла, буралла,
Къочхар мюйюз этерге уа туралла.
– Эй, аманла, тепсеген а алаймы
Болады! – деп, учуп чыкъса жараймы?!..
Бара барып, бек ариуун тутар да,
Ол да, дейди, Жин патчахны къызы болуб чыгъар да!..
Нарт Тепсейди! Ёрюзмекге – къарс, къарс, къарс!
Тарт, къобузчу, сокъ, къобузчу, бас, бас, бас!
« – Онгча, онгча!» – Нарт да «онгча» учады!
«Солча, солча!» – Нарт да «солча» уады!
Эй, Элекбаш, сен да «онгча» тартсанг а!
Жантаймай а, Нарт батырча барсанг а!
Элекбаш да къынгыр-къынгыр тартады,
Нарт батырны жеталмайды – артдады!
Жин къызла да «онгча, онгча» баралла.
Жин къызла да «солча, солча» буралла.
Ёрюзмекни женги зат а жетсе уа,
Бёрю тону аз-маз тийип ётсе уа,
«Ай! Уй!» эте, бир жанына къачалла.
Элгениб а, сесгениб а учалла.
Тизилишип, тёгерек а буралла,
Нарт аллында зурнуклача баралла.
Бёрю тонун ары ары къанат иер да,
Нарт бурулса, бери келип тиер да…
– Эй Ёрюзмек, юсюнгдегин тешсенг а!
Ариуланы бирем-бирем эшсенг а!
Нарт да, маржа, бёрю тонун ташлайды,
Ариуланы тутуп-тутуп башлайды.
Нарт къобуз а тюйюледи, сарнайды,
Ёрюзмек да къобузчуну сайлайды.
Шайтанлалла деб а энди билмейди,
Туякъларын, мюйюзлерин кёрмейди.
– «Солча, солча» – Нарт да « солча» къатады,
– «Онгча, онгча!» – Нарт да «онгча» атады.
Басад, дейди, аякъ – къысха, къол – узун!
Къобузчу да, сёлешдирип къобузун:
«Бийле бийи Нарт Ёрюзмек, ори-ра!
Ийле, иги тарт, Ёрюзмек, ори-ра!» -
Ёрюзмекни жюрегин а байлайды,
Нарт батырны тепсетиб а ойнайды.
– Жашла, маржа, Ёрюзмекге – къарс, къарс къарс!
Жар тепгенди! Нарт тепсейди, бас, бас, бас!
Эй Текебаш, «Нартча, нартча!» деп серме!
Была бирден къаныкъдыла тепсерге.
* * *
Тыпар-тупур, дынгар-дунгур, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Аякъланы къынгыр-къынгыр, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Сол аякъны бери алгъын, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Онг аякъны ары салгъын, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Бери келгин, ары баргъын, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Эринмегин, арымагъын, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Къудохуртдан той келгенди, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Къурманлыкъгъа къой келгенди, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Нартны батыр уланыды, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Кеси кибик Къоланы да, орайда!
Ори- ори, ори-рау!
Бел баууну айылы уа жезденди!
Ори-ори, ори-рау!
Кёнчеги да, кёлеги да бёзденди!
Ори-ори, ори-рау!
Кёнчегин а баш этгенди, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Жашлыгъын а тас этгенди, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Тиши тюшген къарт Ёрюзмек, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
Иши бишген Нарт Ёрюзмек, орайда!
Ори-ори, ори-рау!
* * *
Бир заманда сый къангала чыгъалла,
Шапала да ары-бери чабалла.
– Ёрюзмек! – деп, къолтугъундан алалла, –
Ёт, маржа! – деп, тёрге элтип салалла.
– Алгъыш аякъ алдыр, – деб а тохтайла,
Сый къанганы бардыр! – деб а махтайла.
«Нарт башчысы бизниди!» – деп бичелле.
– Саулугъунгду, Ёрюзмек! – деп ичелле.
Бал сыраны солутмай а къуялла.
