[b:a2181d5c04]БИЙИ ДЖОКЪНУ ? ЭЛИ ДЖОКЪ![/b:a2181d5c04]
Кеси миллетин, халкъын ?сюймейме? дерик, аны тарихин сёгерик, дин-тин байлыгъындан джийиргенник неда биле-биле ол затлагъа хыянат этерге излерик хазна адам болмаз. Этерик аманлыгъы, саллыкъ зараны таша къалыб кетмей, тёрт дуниягъа хакъ баям боллугъун билсе уа, эшта, аллай ишни иннетинде, джюрегинде огъуна ?бойнун бууарыкъ? болур эди?
Болса да, джашауда, аз, кёб болса да, кюнден кечеге кеси халкъыбызны ётген тарихине, келлик кюнюне да хыянатыбызны джетдиргенлей барабыз. Тынгсыз-тоюмсуз заманны ёмюрлюкге джутханын азгъа санагъанча, джауларыбыз келиб салгъан артыкълыкъ бла зырафлыкъны ?джашауубузда болмагъаннга? неда ?ётген къадаргъа? буюргъанча, миллет энчилигибизге, башхалагъа ушамагъанлыгъыбызгъа сюймегенлерибизни зарлыкъларын сыртыбызда былай бир тынч кётюрюб кетелликча, бир токъ, бир тынчлыкълы, сагъышсыз, оюмсуз джашау этерге излейбиз. Асламыбыз алай эте да барабыз?
Сёзюмю неге башлагъанма? Белгилисича, дунияда къайсы бир миллетни да энчи шини, тили, тини да болады. Алай а кимини тарихи теренирек тинтиледи, кимини ана тили иги сакъланады, бирсисини уа тин байлыгъы, таб, бюгюннгю чексизлик (глобализация) джашауда да айный барады. Ол затла кеслери алларынамы боладыла экен? Огъесе адам къыйынымы, джюзле бла, мингле бла адамланы къыйынларымы керекди? Сёзсюз да, ишлемей, урунмай, тырмашмай, дыгалас этмей бу дунияда бир джан да джашау этелмейди. Бизни миллетибиз да, не ары-бери бурсакъ да, артыкъ джалкъау къауумдан да тюлдю. Да сора халкъыбызны тили, тини, тарихи неден къуруй барадыла? Бу джюрюш ала баргъан чексизлик, шахарчылыкъ адет (тюзю, адетсизлик) миллетибизни бютеу энчи шартларын, къыйгъан сюрмеча, къабукъ-къабукъ этиб къалай ашаб барадыла? Алай болгъаны уа, сокъур, сау да кёрюрлей, хакъды!
Адамны (миллетни да) этген иши аны иннетинден чыгъады. Андан да толуракъ айтсакъ, этиллик ишни агъачлыгъы иннетни теренлигинден, деменгилилигинден чыгъады. Алайды да, бюгюнлюкде ?ана тилибиз къуруйду!?, ?тин байлыгъыбыз тас болады!?, ?тарихибизни урлайдыла!? дегенча тарыгъыуладан, тыхсыуладан башха не этиледи? Джамагъат дараджада да, кърал дараджада да хар дайым да къуру бу тарыгъыуланы эшитебиз. Алай а бир толу, тынгылы иннет, бирикген (артыкъсыз да, бирикдирлик) оюм бармыды? Медет, джокъду!
Миллетни миллет этген энчи шартларыны бири ? аны эсиди. Алай демеклик, аны тарихиди. Эси болмагъан адам серге (джартыгъа) саналгъанча, тарихи болмагъан миллет да джокъгъа (джолдан къошулгъаннга) саналады. Алай эсе, Къарачайны ол-бу джылдан башлаб бир-бири ызындан келген тарихи къайдады? Мен кесим тарихчи тюлме, алай а миллетибизни тил хазнасы бла, аууз чыгъармачылыгъы бла, тин байлыгъы бла да бир аз шагъырей болгъаным себебли, бу затны юсюнден энчи оюмуму айтыргъа излей эдим. Терс джерими керти тарихчиле тюзетирле?
