ЭС БЁЛЮГЮЗ_________________ НАЗМУЧУЛУКЪ ДЕРСИ___________________ ЭС БЁЛЮГЮЗ
Белгили поэтибиз Бегийланы Абдуллахны сёзю джаш назмучулагъа джораланады. Барыбызгъа десем да, терс болмаз.
* * *
Дунияда къартлыкъ да, ёлюм да барды,
Бушуу андан думп болмайын турады.
Ол, тенгиз кибик, таркъаймай къалады.
Дунияда къартлыкъ да, ёлюм да барды.
Анангы чачы, къышча, агъарады,
Сора ёмюрге анасыз къаласа,
Бир кюн сюйгенингден айырыласа,
Дунияда жарсыу да, бушуу да барды.
Дунияда къыйынлыкъ, ачыу да барды.
Биз барыбыз да тёзебиз алагъа,
Жарсыудан ётюп, къарарбыз да алгъа,
Къууанч да, Казбек тауча, агъарады!..
Cиллабика жорукъ бла силлабо-тоника жорукъну арасында башхалыкъны Закий поэтибизни бир назмусуну юлгюсюнде ангылатыргъа излейме жаш поэтлеге. Аны бла бирге – ким къайсы тюрлюсюн бегирек жаратханын да билирге. Оюмларын айталлыкъ эселе.
Бир башха поэтни назмусуну юсюнде да кёргюзтюрге болур эди, алай ол сыйны ангыларча поэт къайда! Къайсын ангыларыкъ эди. Аллай бир затны юсюнден ушагъыбыздан сора, кесин аз да кётюрмей, ма алай жазаргъа керек эдим деп, назмусун артдан тюзетип басмалагъанын иги билеме да.
Бу назмугъа «чурумларым» (мени чурумум, айтама да, Айны тамгъасына чурум этгенча болгъанын да биле тургъанлай):
1-чи тизгини:
Дунияда къартлыкъ да, ёлюм да барды…
Биринчи да байлау артыкъды.. Тизгинни толтурур ючюн салыннганнга ушайды. Аны алайлыгъын артдаракъ 9-чу тизгин да билдиреди: «Дунияда къыйынлыкъ, ачыу да барды», кёресе, мында биринчи сёзю да-сызды. «…къыйынлыкъ да, ачыу да барды» десенг, тизгин абынады, «да» аузунга чабады, сёзюнг бёлюнеди. Башындагъы да – тюз алай… башхамыды. Тизгинни ол чурумдан азатлайма: «…къыйынлыкъ, ачыу да…», «…къартлыкъ, ёлюм да…» - бир мурдоргъа келедиле. «Тизгинни толтурур ючюн зат…» деген шеклик кетериледи. Тизгин да, сёз да, абынмай, шатык да, субай да айтыладыла. Андан сора да – жашауда къартлыкъ бла ёлюмню ортасында зат жокъду, жолу «чырмаусуз» … – тюзюнлей арыды! Ол шарт да ол да байлауну ортагъа сугъулгъанын огъурамай турады. Ол чурум да кетеди, тизгин бу халгъа келтириледи:
Дунияда къартлыкъ, ёлюм да барды
2-чи тизгини: Бушуу андан думп болмайын турады
Бу тизгин жериндеди. Субайлыгъына да сёз жокъду. Хар 2-чи бёлюмге басым тюшюп барады. Биринчи тизгин да ол халгъа келтирилгенди. (Поэт «дунияда» дегенин эки буууннга тергеп жазгъанды: дуни-яда. Биз да аны о халында къабыл этебиз).
3-чи тизгини: Ол, тенгиз кибик, таркъаймай къалады…
«Ол, тенгиз кибик…» - тыйгъыч белгиле салгъанлыгъынга, къужур магъанагъа алып кетеди: «Ол тенгиз кибик …таркъаймай турады». «Кибик» тизгиннге былайда бузукълукъ салады. Сёзню терсине бурады. «Тенгиз дерча да тюйюл – тенгизге ушашыракъ» дегенча, ол «кибик» аллай къылыкъ этеди. Ол гынттыны кетереме. Андан сора да: башында тизгинде «думп болмайын» деген эсенг, мында да «таркъаймайын» де. Ансы бирине къошакъ салып, бирине уа салмасанг, биягъы тизгин толтуруу адыргылыкъ сезиледи. Андан сора да – низам!..