– Узал, марджа, киеу,– дейле,– уялма! –
Бир – аллындан къуру табакъ кетеди.
Аны орнуна толу аякъ жетеди.
Бир шапа да эски хантны алады,
Бир шапа да жангы затны салады.
Бир къараса – бир баш жарты келгенча.
Бир къараса – олтургъаны киеуча.
Онг жанында – бир гоккачыкъ турады.
Сол жанында – бир гоккачыкъ турады.
«Мында къал!» – деп къадалгъанды бири да.
«Мени ал!» – деп къарагъанды бири да.
Экиси да Нартны къолгъа алалла,
Экиси да юсюне ёлюп къалалла.
– Ай, алгъан а… Бек сюйюп да алырем!
Ай, къалгъан а… Бек сюйюп да къалырем!..
– Эй Нарт улу, сайла бирин къатыннга!
– Сайлагъан а ишми эди! Къалыннга…
– Къой къалынны. Озса – санга озсунчу!
Нарт Ёрюзмек киеуюбюз болсунчу!
– Кел, Нарт улу, жарашайыкъ ма мынга,
Юч башдан кёп излемебиз къалыннга:
Биринчиси – сен юсюне миннген ат.
Экинчиси – сен башынга кийген зат.
Ючюнчюсю – белингдеги къамангды –
Бир къалыннга ол ючюсю тамамды!
– Сиз айтханлай болсун! – деди Ёрюзмек, –
– Ёрюзмекни болур, – деди, – сёзю бек!
– Ай, аперим Нартны батыр улуна! –
Алгъыш аякъ тутдурдула къолуна.
– Саулугъунгду, тарт, Ёрюзмек! – дедиле.
Киеуюбюз нарт Ёрюзмек! – дедиле.
– Айтыучунгу айтмай, – делле, – тарт да къой!
– Бизде айтхан тёре жокъду, ат да къой!
Ёрюзмек да мыйыгъын сылагъанды,
Ёрюзмек да «жууугъун» сынагъанды.
– Саулугъунгду, тарт, Ёрюзмек, тарт, тарт,тарт!
Гоппанны да бийикге кётюргенди…
Гоппанны да аузуна келтиргенди…
– Шум болугъуз, Нарт тартады! Нарт! Нарт! Нарт!
– Да, – дегенди, – жарагъан той болгъанды!.
– Ой Ёрюзмек, бармагъа къой! – болгъанды.
Айтыучусун айтханды да къойгъанды!
Сора той да, къатын, къыз да – зат да жокъ!
Ат илкичге тагъылгъан да – ат да жокъ.
Аллындагъы адам тюйюл, бет тюйюл,
Къолундагъы гоппан тюйюл, эт тюйюл.
Ким кёргенди ат богъун да эт болуп?
Ким кёргенди кылдыны да бет болуп?
Нарт Ёрюзмек сыра гоппан тартса уа!
Быж-быж этген боза болуп барса уа!
Такъыясы ат сийдикден толуб эд.
Темир илкич эски къаура болуб эд.
Ат да, Нарт да – уллу къамиш ичинде,
Къалдыла, дей, ол къарангы кечеде.
Кече уа бир сууукъ кече – мингжыллыкъ!
Бир алаша туман, дейди, быжмылдыкъ!..
Абдуллах БЕГИЙ УЛУ.
Къарашауай – Нарт батыры!
Алаша уа – ат батыры!
«Хей, Гемуда, боз алаша,
Боз алаша, оз алаша!
Алашагъа жер салгъанма,
Атланыргъа кёл алгъанма.
Алашамы – къулакълары,
Буруу къысхач жыякълары,
Тенг чабады аякълары,
От чагъады туякълары.
Хей, Гемуда – сары алаша,
Узайгъанда – къара алаша,
Таугъа чыкъса – чана алаша,
Тюзге энсе – арба алаша.
Уллу алаша, гитче алаша,
Ары айлан да – бичен аша,
Бери айлан да – салам аша,
Ашамасанг – талау аша!»
Къарашауай – Нарт батыры!
