СОРУЛГЪАН ИШ - СЁГЮЛМЕЗ / УНИФИКАЦИЯ ЯЗЫКА: "ЗА" И "ПРОТИВ"

Sabr 29.11.2012 02:30:25
Сообщений: 7254

2 0

Былайда къарачай-малкъар эмда башха тилли басмада джазылгъанланы сала барлыкъма. Комиссияны юйелерини айтханларын да.
Изменено: Sabr - 29.11.2012 04:45:08

Ответы

esmer 15.12.2012 13:22:27
Майтри,

Цитата
Майтри пишет:
кста, слышала новость, казахи переходят на латиницу)
чет не верится, что Назарбаев на это решился))



Цитата
Майтри пишет:
вопрос возник...) карачаевцы начнут писать вместо "дж" "ж-с-крючком", но балкарцы-то все равно будут использовать обычную "ж" или даже "з"?)) смысл "унифицировать", если на речь это не влияет, и остаются разные диалекты?
как я понимаю, он принимается для того чтобы литературный язык был един) а говорить и писать мы можем как нам вздумается)
Sabr 17.12.2012 16:00:14
Сообщений: 7254
"Къарачай" газет, 2012 дж. декабрны 15

Окъуу китабланы юсюнден

АЙТЫЛЫР ЮЧЮН КЪАЛМАЙДЫ, АЛАЙ А...

Школлада окъугъан сабийлеге къарачай тилде басма ланнган китабла джетишмейдиле деб тыхсыу айтылыб тургъанлы 20 джылдан аслам болады.

Сейири неди десегиз, И. Крыловну баснясында: «Арба бюгюн да орнундан тебмей турады», дегенлейди болум. Башхача айтсакъ, ит юре турса да, кериуан баргъанын тохтатмайды - окъуу китабла бла байламлы тамадаларыбыз, ол проблеманы бир джанына этербиз деб, сёз бередиле, кертисинде уа болум тюзелмейди.

Эсимдеди, ол кёзюуде КъЧРни Президенти Эбзе улу эди. 2010-чу джыл миллет тилледе окъуу китабла чыгъарыгъыз деб, 3 миллион сом берилген эди. Ол джылны сентябрь айында окъуу китабла сабийлени къолларына тюшерге керек эдиле. Тюшдюле... джылны аягъына. Аны да китаблагъа берилген ачха толусу бла хайырландырылмай.

Къарачай сабийлеге деб 4-чю класслада окъугъанлагъа «Ана тил», 6-чы - 7-чи класслада окъугъанлагъа «Къарачай тил» деген китабла чыкъгъан эдиле. Чыкъсала чыкъсынла, сабийле окъурча китабла болмадыла ала. Кёб халатла джиберилген эдиле. Темалары бюгюннгю заманны излемине келишмей эди. Нек болгъанды алай? Къысхасы бла айтсакъ, алагъа редакторлукъ, корректорлукъ этген адамла джууаблы къарамай къойгъандыла ишлерине.

Окъуу китабланы джокълукъларындан, аланы тыйыншлы дараджалы болмагъанларындан ким джарсыйды? Сохтала бла устазла. Аны бла биргелей, ата-аналагъа да къарачай тилге сууукъ къараргъа болумла къураладыла. Алай бла бу арт джыллада сабийлерибиз къарачай тилни окъумасынла деб, кёб ата-ана кёлюн билдиргенди, окъуу китабла болмагъанлары себебли. Сохтала дерслерин этмей келедиле. Устазла аны ючюн алагъа осал багъала саладыла. «Бизни сабийлерибиз башха дерслени иги биледиле, къарачай тилден «2»ге окъуйдула. Аны амалтын аман окъугъан атха нек чыгъаргъа керекдиле?» - деб, устазла бла даулашыр ючюн къалмайдыла.

Эллеге барсакъ, къарачай тилден окъуу китабланы джетмегенлерини юсюнден сёз бармай къалмайды. Мындан алда мен Гитче Къарачай районда Первомайскеде гимназияны устазлары Хубийланы Мариямгъа, Бостанланы Мадинагъа, Аппакъланы Асиятха, Терезе элни орта школуну устазы Акъбайланы Халиматха тюбеген эдим да, хар бири кесини оюмун айтды.

- Мен, - дейди КъЧР-ни махтаулу устазы Хубийланы Мариям, - сабийлени къарачай тилден окъутуб, джашаууму ашырыб келеме. Иш стажым 40 джылдан асламды. Бу арт джыллада бола тургъан затлагъача бир заманда да тюбемегенме. Джууабсызлыкъдан, сансызлыкъдан, сен суугъа батыб, къычырыкъ эте турсанг да, сени киши эшитирге излерик тюлдю, кёре турса да. Арт 20 джылны ичинде адамны халиси толусу бла аман джанына тюрленнгенди. Ачха этиуден сора кишини къайгъысы джокъду. Адамланы алай болгъанларында терслик къралдады.

Бир къауум кърал башчыла, кеслери байыныр ючюн, хар неси да таб джарашыб тургъан Совет Союзну чачдыла да, джамагъатны асламысын ишсиз къойдула. Ишсизле уа юйдегилерин асырар ючюн, адамлыкъ, джууаблыкъ дегенден айырылыб барадыла. Былай барыу бла барса, игиликге тюберик тюлбюз.

Совет Союзну джылларында иги затланы кёрмесем, бюгюннгю болумгъа бой салыргъа боллукъ эдим. «Хо, джашау меннге дери да алай болуб тургъанды, этер мадарыбыз джокъду», - деб къояр эдим. Ол джыллада хар сохтаны бирер окъуу китабы бар эди. Аман тутуб, аяусуз этиб, китабны джыртса, башха китаб бериучен эдик. Болгъан эркин эди. Энди уа Совет Союзну заманында чыкъгъан китабладан джукъ къалмагъанды. Сагъыш этигиз, 20 джылгъа къайсы китаб чыдарыкъды? Анда-санда тюбеген китаб да болады. Аны бютеу класс хайырландырады.

Бусагъатда 6-чы, 7-чи, 8-чи, 10-чу класслагъа окъуу китабла джокъдула. 2010-чу джыл 6-чы - 7-чи класслагъа къарачай тилден китабла чыкъгъан эдиле. Халатлары кёбдюле. Ала бла сабийлени окъутургъа болмайды. Ма аллай китабла бла билим ала, бизни сабийлерибиз тилибизни къарыусуз билиб башлагъандыла. 11-чи класслагъа теджелген литературада сабийлени окъутурча материалла джокъну орнундадыла. Алай бла биз кесибиз сабийлени ана тилибизден чиркитиб барабыз.

Мындан алда «Къарачайны» 93-чю номеринде «Къарачаймалкъар джазма тилни графикасы» деб материал чыкъгъан эди. Мен ол проектге хош тюлме. Аны авторлары тилни къыйын, ауур этерге излейдиле. Сабийлени биз нг, дж, гъ, къ харифлеге кючден юретебиз. Аланы юсюне проектде теджелгенича этсек, сора тилибизден къол джуу да къой. Бир киши окъурукъ тюлдю тилибизни. Проектни авторлары терс джолну сайлагъандыла. Къарачай-малкъар алимле къуру бизбиз деб тура эселе, бек джангыладыла. Ол оюмгъа келир ючюн джамагъатдан сорургъа керекдиле. Артыкъ да бек устазладан. Материалны тюбюнден къол салгъанланы ичинде бир устаз да джокъду. Ала сабийле бла ишлеб келмеген адамладыла. Алагъа айтырым буду: аурумагъан башыгъызгъа къайгъы чыгъармагъыз...

- Къарачай сабийлеге аталгъан окъуу китабланы джокълугъуна аталыб джыйылыула боладыла, - дейди Акъбайланы Халимат. - Ол джыйылыулагъа республиканы джууаблы къуллукъчулары, алимлери да къошулуучандыла. Устазланы да чакъырыучандыла. Мындан ары окъуу китаб чыгъарыуда проблема боллукъ тюлдю, деб чачылыучанбыз. Кесибиз кесибизни алдай, 20 джылдан аслам заман ётдю. Не, окъуу китабла къуру устазлагъа, сохталагъамы керекдиле? Оноучулагъа керек тюлмюдюле?

Мен КъЧР-ни махтаулу устазыма. Ол уллу сыйгъа ана тилими юсю бла тыйыншлы болгъанма. Ана тилде мен сабийлени 40 джылдан асламны юретиб келеме. Талай джылны мындан алгъа къарачай тилге школлада иги кесек сагъат бере эдиле. Энди уа сагъатланы аз этгендиле. Совет Союзну джылларында къарачай литературадан 11-чи класслада окъугъан сабийле экзаменле бере эдиле. Эсигизде болур, КъЧР-ни окъуу бла илму министри И. Шаповалова. Бир къауумла аны бусагъатда махтайдыла иги министр эди, деб. Ол болмадымы окъуу китабланы чыгъармай тебреген? Ол болмадымы къарачай литературадан 11-чи класслада окъугъанлагъа экзаменле бердирмей башлагъан? Къарачай литературадан олимпиадала да болмайдыла. Алай эсе, тилни магъанасы джокъду. Терен сагъыш этсенг, бир къауум ата-аналаны айтханлары бла хош болуб къаласа.

Китабланы джокълукълары устазла бла ата-аналаны араларында дауур чыгъарыр ючюн къалмайды. Бир кюн бир сохта дерсин этмей келди. Мен анга «2» багъа салдым. Экинчи кюн аны анасы, келиб, мени бла уллу дауур ачды. «Дерсин не затха таяныб этерге керекди? Окъуу китабла беригиз, сохтаны дерсге хазырланыб келлигин излей эсегиз», - деди.

Не айтырыкъ эдим, башымы алыргъа изледим. Кертисинде уа ол тиширыу тюздю. Не тюрлю окъуу китабны алыб къарасакъ да, джокъду. Мен дерслени «Къарачайда» чыкъгъан материалла бла хайырлана бардырама. Ол да болмай къалса, не этерик эдик? Школланы къайгъыларын кёрсюнле, окъуу китабланы чыгъарсынла деб, бизни республикада КъЧРни Окъуу бла илму министерствосу, КЧИПКРО да къуралгъандыла. Аланы къуллукъчулары не ючюн айлыкъ аладыла?

Бир къауум «алимлерибиз» керекли ишле бла кюрешмей, кеслерине хайырлы иш бла кюреширге излейдиле. Аны мен не ючюн айтама? Мындан алда «Къарачайда» «Къарачай-малкъар джазма тилни графикасыны» проекти басмаланнганды. Биз кесибизни акъылманла этсек да, олсагъатда къарачай тилни алфавитин чыгъаргъанла, башхача айтсам, орус алфавитни алгъанла, бек оюмлу, терен сагъыш этген адамла болгъандыла. Ол алфавит бизни тилибизни тынч этеди. Проектни авторлары тилибизни ауур, къыйын этерге излейдиле. Бюгюннге дери къайсы алфавитни хайырландырыб тургъан эсек, аны бла къалайыкъ. Авторларына уа айтырым буду: халкъ бла байламлы зат бла бир-эки адам тюл, бютеу халкъ кюреширге керекди. Аны унутмазгъа керекбиз.

- Мен къарачай тилни окъутханлы 27 джыл болады, - дейди Бостанланы Мадина да. - Къуру мен айтмайма окъуу китабланы джетишмегенлерин. Къайсы устаз бла сёлешсегиз да, ол да мен айтханны айтырыкъды. Къарачай тилден 9-чу классда сабийле экзамен бередиле. 10-чу, 11-чи класслада къарачай тил джокъну орнунда болуб къалады.

Тюзюн айтмай болмайма. Къарачай тилден дерслени бардыргъан устазланы экинчи сортлу этгендиле. Сагъатларыбыз аз болгъандыла. Айлыкъ а, белгилисича, сагъатлагъа кёре тёленеди. Сау кюнюнгю школда ашырыб, 6-7 минг сом айлыкъ алсанг, кёлюнг аз болады. Сокъуранаса къарачай тилден устаз болгъанынга.

Ахырында айтырым буду: кесини тилин сюймеген миллетин да сюерик тюлдю. Башха республикалада окъуу китабла джокъдула, джетишмейдиле деб, мен кишиден эшитмегенме. Бу проблеманы бир джанына этерге заман эртде джетгенди...


- Къарачай тил бла литературадан сабийлени окъутуб 1991-чи джыл башлагъанма, - дейди Аппакъланы Асият. - Джылдан джылгъа тилибизни окъутуугъа аз эс бёлюне барады. Сабийлени окъутургъа китабла табмайбыз. Джангы чыкъгъанла да джараусузладыла. Бара баргъан заманда къарачайча халатсыз джаза, окъуй билген адам табылмай къалыргъа боллукъду. Анда ким терс боллукъду? Чынг алгъа устазла. Сиз сабийлени иги окъутмагъансыз, деб бизлеге айтырыкъдыла. Биз а не затха таяныб окъутайыкъ аланы? Кесибиз бир затла къурашдырабыз да, окъутабыз.