Къытайны тарихин билирге излесек ? аны императорларыны тарихлерин окъуйбуз. Мисирни тарихи ? пыргъауунланы династия тарихлериди. Францияны, Ингилизни неда Эресейни тарихи ? патчахларыны тарихлериди. Арабны тарихин а халифлени этген ишлеринде излейбиз. Бизнича, бу гитчерек тау миллетлеге джетсек а, не эсе да тарих башха джорукъла бла джазылыб башлайды: гунла, аланла, хазарла, къыпчакъла, зихле, булгарла, асла? Аны да азгъа санагъан къауум а шумерлени, эллинлени, тюркитлени, хетлени, куманланы, майкопчула, скифлени? ?алтын халыларындан? окъалы тарих тигерге кюрешедиле. Сёзсюз да, бу айтылгъан миллетле, халкъла, тюрлю-тюрлю археология хазналаны иелери бизге ?джууукъ? джете да болурла. Алай а барысы да бирге неда бирем-бирем бизни энчи тарихибизни берелмей эселе, къарачай тарих илмуну тамалы терс оюмгъа таяна болурму, терс лагъымла бла хайырлана болурму, деген соруу келеди.
Быллай джангылыч бизге къайдан чыкъды деген соруугъа джууаб да излемегенлей, аны джангылычлы, заранлы болгъанын баямлау бла къояма. Аллай джангылычны чурумундан бюгюннгю сохталагъа, студентлеге Къарачайны бир кескин тарихин окъутурлай мадарыбыз болмай турабыз. Алай демеклик, джаш тёлю кесини миллет ангысын, эсин къураялмайды. Кесини къарачайлылыгъын, башхалагъа къой эсенг, кеси-кесине огъуна ангылаталмайды, аны чеклерин, ёзегин белгилеелмейди. Белгилисича уа, миллетни бирикдирген, бир джолгъа салгъан, аны этер ишлерин белгилеген, аннга ёзек болгъан аны оноучуларыды, властыды. Энди быллай соруулагъа бир джууаб излейик: Къарачай энчи оноу джюрютмегенмиди? аны оноу джюрютген къаууму болмагъанмыды?
Болгъанды. Бек бурунладан да бола келгендиле Къарачайда бий тёреле да, ханла да, бийле да, олийле да. Кърымшаухаллары, Дудалары, Къарабашлары, Орусбийлери ? бир къой эсегиз, тёрт бий тукъум огъуна да болгъанды. Алагъа деричи ханлыкъ этген Терболатланы Къарчаны, Будиянны, Адурхайны, Наурузну, алагъа деричи ханлыкъ этген эки Къарчаны, нартланы тарихлери къайдады? Аладыла бизни властыбыз, оноучуларыбыз, ёзегибиз ? ёмюрледен келген тарихибиз.
Сёз ючюн, артдагъы бий къауумдан Кърымшаухалланы алыб айтсакъ, ала азы бла 600 джюз джылны бузмай Къарачайгъа олийлик этиб келгендиле. Дунияда кёб династия табарыкъбызмы аллай бир джылны къайсы болса да бир къралгъа бийлик этелген. Мени сартын, къуру Кърымшаухалланы тарихлери огъуна тинтилсе да, (ётген совет ёмюрню да къоша) биз 700-джыллыкъ тарихибизни эркелетирге боллукъ эдик. Ол а, ийнаныгъыз, аз тюлдюдю! Бюгюнлюкде толу, тынгылы къраллыкъ джюрютген миллетлени араларында да бек азысы махтаналлыкъды 700 джылы бла.
Белгилисича, Къарачайны бий тукъумлары ёмюрледен да хоншу миллетлени бийлери бла, патчахлары бла джууукълукъ джюрютюб келгендиле. Кърымшаухалланы (бирси бийлени да) тарихлерин Гюрджюню, Ногъайны, Тюркню, Кърымны, Дагъыстанны, Къабартыны, Эрменни эмда Эресейни тарих къагъытларында, европачы джолоучуланы, алимлени джазгъанларында да тынгылы табаргъа боллукъбуз. Ала алай болумсуз олийле болгъан болсала, анча ёмюрню узагъында къарачайлыла да тёзюб турмаз эдиле, башха миллетледен да бизге къачыб келиучюле болмаз эдиле. Эшта, кесибизникиле да, башхала да онгсунуб тургъандыла аланы онглулукъларын да, оноуларын да, бийликлерин да.
?Бийлик ? Аллахданды?, ?Ауузу къыйсыкъ эсе да, бийни баласы сёлешсин?, ?Бийсиз ? джаназы къылынмаз?, ?Бийи джокъну ? эли джокъ?, ?Бийсиз чибинлеча?, ?Оноу керекли эл къырылды? дегенча сёзлени миллетибиз къарангылыкъдан джюрютмегенди. Аны айтханым, бюгюннгю алимле, аланы юслери бла бюгюннгю миллетибиз да кесибизни оноучуларыбызгъа ? бийлерибизге тюз багъа, тыйыншлы орун берелмесек, тюз оюм этмесек, бизни тарихибиз боллукъ тюлдю. Бизни ючюн деб, бютеудуния илмугъа джангы джорукъла кийирмезле, джангы ?эшикле? да ачмазла.