Алашасы – ат батыры!
Жыргъа алып ётдю, дейди.
Жоргъа салып кетди, дейди.
Учхан этед миннген аты,
Адам тилин билген аты.
***
Хей, кимди ол кетип баргъан,
Кенг аулакъны ётюп баргъан –
Жол узагъын женгип баргъан,
Учхан къушну жетип баргъан?
Ат туягъы къаргъа учургъан,
Жаргъа угъай – таргъа учургъан?
Солугъаны жел кётюрген?
Кишнегени эл кёчюрген?
Ким болуб а, ким болуб а?
Ай болуб а, Кюн болуб а,
Барад, дейди, жылтыраб а,
Басхан жери къалтыраб а!
Жетер жери ачылыб а,
Кетер жери къачылыб а!
Юсюндеги – Нарт батыры,
Тюбюндеги – ат батыры!
Учхан этед миннген аты –
Адам тилин билген аты.
***
Атып баргъан жоргъа, дейди,
Тохтап къалды жолда, дейди.
– Хей, тохтама, тоз алаша,
Нек бармайса, боз алаша?
Жол кюйюнгю соз алаша,
Боз алаша, оз алаша! –
Боз алаша, тирелиб а,
Айтды, дейди, тиллениб а:
– Ай, къарачы, кёрмеймисе?..
Бир палахха сюрмеймисе?
– Кёралмайма, кёзюм жетмейд,
– Да мени да сёзюм жетмейд.
Айтыр болсам – сёзюм жетмейд,
Айтмаз болсам – тёзюм жетмейд.
Майна, Шауай, ол басыннган
Бир алф деуле болмасынла?!
– Ай, бар,– деди,– жоргъа алаша,
Къарелдиден къоркъа алаша. –
Ат да, бармай, тирелди да,
Ат да, бармай, сирелди да –
Нартны батыр нарты, дейди,
Къамичини тартды, дейди.
Экинчи да бир тийдирди,
Тийгенинде, къан сийдирди.
– Мен харипни нек тюесе? –
Деди, дейди, ат батыры.
– Бармазымы нек сюесе? –
Деди, дейди, Нарт батыры.
– Ай, къоркъама сени ючюн:
Къарымаз деп мени кючюм.
Аргъы тюзде – юч къарелди, –
Ала бизге кюч къарелди!
Берги тюзде – жыйын деуле, –
Ала бизге къыйын деуле!
– Ай, къоркъма сен, боз алша,
Жол кюйюнгю соз алаша!
Манга атлыкъ этсенг, – деди, –
Мен кишилик этмезмеми? –
– Сен кишилик этсенг, – деди, –
Мен атылып жетмезмеми?! –
Деди, дейди, жоргъа алаша,
Кетди, дейди, жолгъа алаша.
Таугъа чыкъса – чана алаша,
Тюзге кирсе – арба алаша.
Кёз туурада – сары алаша,
Узайгъанда – къара алаша.
Къалай сюйсе – алай, дейди,
Тауун, тюзюн аулай, дейди.
***
– Ай, Гемуда, нарт Гемуда,
Жол кюйюнгю тарт, Гемуда!
Таш макъалай – туякъларынг,
Элияча аякъларынг,
Темир юзер жыякъларынг,
Къары-къары къулакъларынг.
Жорт, Гемуда, сары алаша,
Узайгъанда – къара алаша!
Таугъа чыкъсанг – чана алаша,
Тюзге энсенг – арба алаша!
***
Таугъа чыкъса – чана алаша,
Тюзге энсе – арба алаша –
Чаба-жорта кетди, дейди,
Чана жолгъа жетди, дейди,
Арба жолгъа ётдю, дейди,
Аргъы къолгъа элтди, дейди.
Берги сыртха чыкъды, дейди,
Андан ары чапды, дейди.
Шауайны да, кёзю жетип,
Къараса, дей, кезиу жетип –
Эмегенле къол таш ата,
Ойнай, дейди, жол ташада!