Не да, мен ангылагъандан, тилден башланады. Тилинги билмесенг, сен кесинги къарачайлыгъа къалай санаргъа боллукъса? Къарачай тилден джазылгъан окъуу китабла, суратлау литература эркин болсала, биз сабийлеге билим берген бла къалмай, аланы ариу халиге, адебге-намысха юретирикбиз. Сабийлеге аталгъан литература чыкъмагъанны орнундады. Не, сабий джазыучуларыбыз къурубму къалгъандыла? Бизни республикада китаб басма бар эсе, аны сагъышын этерге керекди.

Мындан алда мен «Къарачайда» Ёзденланы Борисбийни сабийлеге аталгъан хапарларын окъугъан эдим да, бек джаратхан эдим. Не, ол джазгъан хапарланы бир джерге джыйыб, китаб этиб чыгъарыргъа боллукъ тюлмюдю? Къозбаланы Заринаны «Мамурашчыкъ» деген китабы да сабийлеге джараулуду.

Сабийлерибиз тилибизни сюерлерин, билирлерин излей эсек, аланы китабла бла баджарыргъа кюрешейик...


КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
Девушка Гор 17.12.2012 17:53:15
Сообщений: 1318
"Къарачай" газетде алфавитни юсюнден джазгъанлай турадыла







Говорят, физически человек обновляется каждые семь лет. А духовно не обновляется ли человек еще чаще? Сколько человек умирает в одном человеке, прежде чем сам он умрет?
Онлайн 18.12.2012 01:28:05
Сообщений: 17
Я руками и ногами за создание единого литературного языка:alamat:.... но категорически против этого алфавита.... Не вижу смысла в некоторых буквах таких как Ь,Ъ,Y. раз их заменили на эти крючки, которые кстати очень не удобны, по моему мнению. зачем они нужны ... это во первых, а во вторых если карачаевцы будут писать ж с крючком, а мы по прежнему обычное ж, то какой смысл вообще в этом новом алфавите....

P.S. а если начнем набирать балкарский текст, вот будет умора:lol:. ну разве что если начнут выпускать клавиатуру для карачаевцев и балкарцев.:гыы: алайсызда къыналыб джазабыз... :oops:
Sabr 18.12.2012 04:30:24
Сообщений: 7254
Тилни, алфавитни юсюнден джазылгъанны (къайсы басмада, къайда чыкъса да) былайгъа сала барыгъыз,
кёлюгюзге келгенни да айта.
Sabr 19.12.2012 17:54:35
Сообщений: 7254
НЕТ национальным языкам, Да здравствует Великий и могучий.

Закон «Об образовании в РФ», принятый Госдумой во втором чтении, отменяет обязательное изучения языков, имеющих статус государственных, в национальных субъектах Россйиской Федерации.

По мнению законодателей из Государственной Думы РФ, обязательное обучение национальным языкам в республиках России ведется в ущерб изучению русского языка. С этим связаны поправки, внесенные в новый Закон «Об образовании в РФ», которые фактически прекращают подобную деятельность образовательных учреждений на территориях республик.

Теперь учить свой родной язык, находясь у себя дома, подрастающие поколения из числа национальных меньшинств России будут в свободное от основного учебного процесса время. Или не будут вообще, т.к. очевидно, что принятое Госдумой решение изгоняет национальные языки из школ, а система дополнительного образования, призванная закрыть эту брешь, не имеет ни ресурсов, ни достаточного количества учебных часов, что бы обеспечить права граждан РФ на получение образования на родном языке.

Какой ущерб нанесен русскому языку, например, за те годы, в течение которых школьники Адыгеи изучали адыгейский язык два часа в неделю, скорее всего, не знают и сами законодатели.

Не похоже, что и старшее поколение, изучавшее национальные языки за школьными партам гораздо активнее нынешней молодежи, плохо знает русский. Из чего можно сделать вывод о неискренности публичной мотивации людей, протолкнувших указанные поправки к одному из базовых Законов страны.

Интересна реакция Татарстана и Чечни на подобные действия российской власти. Есть надежда, что руководители этих регионов смогут выйти из сложившегося положения без ущерба для своей национальной культуры. Хотя, это всего лишь любопытство. Ибо, что позволено Юпитеру, то не позволено быку.


http://www.kavkazweb.net/zakon-ob-obrazovanii-v-rf-prinyatyj-gosdumoj-vo-vtorom-chtenii-otmenyaet-obyazatelnoe-izucheniya-yazykov-imeyushhix-status-gosudarstvennyx-v-nacionalnyx-subektax-rossjiskoj-federacii.htm
къара 19.12.2012 19:00:07
Сообщений: 665
Цитата
Sabr пишет:
НЕТ национальным языкам, Да здравствует Великий и могучий.
Все таки приняли этот закон... Вот первая реакция инициаторами этого обращения стали татары "Азатлыкъ" подписали 24 делегата...
Президенту Российской Федерации
Путину Владимиру Владимировичу
Копии:
Организации Объединенных Наций
Парламентской Ассамблее Совета Европы
главам Тюркских государств
главам фино-угорских государств

от Международного объединения тюркской молодежи (МОТМ)

[CENTER]ОБРАЩЕНИЕ[/CENTER] [CENTER] [/CENTER] [JUSTIFY] Согласно Конституции Российской Федерации государство гарантирует равенство прав и свобод человека и гражданина независимо от национальности и языка, каждый имеет право на пользование родным языком, на свободный выбор языка общения, воспитания, обучения и творчества (статьи 19, 26). Государственным языком Российской Федерации на всей ее территории является русский язык. Республики вправе устанавливать свои государственные языки. В органах государственной власти, органах местного самоуправления, государственных учреждениях республик они употребляются наряду с государственным языком Российской Федерации (статья 68). Вторым государственным языком в республиках является язык коренного титульного народа, который равноправен с русским языком. [/JUSTIFY] [JUSTIFY] В 1965 году Организация объединенных наций приняла Международную конвенцию о ликвидации всех форм расовой дискриминации. [/JUSTIFY] [JUSTIFY] Конвенция относит к расовой дискриминации любое ограничение или предпочтение, основанное на признаках национального или этнического происхождения.[/JUSTIFY] [JUSTIFY] Согласно Конвенции государства-участники обязуются обеспечить равноправие каждого человека перед законом без различия национального или этнического происхождения, в том числе в отношении осуществления права на образование.[/JUSTIFY] [JUSTIFY]В 2007 году Организация объединенных наций приняла Декларацию о правах коренных народов.[/JUSTIFY] [JUSTIFY]После принятия Декларации Комитет по ликвидации расовой дискриминации заявил, что дискриминация в отношении коренных народов также признается расовой дискриминацией. По мнению Комитета, принцип недискриминации является средством защиты культурной самобытности и языка коренных народов, обеспечения их экономического и социального развития, эффективного участия в управлении государством, права на земли, территории и ресурсы.[/JUSTIFY] [JUSTIFY]Согласно преамбуле Декларация признает «насущную необходимость уважать и поощрять права коренных народов, закрепленные в договорах, соглашениях и других конструктивных договоренностях с государствами». [/JUSTIFY] [JUSTIFY]Согласно части 1 статьи 8 Декларации «коренные народы и принадлежащие к ним лица имеют право не подвергаться принудительной ассимиляции или воздействию в целях уничтожения их культуры».[/JUSTIFY] [JUSTIFY]Согласно статьи 14 Декларации «Коренные народы имеют право создавать и контролировать свои системы образования и учебные заведения, обеспечивающие образование на их родных языках, таким образом, чтобы это соответствовало свойственным их культуре методам преподавания и обучения».[/JUSTIFY] [JUSTIFY]МОТМ полагают, что нарушение прав коренных нерусских народов в отношении государственного статуса их родных языков является дискриминацией по признаку национального происхождения; попытки узаконить предпочтение русского языка и русской культуры на территории их республик, ведут к принудительной ассимиляции и уничтожению культуры. [/JUSTIFY] [JUSTIFY]Нарушением прав коренных народов следует признать также то, что национально-региональный компонент по изучению географии, растительного мира, истории, литературного чтения, животного мира, фольклора своего народа и своего края, предусмотренный в Законе Российской Федерации от 10 июля 1992 года №3266-1 «Об образовании», исключен в законопроекте № 121965-6 «Об образовании в Российской Федерации». Тем самым, нерусские коренные народы поставлены в неравное положение с преобладающей русской нацией в возможностях возрождения, развития и передачи будущим поколениям своей истории, литературы, культурных традиций и обычаев (часть 1 статья 13 Декларации)[/JUSTIFY] [JUSTIFY]Граждане других национальностей, отраженных в названиях национальных республик, являются представителями коренных народов Российской Федерации, подпадающих под защиту Декларации ООН о правах коренных народов. Российское государство отказывает в ратификации Декларации по настоящее время, однако это не препятствует обращению нерусских коренных народов с жалобой на расовую дискриминацию на основании заявления Комитета по ликвидации расовой дискриминации.[/JUSTIFY] [JUSTIFY]Федеральные законы от 01 декабря 2007 года №309-ФЗ, от 09 февраля 2007 года №17-ФЗ, законопроект № 121965-6 нарушают конституции Российской Федерации и республик, Международную конвенцию о ликвидации всех форм расовой дискриминации, Декларацию ООН о правах коренных народов. [/JUSTIFY] [JUSTIFY] МОТМ обращается к органам государственной власти Российской федерации в лице Президента РФ, Организации Объединенных Наций, Парламентской Ассамблее Совета Европы, и к главам государств, чьи родственные народы (тюркоязычные, фино-угорские , кавказские и др.) проживают на территории РФ со следующим воззванием:[/JUSTIFY] [JUSTIFY]1. Требовать исключения тех статей и пунктов закона № 121965-6 «Об образовании в Российской Федерации», имеющие признаки расовой дискриминации. [/JUSTIFY] [JUSTIFY]2. Обратиться к руководству РФ:[/JUSTIFY] [JUSTIFY]2.1. отозвать Федеральный закон от 01 декабря 2007 года №309-ФЗ «О внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации в части изменения понятия и структуры государственного образовательного стандарта».[/JUSTIFY] [JUSTIFY]2.2. внести изменения Федерального закона от 09 февраля 2007 года №17-ФЗ «О внесении изменений в Закон Российской Федерации «Об образовании» и Федеральный закон «О высшем и послевузовском профессиональном образовании» в части проведения единого государственного экзамена», в части, исключающей возможность сдачи Единого Государственного Экзамена на родных языках нерусских коренных народов Российской Федерации.[/JUSTIFY] [JUSTIFY]3. Предусмотреть в проекте Стратегии государственной национальной политики гарантии по сохранению и изучению родного языка коренных народов РФ, сохранение статуса национальных республик и округов.[/JUSTIFY] [JUSTIFY] [/JUSTIFY] [RIGHT]Делегаты ХХ Курултая Международной Организации Тюркской Молодежи[/RIGHT] [RIGHT]16-19 декабря 2012 г.[/RIGHT]
Изменено: къара - 19.12.2012 19:03:57
Sabr 19.12.2012 23:34:41
Сообщений: 7254
МОСКВА, 18 декабря. /Корр. ИТАР-ТАСС Алексей Цыпин/. Госдума приняла сегодня во втором чтении проект базового закона "Об образовании в РФ". За документ, обсуждение которого длилось более трех часов, проголосовали 253 депутата, 151 высказался против.

В новой редакции текста депутаты прописали, что зарплата школьных учителей не может быть меньше средней по экономике региона, а также что изучение языков республик РФ не должно осуществляться в ущерб русскому.
Законопроект предоставляет равный доступ образовательным организаций различных форм собственности и организационно-правовых форм, предоставляющих качественные образовательные услуги, к образовательной инфраструктуре и гос- и муниципальному финансированию образования за счет средств соответствующих бюджетов.

Документ призван модернизировать систему подготовки рабочих кадров и специалистов среднего звена. Вводится образовательная программа среднего профобразования - подготовка квалифицированных рабочих, среднее профессиональное образование будет включать в себя два уровня программ: подготовка квалифицированных рабочих / служащих/ и подготовка специалистов среднего звена.

Закрепляются следующие уровни общего образования: дошкольное, начальное общее, основное общее, среднее общее. Сохраняется один уровень профессионального образования: среднее профессиональное. Уровни высшего образования - бакалавриат; высшее образование - специалитет, магистратура; высшее образование - подготовка кадров высшей квалификации.

Согласно тексту второго чтения, в РФ образование может быть получено в организациях, осуществляющих образовательную деятельность, а также вне организаций /в форме семейного образования и самообразования/.

МГУ им. Ломоносова и СПбГУ приобретают статус "ведущих классических университетов". Они вправе разрабатывать и утверждать самостоятельно образовательные стандарты по всем уровням высшего образования, а лицам, прошедшим государственную итоговую аттестацию, - выдавать документы об образовании и о квалификации, образцы которых самостоятельно устанавливают.

Устанавливаются различные виды стипендий: государственная академическая и государственная социальная стипендии студентам; государственные стипендии аспирантам, ординаторам, ассистентам-стажерам; стипендии президента, правительства РФ; именные стипендии; стипендии обучающимся, назначаемые юридическими или физическими лицами, в том числе направившими их на обучение; стипендии слушателям подготовительных отделений в случаях, предусмотренных законом.
Педагогическим работникам предоставляется право на дополнительное профессиональное образование по профилю педагогической деятельности не реже чем 1 раз в 3 года.