Тюрлендиреме:
Тенгизча, ол таркъаймайын къалады
Сёзге шатыклыкъ келеди. Чурумла кетериледиле. Оюм шарт айтылады.
Назму тизгинле жангыдан тирилгенча боладыла. Къанат битеди:
Дунияда къартлыкъ, ёлюм да барды,
Бушуу андан думп болмайын турады.
Тенгизча, ол таркъаймайын къалады.
Дунияда къартлыкъ, ёлюм да барды.
4-чи тизгини: биринчини къатланнганыды. Аламатды! Къошакъ магъана береди…
5-чи тизгини: Анангы чачы, къышча, агъарады…
«Ана чачы да…» десеми тюзюрекди дейме. «Анангы чачы…» дегеннге чурум табылыргъа болады. «Ай, анамы чачы къышча агъарып кетге эди ансы!» дегенча… Неда – «анангы…» деген къалай эсе да иги эштилмеучюдю. Ана - ….. Дагъыда – «Ана чачы да…» деп байласакъ, башында тизгинле бла бирлигин билдиреди.
Дунияда къартлыкъ, ёлюм да барды.
дегенни ызындан:
Ана чачы да, къышча, агъарады…
деп айтылгъан жерде сезим чакъгъычы барды. Былайда да деген байлау уллу магъананы тутады.
«Анангы чачы, къышча, агъарады…» деп къойсанг а, ол тизгиннге дери зат айтылмагъанча болады.
Назму сатырла бир бирлери бла тутуш келирге кереги шартды, магъана жаны бла да юзюлмей барырча…
Бир жерде (кёрдюгюз 1-чи тизгинде) да байлау артыкъ, керексиз болгъан бла къалмай, заранлы окъунады. Былайда уа ансыз болалмайса, магъана жюк элтеди. Сёзню къалайда, къалай айтылырын сезген – олду назмучу.
6-чи тизгини: Сора ёмюрге анасыз къаласа…
«…ёмюрге…» артыкъ сёздю. «Анасыз къаласа» дегеннге ол не зат къошады? Анасыз къалды эсе – ёмюрге къалгъаны шартды, бютюнда «дунияда къартлыкъ, ёлюм да» деп жаза (айта) тургъан жерингде. Аллай сагъышла назму тизгинни тюрлендиртирик эдиле манга. Тизгин къургъакъ айтылып къалгъанчады. Нек – керексиз сёзю барды да, андан. «Сора» дегенни былайда тымы жокъду. «Сора» деген жомакъда игиди. Назму тизгинни кётюрем этген, сезиминги ёлтюрген – артыкъ сёздю, жалгъан зат. Ансыз болалмай эсенг а, аны бла башламай, жерин тапдыр, макъамы, гыллыуу тизгин сатырына келиширча.
Назмуну бир сёзюне къатылсанг, битеу да мекямы бирден къалтырамаса, ол назму оюлады. Аны тизгинлерин, хырыкларын, бир-бир суууруп атаргъа болады. Хар не да алайды. Халкъ окъуна, бир къыйынлыкъгъа бирден къопмаса, сёз ючюн, душман чапханда, бир-бир жокъ болады. Азатлыгъы ючюн бирден сюелмеген халкъ да азат болалмайды. Кеси жолун кеси кеседи. Ыстауатда да, итле бирден къозгъалмасала, бёрюле кесип кетедиле… Дунияда хар не да тутушду. Ол бузулгъан жерде болады хар палах да. Сёз а бушхамыды!.. Чынтты назмудан сёзню суууруп неда чынтты халкъдан азатлыкъны сыйырып бир кёрчю, кёраллыкъ эсенг!..