Бир жыйыннга артыкъ элле,
Жарты сёзлю, жарты тилли.
Башлары уа – ючюшерди,
Башлары уа – бешишер да…
Жангыз башла аз эдиле,
Жангыз ташха баз эдиле.
Ташлары уа не кибикди –
«Ёгюз гебен!» дер кибикди.
Эмегени тау кибикди,
Жангыз ташха жау кибикди.
Бири атып ийсе, дегин,
Таш да барып тийсе, дегин –
Тау башлада къар юзюлюп,
Тау тюпледе жар юзюлюп,
Жер титирей турад, дейди.
Элия да урад, дейди.
Экинчиси алып атса –
Таш да барып къары батса,
Къайда эсе да кёк кюкюреп,
Тау къаралып, жер титиреп,
Кюн тутула турад, дейди,
Шибиля да урад, дейди.
Ай, нарт алай къоркъду, дейди,
Ат жеринден къопду, дейди,
Ёзенгиге турду, дейди,
Атын артха бурду, дейди.
Тюз ол чакъда эслеп, дейди,
Деу эмеген эснеп, дейди:
– Ойра, – деди.– Татлы къабын!
Майна,– деди,– атлы къабын!
– Эй-хей, маржа, чабыгъыз да,
Аргъы жолун жабыгъыз! – деп…
– Терк жумулуп жетигиз да,
Къачмаз кибик этигиз! – деп…
– Ычхындырып къоярсыз да,
Артта оюн ойнарсыз! – деп…
***
Жашлыракъчыкълары, дейди,
Башлыракъчыкълары, дейди,
Къууулуб а кетдиле да,
Къуюлуб а жетдиле да:
– Ойра! – делле. – Татлы къабын!
Татлы къабын, атлы къабын!
Онг жанындан кирип, дейди,
Сол жанындан юрюп, дейди,
Ит кючюкле юрген кибик,
Бёлюннгенни сюрген кибик,
Артдан-алдан къатылыб а,
Ёрге-эншге атылыб а,
Тёгерекден алдыла, дей,
Нартны жолгъа салдыла, дей.
– Нарт къабынны тыйгъанбыз! – деп. –
Къоз къабына жыйгъанбыз! – деп.
Ойра-ойра, татлы къабын!
Ойра-ойра, атлы къабын!
***
Бу кёп башлы деуле, дейди:
– Ай аферим! – делле, дейди.
Къарашыб а тура элле,
Жарашыб а тура элле.
– Аты уа бир чыгъанаякъ, –
Деди, дейди, Эки башлы.
– Бал татыуун чыгъарайыкъ! –
Деди, дейди, Жети башлы.
Юч башлы да къарап, дейди,
Нарт къабынны марап, дейди:
– Иесинден аты семиз,
Аты – мени! – деди, дейди.
Беш башлы да къарап, дейди,
Нарт къабынны марап, дейди:
– Иги тюлдю артыкъ семиз,
Нарты – мени! – деди, дейди.
– Чабырыт та, тейрид, – деди, –
Къагъ эт жетмез терид, – деди.
– Чабыр тери тафсанг а! – деп, –
Аллайгъа чап, чафсанг да! – деп.
– Къамичиси – мени! – деп да,
– Жамычы – мени! – деп да,
Андан бири атды, дейди,
Мындан бири айтды, дейди.
Бели женнген базыгъы да,
Жели женнген жазыгъы да,
Такъыр кёллю факъыры да,
Факъыр кёллю такъыры да.
Бири айтды: «Мени!» – деди,
Бири айтды: «Мени!» – деди.
Марлап тургъан: «Мен а?!» – деди.
Чарлап тургъан: «Кеня!..» – деди.
Айтышханла алты элле,
Бир даулашха артыкъ элле,
Жарты сёзлю, жарты тилли,
Женгдирмезге къаты элле.
Алгъа мамыр башлап, дейди,
Тюйюшдюле башла, дейди.
Тюйюшдюле бир немеге.
Ол башлагъа бир эмеген
Ие болуп чыкъды, дейди.
