УСТАЛА
Юйде олтуруб турмай, адам ичине къошула айлансанг, эшитмезинг, кёрмезинг джокъду. Шахардан элге баргъан автобусда экеуленни ушакъларына тынгылай келеме. Бири бирине айтады:
- Таудан тюшген эки тууарым бар эди да, аш джетдирелмей, аланы томуруб, ачхачыкъларын да банкга салыб келеме... къозлауу игиди, дегендиле да...
- Да мен да абадан джашны милициягъа салыб келеме... Ол ГАИ дегенлерине...
- Хо-хо да, сен да таб джерге салгъанса... Алайыны къозлауу да банкдан аман тюлдю...
Экисини ушакъларына къулакъ салыб келген хоншулары:
- Андан эсе дохтурлукъгъа неда собесге салсанг а, - деб къошду. ? ГАИ-де ёмюрю, къышы-джайы демей, джол джанын сакъларыкъды. Аны юсюне да, хар бир ётген да тохтаб бармайды ? кими тамада, кими таныш, кими ?крутой? болуб чыгъар... Ауруб келген а къайры юйюне ёлюге къачарыкъды! Ол къыстыргъан ачхачыгъын, апендиге джойгъандан эсе, джанын къалдырыр ючюн, неллей бир десенг да, кеси къолу бла тилеб берликди! ? деди, кесини ол терен акъыллы оюмуна тышындан ышара.
Кертисинде да, былай сагъыш этгенде, бек таб да айтады: ГАИ-ден, прокурордан, сюдден да дохтурну иши табды... Сау болуб кетсе ? сау болду да кетди! Аперим, джарадынг! Ачхасын да ашадынг, дуния бла бир спас-бюсюреу да алдынг... Джарамай къалсанг да, не, ол бир дуниядан ызына къайтыб, ачхасынмы дауларыкъды!
Не ары-бери десек да, биз, къарачайлыла, къалгъанлача, матух, тумакъ тюлбюз: къызларыбыз къызларындан игидиле, джашларыбыз джашларындан тиридиле. Эртденнгиде суу ызында олтуруб иче тургъанланы къайсысына да: ?Эл неда район тамада, таб, министр огъуна да, болаллыкъмы эдинг?? деб сорсанг, эшта, къоркъуб, артха турлукъ болмаз. Былай бир айлыгъын-майлыгъын сорлукъ чыгъыб къалыргъа да болур... Алай а ол да ?огъай? деб айтмаз.
Аны не айтханы барды! Тюнене элде трактор бла биченчик ташыб айланнган, бюгюн эртденнгиде ?газельде?, адамла ташыргъа, рейсге чыгъыб бара эди. Баргъанда да алай бара эди... сюекни алыб къачхан кючюкча. Акъырын барса, башхала джетиб сыйырыб къоярыкъча! Тейри, гошаях биченни ташыгъан заманында уа, чёбюн тюшюрюб къоярма, деб къоркъгъандан, гаккылары болгъан хызен кибик да джюрюй эди! Энди уа, ол астановкалада сакълагъан ?ачхачыкъламы? эсиртдиле огъесе башха джукъчукъму ?ингисгегенди? да, Шумахерге ?шумахер? болуб барады! Башхала къой, энди аны ГАИ сюрюб да джетмез! Джетелмезликлерин ангылай болурла да, ала да сюрюб кюрешмейдиле ? аджалгъа кесин джетдирмей сау-эсен ингирге джетгени ючюн деб, бир кереге джыйыб къоядыла нохта бауларын...
Не уа неси да болгъан совхозну бютеулей да оюб, урлаб, тюбю бла джокъ этген директорну энди бютеу республиканы эл мюлкюне министр этедиле, аннга болушхан зоотехникни да орунбасар этиб саладыла. Эшта, андагъыла кеслери чачалмагъан джерлеге эл-элден керти усталаны чакъыра болурла... Аннга да сейирсинмез эдинг, бухгалтерни президент, президентни да собес этиб салмасала... Не, бизни бухгалтерибиз, ол президент шиндикде бир олтуруб кёрмесе, собесден урларыкъ ачхачыгъын санай билмейми къаллыкъ эди...
Бу устаз къауумну уа айтма да къой. Школда устаз болуб ишлемез ючюн, не тюрлю ишге да барлыкъдыла... Милицияда, район-шахар администрацияда, уллу Акъ юйде, культурада, спортда, минфинде, минтрансда, минздравда, собесде, токчулада, газчылада, суучулада... Барысында да олтурадыла устазла. Иги да дейсе! Устаз деген ол ?уста? деген сёзден чыгъады. Былай... бир сюрмеден чыкъгъанча, хар неге да бирча усталадыла.
Къарачай адам неге да устады. Къалгъанлача, тынгылаб, тумакълыкъ этиб къорякъ тюлдю. Кюйген итууну бир кере юч хырын буруб кёрген, компьютерни, телевизорну да ичлерине эркин узалады. Болгъа эди да, кёргюзюрча, ишлеген да этиб, кинескопну къыйырындан кесине да бир бычакълыкъ чыгъарлыкъды.
Былай бир джугъунг ауруб, поликлиникагъа барсанг, дохтургъа кирирге кёзюуюнг джетгинчи... дарманынгы тынгылы табыб къояса. Ол сени бла алайда сирелгенле не тюрлю ауруугъа да устадыла. Кеслери онла бла джылланы ауругъанлары себебли, толу билиб айта болурла да, бирери бир деменгили дарман, бирер тюрлю лагъым теджеб, дохтур керекли да болмай къаласа. Бу халкъ консилиумгъа тышындан къарагъан адамны акъылына былай келирге да боллукъду: коридордагъыла ? дохтурла бла ауругъанла эселе, эшта, кабинетде да кассир олтура болур, деб. Тюзю, башха адам билмесин, мен уллу хайырдама ? ауруууму-дарманымы да тынгылы таныб, бу коридор консилиуумдан сора, кабинетде кассирге да кирмегенлей, акъырынчыкъ юйюме джанлаб кетиученме.