"Особо обращаю внимание на то, что в проекте закона "Об образовании в РФ" появится новая статья - "Язык /языки/ образования", - подчеркнул член профильного комитета, экс-глава Рособразования Григорий Балыхин /"Единая Россия"/. "Согласно рекомендованным комитетом нижней палате парламента поправкам, в России гарантируется получение образования на государственном языке, то есть русском, а также выбор /дополнительного/ языка обучения и воспитания", - пояснил он.
"Причем изучение русского языка должно осуществляться в соответствии с государственными образовательными стандартами, - продолжил представитель комитета. - Отдельно оговаривается, что в образовательных организациях, расположенных на территориях республик РФ, может вводиться преподавание и изучение государственных языков этих республик". "Причем изучение этих языков не должно осуществляться в ущерб изучению русского языка", - добавил депутат.
"Граждане РФ имеют право на получение образования на родном языке из числа языков народов России, а также право на изучение родного языка - в пределах возможностей, предоставляемых системой образования. Реализация этого права обеспечивается созданием классов и групп, а также условий для их функционирования", - уточнил Балыхин.

Кроме того, поправками ко второму чтению уточнены нормы, касающиеся реорганизации и ликвидации образовательных организаций. Такое решение допускается только на основании положительного заключения комиссии по оценке последствий такого решения. Порядок создания комиссии, подготовка ею заключения будет устанавливаться правительством. "Что касается сельских школ, то предложенными поправками отдельно оговаривается, что принятие решения об их ликвидации или реорганизации не допускается без учета мнения жителей этого поселения", - изложил парламентарий еще одну важную корректировку.

Уточнены и нормы, касающиеся формы учеников. "Школы, как и сейчас, смогут устанавливать требования к одежде обучающихся - если иное не предусмотрено законодательством", - сообщил Балыхин.

Со своей стороны первый замруководителя фракции "Единая Россия" в Госдуме Николай Булаев сегодня обратил внимание, что в законопроекте появились важные нормы, определяющие статус студенческого самоуправления. "Студенческим советам, профсоюзным организациям даны очень широкие права при определении размеров стипендий, при определении платы за общежитие", - рассказал он.
Депутат также особо подчеркнул, что новый закон не вводит платное образование. "Согласно статье 43 Конституции и статье 5 принимаемого закона, фиксируется, что в России дошкольное и общее образование – бесплатные и доступные, а высшее образование – бесплатное на конкурсной основе", - подтвердил он.
В случае окончательного одобрения закон вступит в силу с 1 сентября 2013 года, за исключением положений, для которых установлены иные сроки.
Sabr 19.12.2012 23:54:15
Сообщений: 7254
Все кому дорог родной язык - и общественные организации, и учебные заведения, и властные структуры национальных республик должны выступить в защиту родного языка. Иначе, если законопроект в таком виде вступит в силу - в школах будет прекращено преподавание родного языка и литературы. Татарстан и Чечня как-нибудь выдержат, но КЧР перестанет быть национальной республикой: без языка нет народа.

Как уничтожить национальные республики, как ликвидировать родные языки, как ассимилировать нерусские народы - только этим занимаются некоторые в высших эшелонах власти. "Некоторые" - это большинство в парламенте страны.

В такой ситуации руководители национальных республик, депутатский корпус должны совместно выступить против дискриминации народов России. Странно, что до сих пор нет Партии народов России, которая защищала бы права народов.
Девушка Гор 24.12.2012 20:42:37
Сообщений: 1318





Говорят, физически человек обновляется каждые семь лет. А духовно не обновляется ли человек еще чаще? Сколько человек умирает в одном человеке, прежде чем сам он умрет?
Sabr 24.12.2012 21:08:53
Сообщений: 7254
Девушка Гор, салам!

Материал къайдан алыннганын (газетден эсе - датасын, номерин) кёргюзте барсанг иги боллукъ эди, къыйын тюл эсе.
Сау бол.
Sabr 25.12.2012 00:56:37
Сообщений: 7254
Президенту Российской Федерации
Путину Владимиру Владимировичу
Копии:
Организации Объединенных Наций
Парламентской Ассамблее Совета Европы
главам Тюркских государств
главам фино-угорских государств

от Международного объединения тюркской молодежи (МОТМ)

ОБРАЩЕНИЕ

Согласно Конституции Российской Федерации государство гарантирует равенство прав и свобод человека и гражданина независимо от национальности и языка, каждый имеет право на пользование родным языком, на свободный выбор языка общения, воспитания, обучения и творчества (статьи 19, 26).

Государственным языком Российской Федерации на всей ее территории является русский язык. Республики вправе устанавливать свои государственные языки. В органах государственной власти, органах местного самоуправления, государственных учреждениях республик они употребляются наряду с государственным языком Российской Федерации (статья 68).

Вторым государственным языком в республиках является язык коренного титульного народа, который равноправен с русским языком.

В 1965 году Организация объединенных наций приняла Международную конвенцию о ликвидации всех форм расовой дискриминации.

Конвенция относит к расовой дискриминации любое ограничение или предпочтение, основанное на признаках национального или этнического происхождения.

Согласно Конвенции государства-участники обязуются обеспечить равноправие каждого человека перед законом без различия национального или этнического происхождения, в том числе в отношении осуществления права на образование.

В 2007 году Организация объединенных наций приняла Декларацию о правах коренных народов.После принятия Декларации Комитет по ликвидации расовой дискриминации заявил, что дискриминация в отношении коренных народов также признается расовой дискриминацией.
По мнению Комитета, принцип недискриминации является средством защиты культурной самобытности и языка коренных народов, обеспечения их экономического и социального развития, эффективного участия в управлении государством, права на земли, территории и ресурсы.

Согласно преамбуле Декларация признает «насущную необходимость уважать и поощрять права коренных народов, закрепленные в договорах, соглашениях и других конструктивных договоренностях с государствами».

Согласно части 1 статьи 8 Декларации «коренные народы и принадлежащие к ним лица имеют право не подвергаться принудительной ассимиляции или воздействию в целях уничтожения их культуры».

Согласно статьи 14 Декларации «Коренные народы имеют право создавать и контролировать свои системы образования и учебные заведения, обеспечивающие образование на их родных языках, таким образом, чтобы это соответствовало свойственным их культуре методам преподавания и обучения».

МОТМ полагают, что нарушение прав коренных нерусских народов в отношении государственного статуса их родных языков является дискриминацией по признаку национального происхождения; попытки узаконить предпочтение русского языка и русской культуры на территории их республик, ведут к принудительной ассимиляции и уничтожению культуры.

Нарушением прав коренных народов следует признать также то, что национально-региональный компонент по изучению географии, растительного мира, истории, литературного чтения, животного мира, фольклора своего народа и своего края, предусмотренный в Законе Российской Федерации от 10 июля 1992 года №3266-1 «Об образовании», исключен в законопроекте № 121965-6 «Об образовании в Российской Федерации».
Тем самым, нерусские коренные народы поставлены в неравное положение с преобладающей русской нацией в возможностях возрождения, развития и передачи будущим поколениям своей истории, литературы, культурных традиций и обычаев (часть 1 статья 13 Декларации)

Граждане других национальностей, отраженных в названиях национальных республик, являются представителями коренных народов Российской Федерации, подпадающих под защиту Декларации ООН о правах коренных народов.
Российское государство отказывает в ратификации Декларации по настоящее время, однако это не препятствует обращению нерусских коренных народов с жалобой на расовую дискриминацию на основании заявления Комитета по ликвидации расовой дискриминации.

Федеральные законы от 01 декабря 2007 года №309-ФЗ, от 09 февраля 2007 года №17-ФЗ, законопроект № 121965-6 нарушают конституции Российской Федерации и республик, Международную конвенцию о ликвидации всех форм расовой дискриминации, Декларацию ООН о правах коренных народов.

МОТМ обращается к органам государственной власти Российской федерации в лице Президента РФ, Организации Объединенных Наций, Парламентской Ассамблее Совета Европы, и к главам государств, чьи родственные народы (тюркоязычные, фино-угорские , кавказские и др.) проживают на территории РФ со следующим воззванием:

1. Требовать исключения тех статей и пунктов закона № 121965-6 «Об образовании в Российской Федерации», имеющие признаки расовой дискриминации.

2. Обратиться к руководству РФ:
2.1. отозвать Федеральный закон от 01 декабря 2007 года №309-ФЗ «О внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации в части изменения понятия и структуры государственного образовательного стандарта».
2.2. внести изменения Федерального закона от 09 февраля 2007 года №17-ФЗ «О внесении изменений в Закон Российской Федерации «Об образовании» и Федеральный закон «О высшем и послевузовском профессиональном образовании» в части проведения единого государственного экзамена», в части, исключающей возможность сдачи Единого Государственного Экзамена на родных языках нерусских коренных народов Российской Федерации.

3. Предусмотреть в проекте Стратегии государственной национальной политики гарантии по сохранению и изучению родного языка коренных народов РФ, сохранение статуса национальных республик и округов.

Делегаты ХХ Курултая Международной Организации Тюркской Молодежи
16-19 декабря 2012 г.


http://turk-media.info/?p=7345
Кергелен 25.12.2012 01:12:33
Сообщений: 856
Салам,Sabr !

Мардасыз сау бол, бизни къарангылыкъдан чыгъарыб тургъанынга!:браво:
Аллах башыбыздан къараб турады.......бир тюзлюк юлюшюбюз да болур ИншаАллах.....
Sabr 25.12.2012 01:19:46
Сообщений: 7254

0 1

Кърал миллет культураны, миллет тиллени кесини юсюнден тайдырыб, оноуун республикалагъа бериб къойгъанды. КЧР башчылары уа тил, культура къайгъылы тюлдюле. Ансы 20-25 джылны ичинде къарачай тил бла литературадан дерс китабла чыкъмай турурму эдиле? Кърал, орус тилгеча, миллет тиллеге да алай къарамаса, миллет тил кесин къалай сакълар?

КЧР-де миллет тиллеге, миллет культурагъа къалай къаралгъаны бу тюбюнде къысхартылгъан (алфавитни юсюнден оюмланы къысхартханма) макаледе да кёрюнеди.
"Къарачай" газет, 2012 дж. декабрны 15
Окъуу китабланы юсюнден

АЙТЫЛЫР ЮЧЮН КЪАЛМАЙДЫ, АЛАЙ А...

"...
Окъуу китабланы джокълукъларындан, аланы тыйыншлы дараджалы болмагъанларындан ким джарсыйды? Сохтала бла устазла. Аны бла биргелей, ата-аналагъа да къарачай тилге сууукъ къараргъа болумла къураладыла. Алай бла бу арт джыллада сабийлерибиз къарачай тилни окъумасынла деб, кёб ата-ана кёлюн билдиргенди, окъуу китабла болмагъанлары себебли. Сохтала дерслерин этмей келедиле. Устазла аны ючюн алагъа осал багъала саладыла. «Бизни сабийлерибиз башха дерслени иги биледиле, къарачай тилден «2»ге окъуйдула. Аны амалтын аман окъугъан атха нек чыгъаргъа керекдиле?» - деб, устазла бла даулашыр ючюн къалмайдыла.

Эллеге барсакъ, къарачай тилден окъуу китабланы джетмегенлерини юсюнден сёз бармай къалмайды. Мындан алда мен Гитче Къарачай районда Первомайскеде гимназияны устазлары Хубийланы Мариямгъа, Бостанланы Мадинагъа, Аппакъланы Асиятха, Терезе элни орта школуну устазы Акъбайланы Халиматха тюбеген эдим да, хар бири кесини оюмун айтды.

- Мен, - дейди КъЧР-ни махтаулу устазы Хубийланы Мариям, - сабийлени къарачай тилден окъутуб, джашаууму ашырыб келеме. Иш стажым 40 джылдан асламды. Бу арт джыллада бола тургъан затлагъача бир заманда да тюбемегенме. Джууабсызлыкъдан, сансызлыкъдан, сен суугъа батыб, къычырыкъ эте турсанг да, сени киши эшитирге излерик тюлдю, кёре турса да. Арт 20 джылны ичинде адамны халиси толусу бла аман джанына тюрленнгенди. Ачха этиуден сора кишини къайгъысы джокъду. Адамланы алай болгъанларында терслик къралдады.

Бир къауум кърал башчыла, кеслери байыныр ючюн, хар неси да таб джарашыб тургъан Совет Союзну чачдыла да, джамагъатны асламысын ишсиз къойдула. Ишсизле уа юйдегилерин асырар ючюн, адамлыкъ, джууаблыкъ дегенден айырылыб барадыла. Былай барыу бла барса, игиликге тюберик тюлбюз.