Ие болуп чыкъды, дейди.
Айтды, дейди, Къарт эмеген:
–Тохтагъыз бир! Жар немеден
Кетигиз а! – деди, дейди. –
Жетигиз да!! – деди, дейди,
Алты башны жети сунуп,
Жарты ташны бети сунуп.
Къошбаш деуле, къарай туруп,
Нарт къабынны марай туруп:
– Кесим жутуп къоярмем, – деп, –
Сизни ючю уа тоярмем, – деп
Айтды, дейди, бойлуракъ баш.
Ойлуракъ а айтды, дейди:
– Сен жут та къой, биз а?!. – деди.
Башхасы да къыза эди:
– Сен жут та къой, биз а?!. – деди,–
Сен жут та той, биз а?!. – деди.
– Да къарныбыз бирт та! – деди.
– Къарашдыла: – Кертта! – делле.
– Оуей-оуей! – делле, дейди.
Бир тёммекли элле, дейди.
– Оуей, аман бушман этгин!
Бизни былай тушман этгент!
Ай, бизни уа былай этген,
Ёмюрю да зылай кеткин!
Оу-шау этип бошалла да,
Жап-жангыдан башлалла, дей:
– Бир къарыннга къарай эсек,
Бир къабыннга жарай эсек,
Аман тюлдю ол да, – делле, –
Сен бир сабыр бол да, – делле, –
Бу жол биз бир тутайых, деп, –
Бу жол биз бир жутайых – деп, –
Кесинг жутуп турмай, – делле,–
Кесинг тутуп турмай, – делле. –
Шо бир кесек солу! – делле,
Бир акъыллы болуб элле.
Онгсунмаздан ол да, дейди.
Бойсунмаздан ол да, дейди:
Мен жутхан а башхамыт та?!
Мен тутхан а башхамыт та?!
Барлыкъ жери бир эсе? – деп. –
Турлукъ жери бир эсе? – деп.
– Да биз да бир корейих деп…
– Да биз да бир корейих деп…
– Ой, сиз корюб этер жохт, – деп,–
Турсагъыз а, – деди, – ох деп!
Айтды, дейди, къарт эмеген:
– Ня, кетигиз жар немеден!
Тохтачыгъыз, ойюгюзге,
Жетме да бир къоюгъуз! – деп.
Не зат юлешесиз?! – деди. –
Нек жау кюрешесиз?! – деди. –
Къарныгъыз да бир болгъанлай!
Барыгъыз да бир болгъанлай!
– Бизни былай заратхан а,
Бир къарыннга къаратхан а –
Аман таш а бассын! – делле, –
Аман баш а къыссын! – делле.
(Баргъаны басмаланырыкъды)
Абдуллах БЕГИЙ УЛУ
***
Къолташ оюн башланды да,
Алларында ташлары да,
Ташлары уа не кибикди –
«Ёгюз гебен!» дер кибикди.
Ауурлугъу къаллай бирди –
Ауурлугъу турч темирди.
– Ал, Нарт улу, къаты белли!
Бир кор, маржа, атып,– делле.
– Ой, атарма мен да,– деди,–
Ашыгъыу жокъ энни,– деди. –
Ташны къалай тутарымы,
Ахшы къалай атарымы
Корейим да, уллу деуле…
– Да, корюб а муну!.. – делле.
Жети башлы сейир эди.
– Ой, кена уа сени! – деди. –
Ма былай! – деп алды, дейди,–
Ма былай! – деп салды, дейди.
Имбашына салгъанча уа,
Артхача уа, алгъача уа
Тепген кибик этди, дейди,–
Таш да учуп кетди,– дейди.
Берги суудан ётдю, дейди.
Аргъы тюзге жетди, дейди.
***
Бири ташны алып келип,
Тогъуз башлы, аны кёрюп:
– Туччу муну бери,– деб а,
Ташны алып,– тейри! – деб а,
Алай атып ийди, дейди,
Таш да барып тийди, дейди.