Дин джаны бла уа, таб, араблыланы да узакъ озгъанбыз. Ол харипле къум тюзледен къараб не кёредиле! Адам ёлсе, аны ол дуниясы къалай болгъанын ала джангыз да кёрелмейдиле. Ол себебден болур, къуру кебинде алыб барадыла да, къумгъа кёмедиле да къоядыла... Биз а, тауладан, мийикледен къараб, кёрмегенибиз джокъ! Таб, дин бизден чыкъгъан болурму, дерим да келеди! Келин келтирген машинаны джасагъанча, уллу кюйюзге да чырмаб, джатхан джери тамам джумушакъ болсун деб, кебинликни ичи бла тёшекчигин, джастыкъчыгъын да салыб, алай асырайбыз. Асырагъанда да, тамам керти асырайбыз. Бери чыгъыб къалмасын дегенча, дуния бла бир бетон плитаны да юсюне тизиб... ол да азды дегеннге, эки метрлик мермер ташны да аны юсюне къуруб...
Тели араблыла ол дуниягъа джолоучу болгъан адамларына бир джол азыкъ къурай да билмейдиле! Биз а, кёбню кёрген миллетбиз да, аллай затлагъа бек сакъбыз! Ол мында джетмей къалгъан юлюшюнден анда бир иги тояр деб, азыгъына бир 200-300 хызен къурайбыз.... Ол да аз болмасын деб, 3-чю кюнюнде да бир тууар... Бир 50 кюнден, энди эти бошалды дер заманнга, дагъы да бир тууар... джылына да аллай бир согъум... Бир-бирде алай акъылыма да бир келеди: бизни къарачай джашла анда да бир шашлычный-машлычный ачыб тура болурламы, деб. Джангыз бир джетдирмегенибиз ? бу джюн чотну, къалай да болсун, унутуб къойгъанбыз: андагъы джамагъатны джюн керекле бла ким баджарады?
Тели араблыла маулут эте да билмейдиле... къуру Файгъамбаргъа этиб къоядыла. Биз а, нени да билген, джити миллетбиз: хар бир къарачайлыгъа да толу сыйын бериб, маулутун да бек тынгылы этебиз. Бир отоуда эркишиле, бирси отоуда уа хаджи къатынла... хар отоуну кесини маулуту... кесини ашы-сууу... Къысхасыча айтханда, эки кампан ? эки маулут...
Къарачай дегенинг, залимди ? къуру 50 джылны ичине, къараб къарагъынчы, маулутну бу дараджагъа джетдирелген эсек... акъылым алайды, энди талай джылдан а, ол эки отоу да бир-бирине къошулуб, бир-бирлерине эжиу эте, маулутларын да эки макъам бла акапелла халда созаллыкъдыла. Ол а, айб этмегиз, мийик искусстводу! Тели араблыла 50 джылгъа къой эсегиз, минг бла джарымгъа да джетелмегендиле аллай дараджагъа!
Ол неди! Биз бу къалгъан тумакъ миллетледен башха затланы юслеринде да залимбиз! Ма энди бир айт, бир кюнде ненча сагъат барды? 24? 24 сагъат ол къалгъанланы сагъатлары блады алай! Иги къара, сёз ючюн, биз ким бла болса да тюбеширик болсакъ, къалай дейбиз?
- Кел, кюн ортада тюбербиз, - дейбиз. Кюн орта уа, айыб этмегиз, 12 сагъатдан 2-ге дери барады. Аны ючюн болур, бу бизнес чотда башхала бизникиле бла чыртда тюбешелмейдиле... аланы сагъатлары терс барады.
Тюз, ?кюн орта? деб къоймай, былай ?таблыгъынг бла, кюнорталагъа келе кел? десенг, а?! Ол а, айыб этмегиз, бизнича 12-ден 3-ге, 4-ге дери да барыргъа боллукъду да!
Неда, джыйын ингир 7 сагъатха келликди деб белгилесек, 10-дан, 12-ден алгъа, сакълаб да кюрешме, киши келлик тюлдю! Бизни сагъатыбыз къалгъанланы сагъатларындан бир 2-3-4 сагъатха узунуракъды! Ол себебден, къарачай къартха паспорту бла 70-80 джыл болгъан эсе, аны керти джылы, къарачай сагъат бла, эм азында бир джюз, джюз джыйырмады! ?Ёмюрюнг узакъ болсун!? деген къарачай алгъышны къайдан чыкъгъанын ангыладыгъызмы энди?
Къалгъанланы сагъатлары къуру 60 минутду да, ала бюгюнлюкде 21-чи ёмюрде джашайдыла. Биз а... къайсы ёмюрдебиз? Аны тергеелген бармыды?
Кертисин айтханда уа, адам туугъунчу неда ол ёлгенден сора заман деген зат болмайды. Бу джашау этген кесегибизге айтылады заман деб. Да, къарачайлыла, не заманнга дери бюсюреусюз этиб турлукъбуз кесибизни джашауубузну да, заманыбызны да? Не уа, ол кесини джашауун багъалата билмеген джыйын, бизни заманыбызны сыйлаб, ол биз сакълагъан 7 сагъатха къачан келиб башларыкъды?
Ахырында уа барыгъызгъа да тилегим: Тюз сагъат бла тергелген ёмюрюгюз узакъ болсун!