Совет Союзну джылларында иги затланы кёрмесем, бюгюннгю болумгъа бой салыргъа боллукъ эдим. «Хо, джашау меннге дери да алай болуб тургъанды, этер мадарыбыз джокъду», - деб къояр эдим. Ол джыллада хар сохтаны бирер окъуу китабы бар эди. Аман тутуб, аяусуз этиб, китабны джыртса, башха китаб бериучен эдик. Болгъан эркин эди. Энди уа Совет Союзну заманында чыкъгъан китабладан джукъ къалмагъанды. Сагъыш этигиз, 20 джылгъа къайсы китаб чыдарыкъды? Анда-санда тюбеген китаб да болады. Аны бютеу класс хайырландырады.

Бусагъатда 6-чы, 7-чи, 8-чи, 10-чу класслагъа окъуу китабла джокъдула. 2010-чу джыл 6-чы - 7-чи класслагъа къарачай тилден китабла чыкъгъан эдиле. Халатлары кёбдюле. Ала бла сабийлени окъутургъа болмайды. Ма аллай китабла бла билим ала, бизни сабийлерибиз тилибизни къарыусуз билиб башлагъандыла. 11-чи класслагъа теджелген литературада сабийлени окъутурча материалла джокъну орнундадыла. Алай бла биз кесибиз сабийлени ана тилибизден чиркитиб барабыз.

- Къарачай сабийлеге аталгъан окъуу китабланы джокълугъуна аталыб джыйылыула боладыла, - дейди Акъбайланы Халимат. - Ол джыйылыулагъа республиканы джууаблы къуллукъчулары, алимлери да къошулуучандыла. Устазланы да чакъырыучандыла. Мындан ары окъуу китаб чыгъарыуда проблема боллукъ тюлдю, деб чачылыучанбыз. Кесибиз кесибизни алдай, 20 джылдан аслам заман ётдю. Не, окъуу китабла къуру устазлагъа, сохталагъамы керекдиле? Оноучулагъа керек тюлмюдюле?
Мен КъЧР-ни махтаулу устазыма. Ол уллу сыйгъа ана тилими юсю бла тыйыншлы болгъанма. Ана тилде мен сабийлени 40 джылдан асламны юретиб келеме. Талай джылны мындан алгъа къарачай тилге школлада иги кесек сагъат бере эдиле. Энди уа сагъатланы аз этгендиле. Совет Союзну джылларында къарачай литературадан 11-чи класслада окъугъан сабийле экзаменле бере эдиле.

Эсигизде болур, КъЧР-ни окъуу бла илму министри И. Шаповалова. Бир къауумла аны бусагъатда махтайдыла иги министр эди, деб. Ол болмадымы окъуу китабланы чыгъармай тебреген? Ол болмадымы къарачай литературадан 11-чи класслада окъугъанлагъа экзаменле бердирмей башлагъан? Къарачай литературадан олимпиадала да болмайдыла. Алай эсе, тилни магъанасы джокъду. Терен сагъыш этсенг, бир къауум ата-аналаны айтханлары бла хош болуб къаласа.


Китабланы джокълукълары устазла бла ата-аналаны араларында дауур чыгъарыр ючюн къалмайды. Бир кюн бир сохта дерсин этмей келди. Мен анга «2» багъа салдым. Экинчи кюн аны анасы, келиб, мени бла уллу дауур ачды. «Дерсин не затха таяныб этерге керекди? Окъуу китабла беригиз, сохтаны дерсге хазырланыб келлигин излей эсегиз», - деди.

Не айтырыкъ эдим, башымы алыргъа изледим. Кертисинде уа ол тиширыу тюздю. Не тюрлю окъуу китабны алыб къарасакъ да, джокъду. Мен дерслени «Къарачайда» чыкъгъан материалла бла хайырлана бардырама. Ол да болмай къалса, не этерик эдик? Школланы къайгъыларын кёрсюнле, окъуу китабланы чыгъарсынла деб, бизни республикада КъЧРни Окъуу бла илму министерствосу, КЧИПКРО да къуралгъандыла. Аланы къуллукъчулары не ючюн айлыкъ аладыла?


-
Мен къарачай тилни окъутханлы 27 джыл болады, - дейди Бостанланы Мадина да. - Къуру мен айтмайма окъуу китабланы джетишмегенлерин. Къайсы устаз бла сёлешсегиз да, ол да мен айтханны айтырыкъды. Къарачай тилден 9-чу классда сабийле экзамен бередиле. 10-чу, 11-чи класслада къарачай тил джокъну орнунда болуб къалады.

Тюзюн айтмай болмайма. Къарачай тилден дерслени бардыргъан устазланы экинчи сортлу этгендиле. Сагъатларыбыз аз болгъандыла. Айлыкъ а, белгилисича, сагъатлагъа кёре тёленеди. Сау кюнюнгю школда ашырыб, 6-7 минг сом айлыкъ алсанг, кёлюнг аз болады. Сокъуранаса къарачай тилден устаз болгъанынга.

Ахырында айтырым буду: кесини тилин сюймеген миллетин да сюерик тюлдю. Башха республикалада окъуу китабла джокъдула, джетишмейдиле деб, мен кишиден эшитмегенме. Бу проблеманы бир джанына этерге заман эртде джетгенди...


- Къарачай тил бла литературадан сабийлени окъутуб 1991-чи джыл башлагъанма, - дейди Аппакъланы Асият. - Джылдан джылгъа тилибизни окъутуугъа аз эс бёлюне барады. Сабийлени окъутургъа китабла табмайбыз. Джангы чыкъгъанла да джараусузладыла. Бара баргъан заманда къарачайча халатсыз джаза, окъуй билген адам табылмай къалыргъа боллукъду. Анда ким терс боллукъду? Чынг алгъа устазла. Сиз сабийлени иги окъутмагъансыз, деб бизлеге айтырыкъдыла. Биз а не затха таяныб окъутайыкъ аланы? Кесибиз бир затла къурашдырабыз да, окъутабыз.

Не да, мен ангылагъандан, тилден башланады. Тилинги билмесенг, сен кесинги къарачайлыгъа къалай санаргъа боллукъса? Къарачай тилден джазылгъан окъуу китабла, суратлау литература эркин болсала, биз сабийлеге билим берген бла къалмай, аланы ариу халиге, адебге-намысха юретирикбиз. Сабийлеге аталгъан литература чыкъмагъанны орнундады. Не, сабий джазыучуларыбыз къурубму къалгъандыла? Бизни республикада китаб басма бар эсе, аны сагъышын этерге керекди.

Мындан алда мен «Къарачайда» Ёзденланы Борисбийни сабийлеге аталгъан хапарларын окъугъан эдим да, бек джаратхан эдим. Не, ол джазгъан хапарланы бир джерге джыйыб, китаб этиб чыгъарыргъа боллукъ тюлмюдю? Къозбаланы Заринаны «Мамурашчыкъ» деген китабы да сабийлеге джараулуду.

Сабийлерибиз тилибизни сюерлерин, билирлерин излей эсек, аланы китабла бла баджарыргъа кюрешейик...


КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
Totur_Ram 26.12.2012 21:57:20
Сообщений: 5899
Цитата
Майтри пишет:
6чы, 7чи хариф, В, Ь, Ъ неге керекдиле?:sorry:
В, Ь, Ъ, орус сезлеге керекдиле, (бараня демезча, карт аммача, вареньягъа)) 6-чы бла 7-чи харифле да орус тилде болмагъан макъамлагъа джарайды)))


Цитата
Майтри пишет:
и еще вопрос возник...) карачаевцы начнут писать вместо "дж" "ж-с-крючком", но балкарцы-то все равно будут использовать обычную "ж" или даже "з"?)) смысл "унифицировать", если на речь это не влияет, и остаются разные диалекты?
Слова "Джан", "джанджаулукъ" будут писаться с буквой җ, а читаться будут по-разному, в зависимости от диалекта, кто через "дж", кто через "ж" или "з". Унифицируется литературный письменный язык, разговаривать все будут по-своему, смысл не в этом, а в том, чтобы печатные издания могли легко читаться всеми носителями различных диалектов, вне зависимости от того, кто автор, "зокающий" или "джокающий", одну и ту же книгу будут все читать без напрягов. Общий литературный язык - шаг к сближению "эки халк болгъан бир миллееет, орайда-ра"
Sabr 26.12.2012 22:41:45
Сообщений: 7254

0 1

http://www.smikbr.ru/2012/zaman/12/25.pdf

Иги этебиз деп, заран тюшюрюп къоймайыкъ


Къарачай- малкъар тилни къурагъан, аны ёзегине саналгъан харфлыкъ болгъаны баямды. Сёлешген, жазгъан заманда да бир харфны кючю бла биз иги кесек шартны, илишанны белгилерге, тил байлыгъыбызны кёргюзтюрге боллукъбуз. Бюгюнлюкде ол хазнабызны айнытыугъа уллу къыйын салгъан алимлерибиз харфлыкъны тюрлендирирге сюйгенлерини юсюнден басмада шарт айтыла башлагъанды. Ала бла даулашыргъа неда аланы оюмларын тюрлендирирге эсимде да жокъду. Мени да ала окъутхандыла, ана тилими жашырынлыкъларын ачыкъларгъа, анга сюймеклигими ёсдюрюрге, харфланы бир бири ызларындан тап тизип, сёзню тюз жюрютюрге да ала юйретгендиле.

Аны себепли жазма тилге сингдириле тургъан тюрлениулени юсюнден устазларыма мени сагъышландыргъан эки оюмуму ачыкъ этерге сюеме.
Биринчиден, къарачайлыла, малкъарлыла да бир харфлыкъны алып анда тохташсала, мен да ыразыма. Мында жангыз бир энчилик «дж» харфды да андан «д»-ны кетерип къойсакъ, бюгюннге дери жюрютюлген сёзледе хазна жукъ тас этерик тюйюлбюз. Малкъарлыланы жазма тиллеринде жюрютюлген «ж» харфны аллына «д»-ны къошсакъ да, алай. Алимле бардыргъан санаулагъа кёре, жазгъан заманда бир къауум къысыкъладан аланы къошакъларын кетерсек, жети процентге къысхара эсе, «д» харфны да кетерейик да, ол сегиз процент болсун.

Былайда бирси журналистленича, мени да жарсытхан бир зат барды: не чырмау тууарыгъыны юсюнден а сагъыш этгенбизми? «Дж, къ, гъ, нг» харфланы бир белги бла къалай жазарыкъбыз? Бусагъатда компьютерлени тюеклеринде аллай белгиле болмагъанларын, аланы эки
харфдан къурагъаныбызны барыбыз да уста билебиз. Эки харфдан къуралгъан къысыкъланы ахырларын кетерип къойсакъ, жюрютюлюп тургъан сёзлерибиз магъаналарын тас этериклерине, тынгылагъан къулакъгъа ачы эшитилликлерине эс бургъанмысыз? Алагъа энчи белгиле салыр оюм жюрюйдю, аны уа бусагъатдагъы тюекледе берилген онглагъа кёре, эки тюекни басмай, ол харфланы ажашмай окъурча, къураяллыкъ тюйюлбюз. Сора андан магъана бармыды, тилге аны ким ангылаталлыкъды? Тюеклеге уа, къарачай- малкъар халкъгъа деп, сиз
сагъыш этгенча, харфла къошулмазлыкъларына толу ийнаныгъыз.

Экинчиден, ачыкъ тауушланы тюрлендирсек, аны ахыры неге келип тиеригин алимлерибизден къайсы айталлыкъды? Мен жашаудан бир
зат ангылай эсем, харфлыкъгъа ол тюрлениуле кийирилселе, тилибизни айныу жолу кесилип, аны жангыдан къураргъа керек боллукъду.
Сёз ючюн, бюгюннге дери жазылгъан илму ишлени, назмучуларыбызны бла жазыучуларыбызны адабият чыгъармаларын жангы харфлыкъгъа тийишлиликде жангыдан басмаларгъа тюшерикди. Анга уа иги кесек ырысхы къоранч, заман да керек боллукъдула. Ким басмалап берликди?
Радиону бла телевиденияны алтын хазнасында сакъланнган бериуле, спектакльле, жырла бизден сора келлик тёлюлеге толу ангылашынмай башласала, хар бир инсаныбызгъа тилманчламы тутарыкъбыз? Алайсыз да бизни адабият тилибиз арт заманда къалай седирей баргъанын кесигиз эслей болурсуз.

Аны юсюне да энди ол жангырыуланы кийирейик да, сора жюз жылдан сора туудукъларыбызгъа деп жыйышдыргъан акъылман Кязимни, дуниягъа белгили Къулийланы Къайсынны, Отарланы Керимни, Мокъаланы Магометни,Танзиля эгечибизни, Гуртуланы Салихни, Созайланы Ахматны эм башхаланы назмуларын, Шахмырзаны, Берт акъсакъалны, Тёппеланы Алимни, Токумаланы Жагъафарны эм бирсилени чыгъармаларын ким окъурукъду? Тил жаны бла энчи билимлери болгъанла, къыйналсала да, эки тюрлю харфлыкъны да хайырлана, окъурла…

Къалгъанла уа не этерикдиле? Бусагъатда окъуна, башда чертгенимча, адабият тилибиз унутула барады. Аны себепли мени оюмума киши
эс бурлукъ эсе, хурметли алимле лингвистле, харфлыкъгъа салгъан къыйыныгъыз зыраф болмазча, тилибиз апчымазча онгла излесегиз тюз боллукъду. Андан да бег а, келир тёлюлеге даугъа тюшмез ючюн, ачыкъ тауушлагъа тиймей къойсагъыз ыразы этериксиз. Анга къоратырыкъ заманыгъызны бла билимигизни къарачай-малкъар адабият тилни айнытыугъа эм сакълаугъа буруругъузну тилейме. Жазыучуланы, журналистлени, элли устазланы уа мени оюмларыма кесамат эм сагъыш этерге чакъырама.