Къайда эсе да къар юзюлюп,
Тар ичинде жар юзюлюп,
Суу тыйылып къалды, дейди.
Тогъуз башлы алды, дейди.
Ол да атып жиберди да,
Ол да къаты шиперди да –
Къар юзюлген кибик, дейди,
Тар юзюлген кибик, дейди…
Бош ташныча сызгъан эди.
Оюн алай къызгъан эди –
Бири – андан бери атып,
Бири – мындан ары атып,
Таш да, келип, жерге батып,
Баш да, кёрюп, кери атып,
Ёгюз гебен ташлары, дей,
Жерге тюшмей башлады, дейд.
Къылланышып, муш-муш этип,
Къууанышып, къуш-муш этип.
– Атма къойчу бу Нартны да! –
Деп, деу, кёзюн ышартды да,–
Ха! – деп, ташны кётюрюб а,–
Ма! – деп салды, келтириб а. –
Нарт! Сениди кезиу! – деди.
« – Ай, къурусун кёзюнг!» – деди.
Ташлары уа не кибикди –
«Ёгюз гебен!» дер кибикди.
Ауурлугъу къаллай бирди ?
Ауурлугъу –турч темирди.
Бир къоргъашин гебенчады!
«Эр эсенг – кёр!» дегенчады.
Нарт, женглерин артха этип,
Бел бауун да тартхан этип,
Этеклерин къош къайырып,
Ташны жерден шош айырып,
Нарт да – ташха тиер-тиймез,
Ат да – башын иер-иймез…
Кюченирек алгъан кибик,
Имбашына салгъан кибик,
Сылайыракъ тийген кибик,
Былайыракъ ийген кибик…
Таш да учуп кетди, дейди,
Жетер жерге жетди, дейди.
Башлыракъ деу, чабып барып,
Къычырды, дей, жарып-жарып:
– Ойра! – деди. – Жетмегенди!
– Суудан окъу ётмегенди!
– Ойра-ойра, татлы къабын!
– Ойра-ойра, атлы къабын!
– Нарт болуб а – арт болуб а! –
Къууаныб а, харх болуб а:
– Тюзде къалды кючю! – делле.
– Бизде къалды ёчю! – делле.
Ёчлери уа туура эди –
Алларында тура эди.
Аталмаса – атлы къабын,
Аталса уа – татлы къабын –
Бизден къалмаз, дей эдиле.
«Нарт» деп айтмай, «Эй!» дедиле.
Къарашдыла, къуш-муш этип,
Марашдыла, муш-муш этип.
Бир баш айтды: «Нарт – мени!» – деп.
Бир баш айтды: «Ат – мени!» – деп.
– Жамычысы – мени! – деп да.
– Къамичиси – мени! – деп да.
Боюнларын созуп-созуп,
Къызып-къызып, къозуп-къозуп.
Къошбаш деу да айтды, дейди,
Тёртлеме уа аты эди:
– Тохтачы бир, эмегеним,
Къайсы башынг не дегенин
Айыртлатыб айччы! – деди.
– Ачбыз! – делле. – Ачбыз! – делле.
– Ач а мен да ачма! – деди. –
Шёндю аууз ачма! – деди.
Аузу муну дорбун кибик,
Мал уруучу орун кибик.
Бир оруннга артыкъ эди.
Дорбунаууз айтды, дейди:
– Жохту аллай кючюм, – деб а, –
Бу нарт журун ючюн, – деб а, –
Аллай бирни даулашырча,
Тюйюшюрча, талашырча.
Алай энни, Деуле, – деди,–
Барды амал, хеуле, – деди, –
Нарт къабыннга боялырча,
Барыбыз да тоялырча.
– Ы, маржа, терк айтчы! – делле,
Эмегенле ач эдиле.
– Айтыб а! Бу нарт къабынны,
Тарт-соз этмей, арт къабынны
Барыбыз да тутайых та,
Кезиу-кезиу жутайых! – деп, –
Алай-алай айтды, дейди,
Беклеме уа аты эди. –
Алгъа мен бир жутайым да,
Бир кесекни тутайым да,
Сора сиз да жутарсыз, – деп, –
Сора сиз да тутарсыз, – деп.