Кертиге туура келир ючюн, былайда бир ашхы тарихчибизни атын айтыргъа излейме. Талай джылны мындан алгъа Хатуланы (Темирболатланы) Рашид, биринчи болуб, кесини кандидат диссертациясын къарачай-малкъар властха, аны тинтиуге джоралагъан эди. Сёзсюз да, джангыз диссертация бла бийлени бютеу тарихлерин ачыкъламакълыкъ толмазлыкъ ишди. Алимни аллай борчу да джокъ эди ? аны ишинде властха асламысына, тюз тарихден эсе, этнография, дин-меджисуу эмда философия кёзден къаралыбды. Къалай-алай болса да, ол бир алимни биринчи атламы эди. Къалгъан тарихчилерибиз а? Джукъ ишлемейдиле неда гырджынларын бош ашайдыла, дегенлигим тюлдю, Аллах сакъласын.
Совет ?гюрбеджиде? бишген тарихчилерибиз акъсюеклеге, бийлеге пролетар кёзден къараб, аны ючюн аланы бюсюреусюз эте эдиле дер эдим, бюгюннгю джаш алимлерибиз да ?диссертация?, ?степень?, ?звание? къайгъылы болмасала. Эм сейири уа неди десегиз, тарихчилерибиз кёб, тарихибиз а ? джокъ! Алгъынладача да болмай, кесибизни сау тарих факультетибиз барды! Школда, вузда да миллет тариххе джораланнган энчи дерсле бардыла. Тарихибиз а джокъ! Илму ишле кёб ? бу тёрт бий тукъумгъа джораланнган бир джангызы уа джокъ! 700 джюз джылны къой эсегиз, 200-300 джылны бир-бири ызындан келтирелген да джокъ! Биз бийлерибизден ?джийиргенмей?, ала бла ёхтемленирге керек эдик. Тюненеги властыбызгъа тыйыншлы сыйын, тюз багъасын бере билмесек, аланы тарихлерин, кюнден кюннге тас бола баргъан хазналарын сакълай билмесек, бюгюннгю властха да не бойсуна, не аны бла тюз хайырлана биллик тюлбюз.
Энди кеси тёгерегибизге бир къарайыкъ. Джангыз бир бийибизге джораланнган, алагъа аталгъан не эсгертме, не музей, не бир башха тарих белгибиз бармыды? Тебердиде Кърымшаухалланы Исламны музейи ол затха артыкъ келишелмейди ? ол суратчыны музейиди. Дунияда ?замокла?, ?усадьбала? дегенни айтыб, оюлуб, джокъ болуб бошагъан затларын джангыдан ишлеб, аланы ?эсгертме? этиб, кеси тарихлерин джазаргъа къаст этгенлени кёре тургъанлайыбызгъа, бар затларыбызны нечик сакълаялмазбыз?
Сёз ючюн, Эски Джёгетейде Кърымшаухалланы (Ачахматланы Пачаны) къара къанджалбаш юйлери бюгюнлюкде да сакъланыбды. Совет власт келгенли, не сейир эсе да, ол мекямда киши да джашамагъанды. Миллетибиз кёчгюнчюлюкде болгъан джыллада Джёгетейде аякъ орунлу болгъан къауум чегетден отун ташымай, хоншу юйлени тёнгертгелерин отха салыб тургъан заманлада да, Аллах сакълаб, Ачахматланы юйлерине хыйянат джетмегенди. Медет, бизни сансызлыгъыбызгъа заман да къошулуб, музей болургъа тыйыншлы мекям бюгюнлюкде зыраф бола турады. Кърымшаухалланы Къарт-Джуртда да барды (Къылиян Аягъында) сакъланыб къалгъан бир юйлери. Элтаркъач аягъында Ачахматланы аламат юйлери, уллу терек бачхалары, гара суулары болгъанды. Юй орунлары белгилиди, терек бачхаларындан а бюгюнлюкде да талай терек къалгъанды. Белгили джырда айтылыучу Кърымшаухалланы Къаншаубийни юй бийчеси Гошаяхны къаласы Джёгетей ёзенни башында сакъланыбды. Тёгерегибизге къарасакъ, ийнаныгъыз, бирси бийлерибизни хазналарын да табарыкъбыз.
Бюгюннге деричи къалай алай болду эсе да, энди джангылычыбызны тюзетир заман джетди, тарихибизге сакъ болайыкъ, дер иннет тууаллыкъмыды? Сёзюмю аллында айтханымча уа, адамны, миллетни да, этген иши аны иннетинден чыгъады?