АХКЁБЕКЛАНЫ Элдар,
журналист.
Sabr 28.12.2012 00:32:24
Сообщений: 7254
Бизле харифле бла кюрешген сагъатда, хоншуларыбыз а не бла кюрешедиле экен?

http://www.smikbr.ru/2012/zaman/12/27.pdf

Китап даулаш чыгъаргъанды


Бу кюнледе Бизнес институтда, министерстволаны бла ведомстволаны келечилери, билим бериу эм илму ишчиле да къатышып, Льюсена Ха-
раева бла Раиса Хацукованы школчулагъа «Адыг сёз» деген китапларыны презентациясы болгъанды.

Заман оза баргъаны бла тил да тюрленеди. Бусагъатда миллетлени алларында уллу проблема барды тиллени сакълау. Китапланы авторлары да ол мурат бла экинчи, бешинчи, алтынчы, жетинчи класслагъа дерслик жарашдыргъандыла.

Аны басмагъа чыгъарыргъа институтну ректору Феликс Хараев болушханды. «Кёпле сейир да эте болурла Бизнес институт бу иш бла кюрешгенине. Алай мен ангылатыргъа сюеме, бюгюнлюкде миллет тиллени сакълар ючюн, къолдан келгенни аямазгъа керекди. Ненча тил биле эсенг, аллай бир халкъны таныйса деп айтылады. Алай, мен сагъыш этгенден, кеси тилин тынгылы билмеген адам ёмюрде да башханы не тилин, не маданиятын биллик тюйюлдю»,-дегенди ол.

Пособие лексика бла танышдырыудан башланады. Мында окъуучуланы сёзню кесеклери бла шагъырейлендиредиле, схемала, юлгюле да бардыла. Аны юсюнден оюмун айта, Къабарты-Малкъарны Гуманитар тинтиуле институтуну къабарты тилден бёлюмюню башчысы Борис Бижоев миллет тиллени юйретиуде жангы амалланы излерге кереклилигин чертгенди эм авторлагъа сабийле сёзлени магъаналарын тынчыракъ ангыларча бир къауум тюрлениу кийирирге боллугъун билдиргенди.

Алай жыйылыуда махтау сёзледен сора да, критика да аслам болгъанды. Къабарты тилден устаз Мусадин Карданов китапда халатла жиберилгенлерин, ол угъай, тилде жюрютюлмеген суффиксле, префиксле жазылгъанларын, терминологияны терс жерлерине, къабарты сёзлени орунларына орус сёзле хайырланылгъанларына эс бургъанды.

Энди устазла, окъуучула да китапны экинчи, берилген рекомендациялагъа кёре хазырланнган бёлюмюн сакъларыкъдыла.

КУЛЬЧАЛАНЫ Зульфия.
Sabr 30.12.2012 06:59:08
Сообщений: 7254
"Къарачай", 2012 дж. декабрны 20

Проектни сюзебиз

КЪАТЫШДЫРМАЙЫКЪ

Биз кёчгюнчюлюкден къайтхан 1957-чи джыл дан бери кёзюу-кёзюую бла къарачай-малкъар тилни алфавитини юсюнден сёз къозгъала ды, алай этерге, былай этерге керекди дейдиле.

Аллай сёз энтда къозгъалгъанды. Ол ишни къолгъа алыб, джарашдырыб кюрешгенле уллу сынамлы адамла болгъанларына ишек джокъду. Ала да игиси, табы, тынчы болсун, миллетибизни тил байлыгъыны ёсерине, айнырына себеб боллукъду деб башлагъандыла бу джууаблы ишни.

Ёзге бир миллетни тилини алфавитин тюрлендирир ючюн кабинетледе олтургъан аны бла кюрешген адам болуб къалмай, саулай халкъ билирге, не этерге башлагъанларын ангыларгъа, базманнга салыб къараргъа керекди. Бу ишни ол заманнга, бу айгъа неда джылгъа тындырыргъа керекди деген акъыл чыртданда джукъгъа келишмейди.

Кёб отун джюкленнген арбаны иеси ёгюзге таякъ кёлтюрюб, таа дегинчи ол адам къайры барлыгъын, джолну къаллай халда болгъанын, не заманнга джетеригин, джолда арбасы сынса неда башха зат чыкъса къалай боллугъуну оноуун этгенине чыртда сёз джокъду. Аны айтханым, быллай джууаблы ишни къолгъа алгъынчы, биз айтханча этилсе, аны ахыры къайры элтирге боллукъду деб, сагъыш этселе керек эди, ариу этген эселе да иги арлакъгъа къарамагъандыла.

Биз айтхан, бышлакъ биширгенча, татлы, аламат, ким да сюйюб, разы болуб ашарчады деген акъылны тутхан эселе джангыладыла. Сеннге бу сёзлени айтдыргъан, джаздыргъан не затла болдула деб, сорсала джууабым былай боллукъду.

Къарачай тилни бюгюн джюрюген алфавити озгъан 50 джылны ичинде къаныбызгъа, джаныбызгъа, мыйыбызгъа сингиб бошагъанды. Аны толу хайырландырабыз, анга дау салгъан киши джокъду. Эм аманы уа неди десегиз, джангыз газетибизни тиражы дженгил тюшерикди, суратлау литературабыз да алай боллукъду.

Бу озгъан 20 джылны ичинде школлада ана тилни окъутургъа китабла джетишмейдиле неда джокъду деб, устазла, журналистле, дагъыда алача кёбле «Къарачайны» бетлеринде джазар керекли къалмагъандыла. Аны ючюн хазна джукъ тюрлениб кёрюнмейди. Бюгюннгю джашауну излемине кёре джарашдырылгъан китабла бек аздыла неда джокъдула. Энди алфавит тюрленсе окъуу китабланы эскисин, джангысын да ауушдурургъа керекди. Аллай китабланы джарашдырыргъа, чыгъарыргъа миллионла бла ачха къайдан табыллыкъды, аны ким берликди? Ана тилибизде суратлау китабланы чыгъарыу да ол халгъа тюшерикди, алайсыз да ачха берилиб чыкъгъан китабла джокъну орнундадыла. Ачхасы болгъан кеси сюйгенича бир затланы джазыб, чыгъарыргъа кюрешеди.

Айтханларыча, харифле тюрленселе, газетибизни, китабларыбызны окъугъанла бек аз боллукъдула. Алайсыз да махтаныр затыбыз джокъду, анга тырмы тартыб тургъанла да джетишедиле. Къарачай тилде тукъумланы, атланы джазыу да бир тюрлю боллукъду, демеклик джорукълары бузуллукъдула.

Къарачай тилни тамырына джити балта тийгенча болуб тургъанын унутмазгъа керекбиз. Сёзню алфавитден башламай, аладан башларгъа керек тюлмюдю?


Айтылыннганнга дагъыда бардыла къошар затларыбыз. Шахарлада, район аралыкълада кеси тилибизде сёлешиу аздан азгъа айланыб баргъанын барыбыз да кёрюб турабыз. Стол артында олтургъанланы юйлеринде ана тилде сёлешиу туура ыйлыкъгъа саналмай эсе да алайгъа бара турады.

Къарачай-Черкес Республиканы Конституциясында джазылгъаннга кёре республикабызда къарачай тил кърал тилге саналады. Аны хазна киши къулакъгъа алмайды, кёбюсю аны биле да болмаз. Кеси тилингде джангыз бир къагъытны официал халда берирге мадар джокъду. Алай этеме десенг, хыликкелик боллукъса.


ООН-ну экспертлери джазгъаннга кёре келир заманлада джокъ боллукъ тиллени бири къарачаймалкъар тилди. Ол хапарны иги болмагъанын ким да ангылайды.

Азиядан къайтхан джылларыбызда школлада ана тилни окъутургъа кереклисича бир сагъат бере эдиле. Энди ол сагъатланы къысхарта-къысхарта къуру аты къалгъанды десек, хазна джангылмазбыз. Бир ыйыкъда бир кере, кёб болса, эки сагъат бериледи. Устаз ол кесек заманнга тилибизни сюерча, багъалатырча, аны кесин ариу билирча къалай окъутургъа боллукъду? Айта барсакъ быллай джюрек къыйнагъан затла кёбдюле. Бу барыудан барса, андан да кёб боллугъуна сёз джокъду.


Бу башында айтханыбызча, алфавитибизни тюрлендирирге излеген ол алимлерибиз эм алгъа ма бу затланы къолгъа алыб кюрешселе тыйыншлы тюлмюдю? Андан сора алфавитге джетер эдиле. Ахырында айтырыбыз, бу ишни юсюнден белгили поэтибиз Лайпанланы Билал кёб болмай газетде тюп-тюз джазгъанды. Алай айтырыкъла кёбдюле.

ХАПЧАЛАНЫ Маммет.
Sabr 30.12.2012 07:37:26
Сообщений: 7254
“ К Ъ А Р А Ч А Й ” , 2012 дж. декабрны 27

Проектни сюзебиз


АНГЫЛАТЫУ СЁЗ ДЖАЗЫЛМАГЪАНЫ АМАЛТЫН…



«Къарачай» газетни 93-чю номеринде (2012-чи дж. ноябрны 24-сю) басмаланнган къарачай-малкъар алфавитни проектине ангылатыу сёз берилмегени себебли, бюгюнлюкде газет окъуучула бу пробле маны юсю бла кёб соруу саладыла. Алфавитни
джангыртыу иш не нюзюр бла башланнганын ха парларны аллы бла тилибизни бюгюннгю болумун талай сёз бла суратлайыкъ.

Белгилисича, «тил» деген ангылам алкъын илму дараджада тинтилиб бошалмагъан бир категорияды. Аны кесини, джаны болгъан затныча, уллу кючю, онгу, хыйсаблары болгъанын лингвистика, психология, педагогика, дагъыда башха илмула ачыкълай барадыла. Кимге да белгили уа бир зат барды: ана тил миллетни ара багъанасыды, тутуругъуду. Алай а, миллетни миллет этген кючю бек уллу болгъанлыкъгъа, тил дайым «ишлеб», хайырландырылыб турмаса, седиреб, тозураб тебрейди. Тил джукъланмаз ючюн аны «кърал тилни» дараджасына не къадар да джууукълашдырыу бизни борчубузду.

Ай медет, бюгюнлюкде, ана тилибизни дараджасы бек къолайсызды: башха гитче миллетлени тиллерича, ана тилибиз «ёле тургъан» тиллени тизимине тюшгенди. Аны болуму ауругъан, къарыусуз адамчады: кюнден кюннге къарыуу тауусулуб баргъаннга ушайды. «Рахын» тилибизни къутхарыр ючюн, аны айнытыр ючюн, «дарманын-балхамын» табыб, «багъаргъа» керекди. Джамагъат, юйдеги, окъуу, илму, культура, джазмачылыкъ-чыгъармачылыкъ, газет, радио, телевидение (СМИ) эмда башха сфералада ол иги «ишлер» ючюн, керекли мадарланы, джорукъланы хайырландырыргъа керекди.

ЮНЕСКО чертгеннге кёре, гитче миллетлени тиллерин сакълауда амалсыз тогъуз джорукъ барды. Аланы экисини магъаналары бек уллуду: 1) джаш тёлюню миллет сезимлерин бегитиу; 2) школланы тамамлы окъуу материал бла баджарыу.

Бу статьяны ичинде быллай мадарланы барысын да келтириу кёб орун аллыгъы себебли, джангыз бир амалсыз затны къошайым: тилни сакълау, аны айнытыу ишлени илму дараджада, бир белгили системагъа сыйындырыб бардырыргъа керекди. Шимал Кавказдагъы республикаланы кёбюсю, кърал берген мадарланы да хайырландыра, кърал тиллерини айныу программаларын, аланы концепцияларын джарашдырыб, тилни не джарлылыгъын да аланы ичинде белгилеб, тил джумушларын илму дараджада бардырадыла. Аны себебли республикада тилни юсю бла бир аралыкъ къураб, законланы ишлетирге, кърал кючню хайырландырыргъа кереклиси хакъды.

Бир игиси, миллет культурабыз, тилибиз тозураб баргъанына интеллигенция бек джарсыйды, къолундан келгенни аямайды. Миллетни белгили адамлары да, сагъайыб, джан аурутуб, тил болумну игилендирир мадарла излейдиле.

Белгилисича, 2012-чи джылны апрель айында Нарсанада «Барс-Эль» организацияны башламчылыгъы бла къарачай-малкъар миллетни тил эмда тарих (этнография) илмуларыны джарсыуларына аталгъан кенгеш бардырылгъан эди. Алайда къарачай-малкъар литература тилни унификациясын (бирчаландырыуун) бардырыргъа кереклиси чертилген эди.