– Сен телини! – делле, дейди. –
– Сен телини!! – делле, дейди. –
– Сен тут та той, биз а?!. – делле. –
– Сен жут та къой, биз а?!. – делле. –
– Да, мен артха къусарма да…
Бир кесекни къысарма да…
– Угъай! – делле. – Огъай! – делле,
Козюбюзден жогъай! – делле. –
Къамичи да бизнит! – делле. –
Жамычы да бизнит! – делле. –
Нарт та бизни болур! – делле. –
Ат та бизни болур! – делле.
Беклеме да къыза эди,
Кеси кесин буза эди:
– Къамичи да, замычы да,
Ат та, нарт та менит! – деди.–
– Кена!.. – делле. – Сен ит… – деди.
Таш да башха тийди, дейди.
Баш да ташха тийди, дейди.
Таш ийиси чыкъды, дейди.
Баш мийиси чыкъды, дейди.
– Уялыгъыз Нарт немеден! –
– Деди, дейди Къарт эмеген. –
Атыб да бир бошасын,– деп, –
Сизни кюе ашасын! – деп. –
Ай, была, бу адам затла,
Болуучулла аман затла.
Къоюгъуз! – деп тилей эди.
Ай, бу бир зат биле эди!..
(Баргъаны басмаланырыкъды)
Абдуллах БЕГИЙ УЛУ
"Биз бурхубуз, букъубуз"-, деген къуллагъа,
"Огьай, халкьбыз, адамбыз",- деб, джууаб бересе.
"Бир Аллахдан башха джукъгъа табыннган,
Муслиман да, эр да тюлд"-, деб, джууаб бересе.
Сейир этиб турама сени кюрешинге,
Сен - Къарачай-Малкъар къралны джюрек уруууса, отуса.
Алай а, бир къауумла келиб сенден от алгъан кьой,
Ол отну джукълатыргьа дыгалас этелле.
Ёзге ол от, Сен саулукъда джукъланмаз,
От джилтинле джюреклеге тюшелле.
Таулучукъла "хайт" деб, ёсюб джетелле, -
Къарачай-Малкъар - кърал болмай къалмаз.
Сен чыгъаргьан ол "МИНГИ ТАУ" дергини,
Магьанасын толу билген кесингсе,
Ол тас болгъан къазакъ бёрю, дертинги
Сатлыкъладан ала айланад, билемисе?
Терс иннетле тамырындан кесилмей,
Ол тюрк бёрю Минги Таугьа къайытмаз.
Бегий улу, биягьынлай кесингсе,
Сен сау болсанг, мен ёлсем да къайгъырмаз...
______________________
ХАКЪ СЁЗНЮ АКЪ СЁЗ БЛА АЙТАЛГЪАН
Кязим хаджини ёлтюрдю сюргюн.
Аны джашаугъа къайтарды Къайсын,
Аны джуртха къайтарды Абдуллах...
Разы болур алагъа Аллах.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан
насыблы къауумдандыла ала.
Адамын, Сёзюн да тюзде къоймагъан
Тау Элни ангысы-эсидиле ала.
Миллет ёкюлюдю шайыр -
Тил, Джурт ючюн этген къазауат.
Айтхан сёзю да, бармакъ ызлары да
бюгюн, тамбла да — анга шагъат.
Кетдиле Кязим да, Къайсын да. Ёзге,
Кязимни, Къайсынны да бизге
джангыдан ачды Бегий улу.
Джокъду бюгюн ичибизде
Адабиятчыбыз андан уллу.
Абдуллах! Мен да алгышлайма тууган кюнюгюзбла! Кеб джашагыз! насыблы болугуз! Иманлы болугуз! Счастья вам!.. Стих "круг" понравился, хотя детство не так далеко ушло, но вспомнилась наша многодетная семья. Прекрасное было время!))