Ана чачы да, къышча, агъарады,
Да бир кюн бир а анасыз къаласа…
Сезиминг селеймей, ёсе барады… Бу тизгинде «Да…» бла башланыры керекди. Анга шексизме. Не ючюн керегин сёз бла уа айтып ангылаталмайма. Жюрегинг сезеди, сёз а туталмайды. Поэзияны поэзия этген затла аллай жерледе жашайдыла. «…бир кюн бир а…» деген кёп да игиди «сора ёмюрге…» дегенден эсе.
7-чи тизгини:
Сора ёмюрге анасыз къаласа,
Бир кюн сюйгенингден айырыласа…
Мында да ол чурумум барды: тизгин кеси аллына айтылгъанчада, аны аллындагъы бла сёз байламлыгъы жокъду. Сёз кесгин, шарт айтылмайды. «Бир кюн сюйгенингден…» Эки кюн сюйгенингден а?.. Неда: Бир кюн – сюйгенингден, экинчи кюн а – сюймегенингденми?..» Ма аллай былхымсыз затха тюртеди. Ол а: «Бир кюн бир…» дегенлигиди. Тиеме. «Кюн» башында тизгиннге кёчгени себепли, аны мындан кетереме
Да бир кюн бир а анасыз къаласа,
Сюйгенингден да бир айырыласа…
Бу айтыргъа излеген оюмгъа жууугъуракъды. Таучаракъды. Эки тизгин да бир бирин тутуп келедиле.
8-чи тизгини: 1-чи тизгиндеча къуралады. Низамгъа жыйылады:
Дунияда жарсыу, бушуу да барды.
9-чи тизгини: «Алайды…» табыракъды, къуру да бир сёзню къайтара тургъандан эсе. Андан тышында да – тизгиннге низам береди. Гыллыууна келишеди. Магъанасын бегитеди. Сёз эрикдирмезге керекди. Хар не да – марда бла болса игиди.
10-11-чи тизгинле: сёзюн тюрлендирмей, кафиелеринде басымны бирча этгенме. Алайсыз назму «акъсакъ» болуп къалады – бир аягъы узун, бир аягъы къысха. «Жарсыудан ётюп…» дегени?.. Жарсыу жаргел тюйюлдю да – секирип ётюп кетерча. «Жарсыу кетип…» десе игирек сунама.
Жарсыу кетип, къарайбыз да алгъа да…
12-чи тизгини: «Къазбек тауча агъарады» - тауча тюйюлдю. «…таууча» дерге керекди, тюзю. Къазбек кеси тау болмай, тау кибик агъарады дегенча, терс ангылашыннган жери да барды. «Къазбекча агъарады» десе да боллукъ эди – Къазбек тау болгъанын биле болурла! Жазылгъаныча айтыргъа жарар эди, «Къазбек» къошулмай, «тауча агъарады» деп къойгъан болса. Тауну аты сагъынылгъандан ары уа, «таууча» дерге керекди, «тауча агъарады» деп къоймай! («Орусча» агъара уа болурму?). Андан сора да: «Къазбек» не тилдеди? Бизни тилибизде ол тауну аты Къазман таууду. Къазбек деп жокъду. «Казбек» деп орус тилде айтылады. Аллай «ууакъ» чурумла назмуну тюгендиредиле.
Жарсыу кетип, къарайбыз да алгъа да –
Къууанч, Къазман таууча, агъарады!..
Бу мен айтхан затла назмуну назмулугъуна, магъанасына бир зат да къошмагъандыла. Жаланда – ишленнгенлигине болмаса. Алай сен назмуну не бек ишлеп кюрешсенг да, аны ичинде оюму, сезими, Къайсын айтыучулай, «чибини» болмаса (ол да бал чибин!), ёлгенни сау этерге кюрешгенден башха болмаз эди.
Бу мен сюзген назму, бир шексиз, закий назмуду. Аны закий этген илишанлары аны ичинде эдиле. Мен да андан эс бургъанма, кюнню, айты тамгъаларына эс бургъанча.
Назмучулукъ, кертиди, терекча ёсгенлей, жангыргъанлай тургъан затды. Хар келген тёлю анга дери этилгенни андан ары ёсдюре бармаса, адам улу таш ёмюрден бюгюн да чыгъалмаз эди.