Ким да билгенден, къарачай-малкъар тилни Малкъарда эмда Къарачайда энчи литература вариантлары джюрюйдюле. Лексика энчиликле тилни байлыгъын, аны джюрютген адамланы къайсы регионда джашагъанларын билдирген болмаса, литература тилни айныууна чюйре келмейдиле. Литература тилни экиге бёлген факторланы къарачайлыла бла малкъарлыланы алфавит бла орфография эмда илму терминологияны энчи джюрютгенлеринден кёредиле алимле. Илмуда джюрюген джорукълагъа кёре, бир тилни бир алфавити болургъа дурусду, орфография бла пунктуация да бир тилни бирча джорукъларына таяныб джарашдырылыргъа керекдиле. Алайсыз «къарачаймалкъар тил» деген сёзтутушну джюрютюу тюз тюлдю.

Къарачай-малкъар литература тилни регион вариантлары алфавит бла орфографияны дараджасында бир-бирлерине джууукълашыб, бир мардада джюрюб тебреселе, ара литература тилибиз кюч алыб, джангыдан айныб кетер эди, ара алфавит бла ара орфографияны тамалында басмаланнган суратлау литература да, окъуу китабла да эки джанына да бирден джарар эдиле, деген муратда башланнганды бу иш.

Алай бла къарачай-малкъар алфавит бла орфографияны унификацияларын бардырыу ишни юсю бла къарачай эмда малкъар алимледен комиссия къуралады. Къарачай-малкъар тилни орфографиясын бир тамалгъа келтирирден алгъа, алфавитни унификациясын бардырыргъа оноулашады комиссия.

Комиссия кесини джыйылыуларында бу проблеманы юсюнде тюрлю-тюрлю оюмланы терен тинтген эди.

Биринчи къауум алим, алфавитге терен къатылыу тил болумгъа ауур тиеригини къоркъууун этиб, джангы белгиле тилибизни энтда бир кере артха ийген болмаса, аны айныууна хыйсаб берлик тюлдюле, деген сагъышларын ачыкълайды. Илму дараджада алфавитни проблемалары кёб болгъанлыкъгъа, бусагъатда аланы джашаугъа сингдириу бек къыйын иш боллугъун чертеди. Алай бла, биринчи къауум алим, бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил къарачай-чегембасхан диалектни тамалында къуралгъаны себебли, Малкъарда джюрюген [ж] таууш бла Къарачайда джюрюген [дж] тауушну ара алфавитни дараджасында дж хариф бла белгилеб, андан башха тюрлендириу бардырмазгъа керекди, деген оюмда тохтайды.

Алфавитни хар тауушун, мадаргъа кёре, энчи хариф бла белгилеу тил илмуда постулатха саналгъаны себебли, алимлени экинчи къаууму, алфавитни джангыртыуну амалсыз керекли ишге санай, мадар табылгъандан ары, аны таукел бардырыргъа чакъырады.

Ноябрны 14-де Нальчик шахарда комиссия кёзюулю кенгешге джыйылады. Алимлени эки къауумуну да оюмларын сюзгенден сора, джангы алфавитни харифлерини тюрсюнлерин да, санын да 1961-чи джыл чыкъгъан, Алийланы У.Б., Сюйюнчланы Х.И., Бёзюланы А.Ю., дагъыда башхала джарашдыргъан алфавитдеча белгилеуню илму джаны бла тюзге саналгъаны себебли, ачха эмда адам ресурсла толу джетишиб, иш тамамлы, джетишимли баджарылырына ышана, комиссия алфавитни газетде берилген проектине къол салыргъа таукеллик этеди.

Алайда комисссияны председатели, филология илмуланы доктору, профессор Гузеланы Джамал, миллет алфавитни проектин сюзюб, разылыгъын билдирир ючюн, бу бегимни проектин эки газетде да («Къарачай», «Заман») амалсыз басмаларгъа кереклисин чертеди.


Тилни оноуун миллет кеси этерге кереклиси къайсы миллетге да джорукъду. Алайды да, бюгюн алфавитни «джазыуу» миллетни къолундады: къарачай-малкъар миллет джангы алфавитге толу разылыгъын билдирсе, документни (джангы орфография бла бирге) ол заманда бегитирикдиле КъЧР бла КъМР-ни правительстволары.

Джангы алфавитни юсюнден «Къарачай» газетге берилген материалны башында «проект» деген сёз басмаланмай къалгъаны себебли, бир къауум окъуучуланы чамланнганларын тюз ангылайыкъ. Иги да дейсе, материалны ал сёзю да болмаса, аны алкъын проект халда берилгени да белгиленмесе, ол, «сизге киши оноу сормайды», деген магъананы тутады. Бу ишни юсюнде терсликни комиссия кесинден кёреди, аны себебли миллетни аллында кечмеклик да тилейди.

Алай болса да, миллетибиз бек къыйын заманлада да, адебин-намысын тас этмегенлей, бир-бирини сыйын тюшюрмегенлей этгенди не оноуун да. Биз барыбыз да, миллетибизге, ана тилибизге джан аурутхан адамла, джамагъатха юлгю кёргюзтюрге керекбиз. Келигиз, миллет адебни да, илму адебни да («научная этика») бузмагъанлай, кёлюбюзге келгенни газетни юсю бла ариу халда билдирейик.

АЛИЙЛАНЫ Тамара,
филология илмуланы доктору, профессор.
Sabr 30.12.2012 16:59:57
Сообщений: 7254
Цитата

АЛИЙЛАНЫ Тамара,
филология илмуланы доктору, профессор:
"...Биринчи къауум алим, алфавитге терен къатылыу тил болумгъа ауур тиеригини къоркъууун этиб, джангы белгиле тилибизни энтда бир кере артха ийген болмаса, аны айныууна хыйсаб берлик тюлдюле, деген сагъышларын ачыкълайды. Илму дараджада алфавитни проблемалары кёб болгъанлыкъгъа, бусагъатда аланы джашаугъа сингдириу бек къыйын иш боллугъун чертеди. Алай бла, биринчи къауум алим, бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил къарачай-чегембасхан диалектни тамалында къуралгъаны себебли, Малкъарда джюрюген [ж] таууш бла Къарачайда джюрюген [дж] тауушну ара алфавитни дараджасында дж хариф бла белгилеб, андан башха тюрлендириу бардырмазгъа керекди, деген оюмда тохтайды..."
Бу оюмда тохтаб къалсала (малкъар джаны да анга разы эсе), бир проблемсиз, бир алфавит бла къарачаймалкъар дерс китабланы чыгъарыб башларгъа боллукъ эди. Эшта, энтда бу вариантха къайытыб, ишни тохтатыргъа керек болур - ансы, къарачай тил бла литературадан устазланы айтханларын эсге алсакъ - алфавитни тюрлендириу (бусагъат заманда!) болмазлыкъ ишди.

Комиссия Джангы джылда джангыдан джыйылыб, халкъны излемин эсге ала, тюз оноу этерик болур.

Ана тилибизге, Ата джуртубузгъа, бютеу Халкъыбызгъа Джангы Джыл огъур бла келсин!
Sabr 17.01.2013 02:22:01
Сообщений: 7254
http://www.smikbr.ru/2013/zaman/01/16.pdf

ТЮРЛЕНИУЛЕНИ ЮЙЮРДЕН, САДИКДЕН БАШЛАЙЫКЪ


Сёзюмю башлардан алгъа бизден эсе уллу ангылаулары, билимлери болгъан алимледен, таулу халкъны жамауатындан терс айтхан затым боллукъ эсе, кечгинлик тилерге сюеме. Болса да, кесими оюмуму тунчукъдуруп да къоялмайма.

Кёп болмай «Заман» газетибизде (№227) профессор Алийланы Тамараны «Тилибиз бир эсе, аны жорукълары, мардалары да некдиле башха?» деген статьясы басмаланнганды. Кертиси бла да, магъаналы темады.

Бу материалда «Бир-бирде алимле иги къууумла бла этген оноула тилни жашаууна къыйын тиедиле, аны асхата башлайдыла» деген сёзледе къаллай терен магъана барды. Бизни проблемабыз «джангур» неда «жауун» деп жазыуда тюйюлдю. Аны терен ангыларгъа керекбиз. Теория жаны бла нени да боллукъду тюрлендирирге, иги къолгъа алсанг. Алай аны практика жаныны юсюнден да сагъыш этерге
тийишлибиз.

Бюгюнлюкде бизни жарсыуубуз юйюрлерибизде, школларыбызда бугъуп турады. Келигиз, аны-муну тюрлендирейик дегенни къояйыкъ да, биринчиден, сёлеширге, окъургъа юйренейик ёз тилибизде. Анала арыгъанбыз деп къоймай, сабийге ингирде бир жомакъ, назмучукъ окъуна окъусала да, ол кёз кёре къалай тюрлене барлыгъын кеслери эслерикдиле. Окъургъа заманы ахырысы бла жокъ эсе да, отоуда болгъан затланы, жаныуарланы, тюрсюнлени окъуна малкъар тилде да, орус тилде да айта, оюн ойнагъанча этсе, сабийни сейири да анга кёре къозгъала, ёсе барлыкъды.

Алфавитни, жорукъланы ары-бери буруп туруу асыры бек игиликге да келтирмейди. Ол ёз оюмумду. Нек дегенде, сёз ючюн, кесими окъуна алайым. Школда 1961 жылда жарашдырылгъан орфография жорукълагъа кёре юйреннгенме, окъугъанма. 1990 жылда уа КъМКъУ-гъа къабарты эм малкъар филологияны факультетине киргенме. Кесигиз ангылайсыз, ол шёндю хайырланып тургъан жорукъларыбызны басмаланнган, «жашаугъа кийириле» баргъан кезиую эди. Биз студент заманда кёбюсюнде диктантла жазып тургъанбыз. Ол тюз эди, жангы жазмагъа келиширге керек эдик. Алай биз школда бир тюрлю юйренип, университетде да башхача окъуп, тынч да тюйюл эди. Устаз болгъан къадарымда, журналистикагъа келгенимде да, ол башхалыкъла кеслерин эсгертмей къоймайдыла. Болса да бир жорукъгъа сыйыныргъа керегибиз а баямды. Алай бюгюнлюкде биз аланы тутуп, алай жазайыкъ, былай окъуюкъ, ол терсди, бу уа андан да терсди деп турсакъ, бек кёп затны тас этерикбиз.

Келигиз, биринчи юйюрден, ызы бла садикден, андан сора школдан башлайыкъ бу ишни тамамлап. Биз, жарсыугъа, не тюрлю чырмауну да
устазланы боюнларына салыргъа кюрешебиз. Ала шёндю къаллай уллу жюкню элтгенлерин ангыларгъа уа сюймейбиз. Шахар школлада бизни таулу сабийчиклерибиз атларын, тукъумларын окъуна айта билмей келгенлери барды. Бу затны кёрмегенча этмейик. Педагог а аны жорукълагъамы юйретирикди огъесе сёлеширгеми? Нени юсюнден сёз баргъанын иги айыралмагъан сабий а дерсни къалай ангыларыкъды?

Сылтауну дерсликледе, окъуу пособиялада кёрюп да турмайыкъ. Аны да бек тап хайырланыргъа боллукъду. Жаланда устазлагъа биразчыкъ
болушайыкъ, сабийлени сёлеширге. Бизде дагъыда бир уллу проблема барды бу жумушда. Ол да школлада букъдурулупду. Малкъар тилни дерслерине берилген сагъат санны азайтыу да аны кесегиди. Бу бири. Бек ангылашынмагъаны уа, тилни, дерсни да иги билген таулу сабийчиклени аздыла деп, шахар школлада орус тилли группалагъа олтуртуп къоюуду. Ол халда не устазны, не да окъуучуну боллукъмуду сейири бу предметге?..

Ачыкъ айтханда, къарачай-малкъар тил арт кезиуде аман айнымагъанды. Жорукъларыбыз, ангылатма сёзлюгюбюз окъуна, тюрлю-тюрлю магъаналы монографияла, кандидат, доктор диссертацияла бардыла. Айхай да, ол байлыкъды. Аны себепли Алийланы Тамара жазгъан статьяда: «Алай а, тилни бюгюннгю болумун эсге алып къарасакъ, бусагъатда, аны таркъая баргъан заманында, бу тюрлениуле тилибизни сакълаугъа, аны ёсюуюне себеп этерик тюйюлдюле, заран салгъан болмаса» деген тизгинлени, ма ол оюмну тюппе-тюзге санайма.
Бизни тынгысыз этген бюгюн тюрлениуле тюйюлдюле, болгъан затыбызны тас этмей сакълауду.