«Мен жашладан юйреннген этеме!» дер эди Къайсын, туурагъа чыгъып да, ушакъ арасында да. Ётюрюк айтмай эди. Юйрене эди. Жазгъанларында «къартлыгъында» да жаш жилиги кёрюнюп турады. Алгъа барыр ючюн –жаланда алгъа къарап юйренирге боллукъду. Алгъа – жашлыкъгъа къарап. Къайсын жашлыкъгъа къарай эди, жашлагъа да «къартлыкъ» акъылы бла кёл этдире.
Къайсынны закийлигин билдирген зат – тизгинни къалай къурагъанында да тюйюлдю, къалай буруп айтса да, шо бир жансыз сёзю жокъду. Тизгинде артыгъы, кеми болса да. Ма ол шарты сунама бизге: «Къайсын! Къайсын!!!» – деп айтдыртып тургъан – жиликли сёзю.
Назму сёз – къара сёз тюйюлдю. Жырны бла къара сёзню ортасында келген бир сейир тилди. Ол тилде жаратылмагъан зат не жыр болалмайды, не эсде къалалмайды.
Жюрекге жабышыргъа унамайды.
Аягъы тутмайды.
Белгили поэтни назмусна «тийгеним» – назму тизиуде силлабика жорукъ бла силлабо-тоника жорукъну араларында башхалыкъланы шартыракъ ангылатыр адыргыда. Назмугъа бюсюремегенден, неда аны жазгъан Закий Назмучу ишин тынгылы эталмагъандан угъай. Иги назму иги да окъулурча, андан да субай, андан да шатык болурча, тилибизде аллай амалла болгъанына эс бурдургъанлыгъымды.
Назмуну назмулугъуну, магъанасыны юсюнден айтханда уа, сёз ючюн, мен алай жазаллыкъ тюйюл эдим – аны жаланда Къайсынча закий назмучу жазаллыкъ эди. Жазгъан да этгенди!
* * *
Дунияда къартлыкъ, ёлюм да барды,
Бушуу андан думп болмайын турады.
Тенгизча, ол таркъаймайын къалады.
Дунияда къартлыкъ, ёлюм да барды.
Aна чачы да, къышча, агъарады,
Сен сора бир кюн бир ансыз къаласа,
Сюйгенингден да бир айырыласа,
Дунияда жарсыу, бушуу да барды.
Алайды: къыйынлыкъ, ачыу да барды.
Тарыкъмайын, тёзебиз алагъа да,
Жарсыу кетип, къарайбыз да алгъа да –
Къууанч, Къазман таууча, агъарады!..
_____________________________________
…Бир сёз бла айтханда, не этгенме: силлабика бла жазылгъан назмуну силлабо-тоникагъа салгъанма. Бизде ол тукъум жорукъ бла жазгъан тёре кеч жайыла башлагъанды. Аны бек иги поэтни бек иги назмусуну юлгюсюнде кёргюзтюрге боллукъ эди. Бу назмуну сайлагъаным анданды. Силлабо-тоника жорукъ, хар тизгиннге да сёз басымла бирча тюшерлерин излейди да, назмугъа субайлыкъ береди. Сыйдам окъулады. Бизни жазыу тёребизде ол зат жокъну орнундады да, кёп адам, кеси назмучуларыбызны жазгъанларын, ана тилибизде окъугъандан эсе, орус тилге кёчюрюлгенлерин бегирек сайлайдыла. Назмулары окъулурлары сюйгенле да алайыракъдыла – орус тилге кёчюрлгенлерин окъуп башларла. Ол затдан къутулур ючюн, назмуну жазылыу жоругъуна бегирек эс бурсакъ керек. Назмучулукъну баш жоругъу гыллыуду, харс, макъам, ритм. Ол болмагъан жерде назму да жокъду.
Бу назмуну юсюнден айтханда уа, магъанасы аз да бузулмагъанды. Жаланда …назмугъа субайлыкъ берилгени. Ол субайлыкъ затха да тиймез эди, назмуда айтылгъан сезим, магъана жюрегинге алай терен сингмесе.