Къолдан келгенича байыкъландырыуду насыпха, бизни «тил» деген къалабыз барды. Алай ол билмей тургъанлай оюлуп кетмез ючюн а, аны мурдоруна, тишни тюбюне киргенча, къурт кирип тургъанын а ачыкъдан айтыргъа эм аны къайгъысын кёрюрге керекбиз. Алайсыз тёлюлени алларында биз жууапха тартыллыкъбыз. Башха тюрлю этиулени уа, бютюнда ала тил бла байламлы эселе, оюмлап, халкъ бла да келишип, алай бардырыргъа тийишлиди.

МОКЪАЛАНЫ Зухура.
Sabr 18.01.2013 22:06:50
Сообщений: 7254
“ К Ъ А Р А Ч А Й ”, 2013 дж., январны 19

Проектни сюзебиз

ДЖАНГЫ АЛФАВИТ АМАЛСЫЗ КЕРЕКДИ


Кёб джылланы «эски» алфавит бла ишлеген джазыу чула, устазла да джангы алфавитни проектин огъурамагъаннга ушайдыла. Ала бу алфавит бла джазар гъа, окъургъа да юреннгендиле, джангы алфавитни керексиз ишге да аны ючюн санайдыла.

Ёмюрледе бизни тилибиз тюрленмей сакъланыр ючюн неден да алгъа энчи джазмабыз болургъа керегин барыбыз да ангылайбыз.

ДЖаш адамла къарачай сёзлени тюз джюрютмей тебрегендиле. Аны алайлыгъы бусагъатдагъы алфавит бла да байламлыды. ДЖангы окъуу китабла чыгъарыр ючюн кёб ачха керекди дейдиле. Ол тюз болур. Ала бусагъатда да джетмейдиле. Энди чыгъарыллыкъ китабла джангы алфавит бла джазылсала, 5-6 джылны ичинде хар зат орнун табарыкъды, мени сартын. Мен эшитгенден, къарачай алфавит къралны къарыусуз заманында да 3 кере тюрленнгенди - араб, латын, кириллица тамалгъа кёчгенди. Энди ол хазыр алфавитге 8 хариф къошхан алай къыйын боллукъ тюлдю.

Тюрк тилли къралланы (алгъын совет республикаланы да) алфавитлерине къарагъыз. Алада ол биз къошаргъа излеген харифле эртдеден бери да бардыла. Сёзлени эшитилгенлерича джазаргъа керекди, джангы алфавит бла сёзле тюз окъуллукъдула. Алай бла ана тилибиз тюрленмей сакъланныкъды.

БОТАШЛАНЫ Хасан.
Первомайское эл.
Sabr 18.01.2013 22:10:06
Сообщений: 7254
" К Ъ А Р А Ч А Й ", 2013 дж., январны 12

Проектни сюзебиз

ДЖЫЛАУНУ КЪОЯЙЫКЪ ДА...

Къарачай-малкъар тилни алфавитин джарашдыргъан алимлеге разылыгъымы билдире, энди мындан ары ана тилибиз таза, кирсиз боллугъуна ишексизме. Бу ашхы ишни башлагъаныгъызгъа бек къууаннганма.

Кёчгюнчюлюкден къайтхандан бери алимлерибиз тилибизни таза болурун излеб, алфавитибизни тыйыншлысыча этерге кереклисин айтыб, кюрешиб тургъандыла. Алай а, бирер сылтау бла бузукъла чыгъыб, бюгюннге дери джетдик. Тил кескин илмуду. Анга кёреди хар джоругъу, излеми да. Алимле джорукъгъа кёре алфавитни толтурдула. Бюгюнлюкде къарачай-малкъар алфавитни джарашдыргъанла илму ишлерин бютеу миллет сюзюлюуге да теджегендиле. Аны бла байламлы газетде хар бирибиз кесибизни оюмун билдиреди.

Белгилисича, Къарачайны тили тюрк миллетлени арасында эм тазагъа саналыб тургъанды. Ол къошулургъа керекли харифле болмагъанлары себебли, тилибизни ариу ауазы тюрлениб барады. Сёзден, джангы окъугъан неда орус харифлени таныгъан башха миллетни адамына чунгур деген сёзню окъутуб тынгыласагъыз, бек ариу ангыларыкъсыз ол харифлени амалсыз керек болгъанларын. Тилни иги билмегенле бу сёзню бирча ч у н г у р деб эджиклейдиле. Къыргъызияда алимле теджеген харифлени хайырландырыб ана тиллеринде бек ариу эмда кескин сёлеше эдиле. Къыргъыз алфавит бла къарачайча да халатсыз сёзню тауушун чыгъарыб джаза эдик. Алимлерибиз, сау болсунла, энди ала да ишлерин толусу бла толтургъандыла! Тюзю, газетде Хапчаланы Маммет джазгъан джарсыуларыбыз бардыла. Алай а аланы алимлерибизни юслерине кюрерге нек керекди? Кесини ана тилинден, адетлеринден къачханладан миллет кери болургъа керекди.

Бусагъатда, къралда гитче миллетлеге эс бёле тебреген заманда, «миллионланы» джылауу бла иги алфавитге бузукъ болмайыкъ! «Къатышдырмайыкъ» ашхы ишни. «Къарачай» газетге алфавитни алай тургъаныча къояйыкъ деб джазгъан адамланы кёбюсю джыллары келген адамла болгъанлары белгили болуб турады. Биз кесибизге тынчны излеб, джарсыулагъа къараб игини тута билмей къойсакъ, джаш тёлюге къаллай тилни къоярыкъбыз экен?

Иги зат бошуна тынчы бла келиб къалмайды. Хар ашхы ишге кёб къыйын салыргъа, джоюм этилирге керек болады. Башланнган иш битмей къалмаз. Эсеккуланы Мурат айтханлай, болушургъа керекди бизни тилге. Аллах болушсун миллетибизге.

СЕМЕНЛАНЫ Билял.
Sabr 18.01.2013 22:19:57
Сообщений: 7254
" К Ъ А Р А Ч А Й ", 2013 дж., январны 12

Проектни сюзебиз

БИЗ АНДА МАГЪАНА КЁРМЕЙБИЗ


Биз, Гитче Къарачай районнну къарачай тил бла лите ратураны устазлары, джыйылыб, къарачай алфавит ни теджелген реформасын сюздюк. Газетни 2012-чи джыл ноябрны 24-де чыкъгъан 93-чю номеринде бас маланнган къарачай-малкъар тилни джангы алфави тини хакъындан кёлюбюзге келген бир талай затны айтыргъа излейбиз.

1. Биз ангылагъандан тюз джазма алфавитни орнуна транскрипция алфавит теджеледи. Аны биз ызыбызгъа атлам этгеннге санайбыз. Нек?

Бюгюнлюкде онглу экономикасы, культурасы болгъан бир миллет да транскрипция алфавит бла хайырланмайды. Сёз ючюн, ингилиз тилде 44 таууш барды, алагъа латин алфавитни 26 харифи халал къуллукъ этеди. (Бизни тилни грамматика тизимине да латин графика иги келише эди, тышында джердешлерибиз бла бир алфавитибиз боллукъ эди, алай а бизни къралда джорукъ аллай эркинликни бермейди).

Бюгюнлюкде хар тауушха белги къурау, аны джазгъан, ол илму бла кюрешгенлени, башха тюрлю айтсакъ, лингвистлени, филологланы ишлериди. Бусагъатдагъы алфавитге не дау табылады? Хариф тутушла текстде кёб орун аладыла деб, ол себебден кёб къагъыт керек болады деб. Бизни тилде джазылгъаннга бу алфавит болады. Биз комиссия излегенни этсек, 70 джылны ичинде джазылгъанны къайры атарыкъбыз?

2. Комиссия айтхан къарачай тилни энчи тауушларына энчи белгилени хайырландырыргъа техника мадарла да джокъдула. Мисалгъа бир юлгю келтирейик: арт 50 джылны ичинде джангыз къысха У-ну башына сызчыкъны тарталмагъанбыз. «Къарачай-малкъарорус сёзлюкден» сора, не суратлау, не публицист, не илму литературада, не газетде, не окъуу китаблада бюгюн-бюгече да къысха У-ну башында сызчыгъы бла басмалаялмайбыз. Сора бу теджелген 6 тауушха къуралгъан белгилени джазаллыкъбызмы? Энтда къайтарабыз, биз школда къарачай тилде бир джукъ джазсакъ басма халда, сёз ючюн, олимпиадагъа соруула къайда, неде басмаларыкъбыз аны?

3. Бир неда бирлешген алфавит дегенни уа чыртда ангылаялмайбыз. Нек дегеннге, джангыз ДЖ харифден сора бусагъатда алфавитлерибизде да башхалыкъ джокъду. Малкъарлыла къарачай-басхан диалектни литература тилге санарла деб да айталмайбыз. Цыфцыкъны къоюб, чыпчыкъ неда журтну джурт деб айтырыкъ, джазарыкъ да тюлдюле.

4. Бюгюнлюкде тилибиз юй-турмуш тилге бурулуб бара турады. Нек? Бизни тилде иш джюрютюлмейди. Не бош да официал къагъыт орус тилде джазылады, ол бизни тилде джазылса, аны закон кючю болмайды. Ол огъай эсенг, республикада чыкъгъан законла орус газетде чыкъгъынчыларына кючлерине кирмейдиле. Тилибизге ол себебден болджал салынады. Биз ангылагъандан, ол затлагъа сагъайыргъа керекди.

5. Кёб къарачай ата-ана бюгюнлюкде ана тилни дерслерин сабийлерине окъутмаз джанындан лагъымла излеб, джер тентиретедиле. Сылтаугъа, «къыйынды», «керек болмайды» дегенни айтадыла. Сора сен аны юсюне да джангы алфавит къура, аны басмалар мадарынг да болмагъанлай… Алайсыз да тилинден ёнгелей тургъан миллетге ол да бир чурум боллукъду. Ол себебден биз бу джангы алфавитге къаршчыбыз. Анда, былай деб, биз бир магъана кёрмейбиз, ол керек зат да тюлдю.

Бютеулей да 17 устаз
къол салгъанды.
Sabr 18.01.2013 22:33:35
Сообщений: 7254
2013 дж.. январны 10, " К Ъ А Р А Ч А Й "

Проектни сюзебиз

ТЕРЕН САГЪЫШ ЭТЕРГЕ


Алфавитни проектин сюзе, анга кёре сагъыш этиб къарасанг, башын га кёб соруу келеди.

Мени сартын, эм тюзюн, тыйыншлысын, табын джазгъан Лайпанланы Билалды, дерикме. Теджелген джангы алфавитни бюгюнлюкде, таб, бара-баргъан заманда да, бизге бир деб бир хайыры тиерик тюлдю, зараны болмаса.

Биринчиси, аманны кеминде, 20-25 джылдан кючден чыгъа тургъан школлагъа окъуу китабланы (1-чиден 11-чи классха деричи) джангы алфавитге айландырыб чыгъармакълыкъ ол бек къыйын затды, болмазлыкъ ишди. Орта тергеу бла хар классха, беш джылгъа джораланыб, 4-5 минг китаб чыгъарыргъа керекди (тил бла адабиятдан). Аланы джоюмлары бек уллуду. Быйыл 1-чи классны харифлерине бир миллиондан артыкъ ачха кетгенди. Хар китабны багъасы уа 250 сомдан айланнганды. Мындан арысын тергеген алай къыйын тюлдю. Бюгюнлюкде, 20 джылдан артыкъ заманны чыкъмай-чыгъарылмай туруб, джангыдан чыгъыб башлагъан китабланы къаллай болумда чыгъачыгъарыла тургъанларын РИПКРО-ну къуллукъчулары Эбзеланы Алла, ол организацияда къарачай тил бла ногъай тилни кафедрасыны тамадасы Мамаланы Фатима бек аламат биледиле, ала бла киши оноулашмайды ансы. Тёрт миллетни окъуучу санына къаралмайды, федерал бюджетден китаблагъа ачха бёлюннген сагъатда. Барына да бирча юлешинеди. 218 минг адамы болгъан къарачайлылагъа да, 10-15 минг адамы болгъанлагъа да бирча.

Экинчиси, бек сейири, бу бара тургъан компьютеризацияны ёмюрюнде джангы алфавит бла хайырланырча басма белгилени къайдан табарыкъбыз? Бюгюнлюкде республиканы кесини кърал типографиясы да джокъду.

Ючюнчюсю, КъарачайЧеркес автоном область Ставрополь крайгъа къарагъан заманда китаб басманы эркинлиги да анда эди. Биз аланы бир бёлюмюне санала эдик. 1960-чы - 1970-чи джыллада Семенланы Азрет Ставрополь шахарда типографияда къарачайча чыгъарыкъ китаблагъа корректорлукъ эте эди. Ол мени къонакъгъа чакъырыб, китабланы къалай басмаланнганларын кёргюзген эди. Агъач ящиклени бир талайы аны къатында, аланы ичлери да къоргъашындан къуюлуб этилген (уллусу, гитчеси да) харифле. Ма аланы тизиб, сёзлени джазыб чыгъаргъанын кёргюзе келди да, «нг» харифге джетгенинде, тохтаб, ящиклеге къараб, «Ъ» (къаты белгиле) бошалдыла, деб тохтады. Къалай бошалдыла, деб мен сейирсиннгенимде, ма аны джууабы былай болгъан эди:

- Бизни тилде къаты белгини кёб джерде хайырландырабыз, «къ» бла «гъ»гъа джетгенлей аланы хайырландырабыз, «нг»-гъа джетгенлей бошалыб къалса, сора, амал джокъ, «н» харифни «нг» этер ючюн аны ызындан «г»-ны салмай болмайды. «Къ» бла «гъ»-гъа уа ол белгини салалмайса. Ма алайдан чыгъыб турады «нъ-ны «нг»-гъа айланнганы, деб кёргюзтюб, ангылатхан эди. Ол кертиди. Бюгюнлюкде, сёз ючюн, ол харифни («нъ»-ны) ызына къайтарыргъа толу амал да, болум да барды. Бу затда алфавит тюрленмейди. Ол джылладан газет окъуучула, джазыучула (газетге-ёнгеге) бюгюнлюкде да «нъ» харифни бир да къарамай джазадыла. Школда окъугъанлада да бир къауум «н»-ны ызындан ол эки (ъ,г) белгини да салыб джибериучендиле. Алада терслик джокъду.

Бу алфавитни тюрлендириу, джангыртыу акъыл кимден чыкъгъан эсе да, ол тюз этмегенди. Нек? Джангы алфавит бла къуру ол хайырланыб къаллыкъ тюлдю. Къарачай алфавит къарачайлыланыкъыды, миллетникиди, аны бла бютеу окъуй, джаза билген къарачайлы хайырланады. «Сорулмай этилген иш сёгюлюр» дегенлей, алгъы бурун миллетге сорулургъа, аны бла оноулашыргъа керек тюлмю эди? Керек эди. Алай болса да, энтда да кеч болмагъанды. Мен бу статьяны да ол акъыл бла джазама. Гитчекъарачайчы устазланы, башха интеллигенцияны келечилерини айтханларына хазна джукъ къошарча тюлдю. Тюз айтадыла, бу комиссияда не устаз, не басма къуллукъчу джокъду, деб. Джангы алфавитни окъурукъла да, окъутурукъла да, аны бла таймаздан хайырланныкъла да устазладыла. Бусагъатлада, артыкъсыз да бу арт 15-20 джылда, къарачай тилни школлада окъутуу бек къыйыннга айланнганды. Китабланы болмагъанларындан, джангыланы чыкъмагъанларындан, устазлагъа методика болушлукъ этерча пособиелени джокълукъларындан, башындан - къралдан - бу джанына чыртда эс бёлюнмегенинден, джылдан джылгъа къарачай тилни сагъат саныны къысхартыла барылгъанындан чыгъадыла бу джарсыула.

Кетген джылны февраль айында къарачай халкъны 5-6 организациясы джыйылыб, аланы этген оноуларыны тамалында «Къарачай Алан Халкъ» деб, бютеу миллет бирлешген джангы организация къуралгъан эди. Ол къарачай миллетни съездини оноуу эди. Анга башчыгъа республиканы Халкъ Джыйылыууну тамадасыны заместители Хабланы Руслан айырылгъан эди. Членлери, президиуму да белгили болгъан эдиле. Бюгюнлюкде ол организация къуралыб, башындан бегитилиб, кесини элледе, шахарлада ал башланнган организацияларын къурайды.

Комиссия бу организация бла оноулашханмыды? Быллай ишледе бизни оноуубузну этерик бу организацияды, деб, анга ышаныб, аны ючюн айыргъанбыз бу адамланы да. Аладан а алфавитни тюрлендириуню юсюнден киши сормагъанды.

Бу оюмну джашауда бардырыб къоймакълыкъ алай тынч болмазлыгъын, бу комиссияны члени, комиссияны джыйылыуунда этген докладында бек ариу, тикирал чертгенди.

«Член комиссии, сопредседатель, доктор филологических наук, профессор КЧГУ, зав. кафедрой ЮНЕСКО (плюс и.о. зав. кафедры карачаево-ногайской филологии КЧГУ - А.Д.) Тамара Казиевна Алиева в своем докладе очень четко раскрыла риски проекта...» («Экспресс-Почта», 22 ноября 2012 г.)

Бу айны ортасында республиканы Джазыучуларыны союзуну теджеую бла мен Нальчикде болуб келдим. Форум Къулийланы Къайсыннга 95 джыл толгъанына аталыб эди. Анга Татарстандан, Башкортостандан, Чувашиядан, Къалмукъдан, Дагъыстандан, Чеченден, Ингушетиядан, Тегейлилени эки республикаларындан, Абхазиядан, Адыгеядан, Ставрополь крайдан эмда Азербайджандан келечиле келген эдиле. Эки кюнню баргъан бу магъаналы ишде башында сагъынылгъан республикаланы адамларыны -джазыучуларыны, журналистлерини - юслеринден бек кёб ариу сёз айтылыб турду. Мустай Каримден, Муса Жалилден башлаб, эм гитче Ингушетияды да, аланы джазыучуларыны юслеринден да Къайсын бла бирге айтылгъанлай турду. Бир кере биреулен (къалмукълуланыкъы), къайдан эсине тюшдю эсе да, Семенланы Исмаил деб бир сагъынды, андан сора уа бизни сагъыннган бир адам болмады. Мен былайда малкъарлылагъа кёлкъалды болуб айтмайма. Форумну джарашдыргъанла, къурагъанла да, бардыргъанла да, доклад этген да, бютеу тамадалыкъ этгенле да къабартылыла эдиле. Экинчи кюнюнде Лариса Курманбиевна Шебзухова, алагъа, джангыз бир къарачайлы барды ичигизде, анга да бир сёз беригиз, деб къоймагъанында, алай сёз берген эдиле меннге. Анда мен Абдуллах Бегий улу бла, Биттирланы Тамара бла, «Минги Тау» журналны баш редактору, Парламентлерини депутаты Додуланы Аскер бла тюбеб, алфавитни юсюнден да сёлешген эдим. Хазна киши къулагъына алмады, джангыз А. Доду улу: «Бир джыйылыуда «ж» харифни юсюнден сёз болгъан эди, андан арысын билмейме. Бусагъатда аны къайгъылы киши болгъанча кёрюнмейди», деб ол сёзню айтды. Алфавитни теджегенле хаман малкъар джанына базманны дженгдириб кюрешгенлери ючюн айтама. Ким къачады малкъарлыладан? Киши да къачмайды. «Аллах айтса, эртденнги саламыбыз бирге, ингирде уа - хар ким юйюнде», деб джашарыкъбыз мындан ары да. Комиссияны оюмуна кёре, бу алфавит алынса, муну бла хайырлана биз тюрк тилли миллетлени окъуучулары бла, кесибизни башха къраллада ахлуларыбыз бла хапарлашыргъа онг чыгъарыкъды, деб алайы да чертилинеди. Болур, алай да. Алай а ол джаны бла онгу болады деб, кесибизге солун нек этерге керекбиз.

Джашауун устазлыкъ иш бла ашырыб келген, учкуланчы, Къарачайгъа белгили адам Джанибекланы Сосланбек статьясыны ахырында бу ишни башларны къабыл этерни аллы бла джамагъатха сорургъа, джамагъатны оноууна тынгыларгъа, керекди деб джазады. Бек тюз айтады.
Бу оюмну джакълай, мен декабрны 5-де Сарытюз элни Джарыкълыкъ юйюне устазланы, тамада классланы окъуучуларын, элни администрациясыны къуллукъчуларын, район советни депутатын (Ёзденланы А.) эмда Къартланы советини членлерин (Ёзденланы Руслан, Байрамкъулланы Борис, Тебуланы Хыйса, алгъыннгы устаз, бюгюнлюкде элде афендилик этиб айланнган Джазаланы Манаф), дагъыда башхаланы джыйыб, бу проектни сюздюк. Огъурагъан бир киши да болмады, алфавитни къатышдырмагъыз, деген болмаса. Бу джыйылыугъа «Къарачай Алан Халкъ» регионал организацияны тамадасыны орунбасарларыны бири Каппушланы Борис (бу кюнледе ауушуб къалгъанды, джандетли болсун) эмда Черкесск шахарда бу организацияны ал башланнган бёлюмюнютамадасы Къоркъмазланы Аубекир да къошулдула. Бир аууздан эски алфавитге тиймезге, деген оюмну джакъладыла.

Арадан эки кюн ётюб, Джёгетей Аягъы районну ана тилден окъутхан устазларыны джыйылыулары болуб (къарачай тил бла литературадан олимпиада бардырылгъан эди) ол джыйылыуда да бу проектни юсюнден сёлешинди. РФны да, КъЧР-ни да махтаулу устазы, сохталаны ана тилге окъутуб, юретиб кюрешген, иш стажы 50 джыл болуб келген устаз Дудаланы Саният: «Алфавитни къатышдырыб кюрешмесинле да, бу алфавит бла китабла чыгъарыб баджарсынла школланы. Бир-бир класслада джангыз бир китаб да джокъду окъургъа, окъутургъа», - деб ол сёзде тохтады. Аныча сёлешгенле Къоркъмазланы Лариса, Темрезланы Алина, Эрикгенланы Муслимат, дагъыда башхала, проектни джашауда орунлу болмазлыгъын чертдиле.

Бу, бюгюннге деричи басмада хайырланыб келген алфавитибизни къыйынынтынчын, терсин-тюзюн, аманын-игисин башларындан чекгенле «Къарачай» газетде ишлегенледиле. Комиссияда аладан да киши джокъду.

Алайды да, ийнек сауалмагъанны сылтауун арбаздан кёрмей, кесибизден кёрюрге керекди. Джангыз кесими алыб къарасам а, мен бу теджелген проектдеги алфавит бла он джылны окъуб, къазахча назмула, статьяла джазыб тургъанма, энтда да бек ариу джаза да, окъуй да билеме. Сора мени ючюн башхала нек джарсыргъа керекдиле?!

ДОЮНЛАНЫ Абдурахман,
КъЧР-ни махтаулу устазы,
Джёгетей Аягъы районда
ана тилден окъутхан устазланы
методика бирлешликлерини тамадасы.
мираж 19.01.2013 16:54:06
Сообщений: 2303
2012 жыл, 19-чу январь
Интернет-версия: zaman.smikbr.ru

Редакциягъа письмо

Не къарыуну да салып, бирлеширге керекди

Къарачай-малкъар тилни жарашдырлыкъ Орфография комиссияны оноуу 14-чю ноябрьде Нальчик шахарда этилиннгенди. Аны юсюнден кесини оюмун бизге Къарачай-Черкес Республикадан газет окъуучу жибергенди. Редакциягъа келген къагъытда былай белгиленеди. Бу къарачай-малкъар халкъны бек керекли ишлеринден бириди. Нек? Миллетни миллет этген, аны шартларын сакълагъан - тилди. Тил ёлсе, халкъ тас болуп, гунч болуп къалады. Расул Гамзатов эшитген къаргъышларындан эм ачысына: «Сен ана тилинги унутхун», - дегенни санагъанды.

Тюрк-алан жазма тил дунияда эм эскиледен бириди. Ата-бабаларыбыз, жазма тилни багъасын ангылап, аны сакъларгъа, айнытыргъа да кюрешгендиле. Темирлан Аланияны чачхандан сора миллетибиз, руника жазманы къоя, арап графика бла хайырлана баргъанды.
Совет власть къарачай-малкъар миллетге къыраллыкъ бергенинде, анга жангы алфавит алыргъа керек болгъанды. Ол 1924 – 1937 жыллада юч тюрлю графика бла хайырланнганды: арап, латин, орус (кириллица). Ахырында, СССР-ни кёп миллетича, кириллицада тохтагъанды. Сёзсюз, къыралгъа, анда жашагъан миллетлеге да аны хайырландыргъанны таплыгъы болгъанды.

Хар тилни кесини энчи жорукълары барды. Къарачай-малкъар тилде тауушланы саны орус тилникинден эсе кёпдю. Алай эсе, тауушланы белгилери, тамгъалары да аслам болургъа керекди. Орус алфавитде 33 харф бар эсе, къарачай-малкъар тилни кесини энчи 7 артыкъ харфы барды, оруснукъуна къошсанг – 40 болады.
Бизден къалгъан тюрк миллетле, кириллицагъа сыйына, ол жети энчи тауушну тёртюсюн къ, дж, гъ, нг, мадар тапхандыла, азчыкъ тюрлендирип, жангы тамгъала къураргъа: к, ж, г, н,
Бу тапды, бизде эки къош харфдан къуралгъанча болмай жазаргъа, артыкъ орун, заман алмазгъа. Къалгъан юч тауушну белгилерге латин графиканы эки харфын хайырланнгандыла: Y бла Q Къысха У-гъа къошакъчыкъ этип къойгъандыла. Бизде уа, ол эки толу тауушну, Q бла Y кириллицадан чыкъмай, Ё бла Ю бла белгилегендиле. Ала орус тилде да къош тауушладыла: йо, йу. Былагъа да толу Q бла Y -ну къошсакъ, къыйын болгъанына не сёз!

Багъалы газет окъуучула! Тилейме сизден, ачып, бир къарагъыз «Къарачай-малкъар-орус сёзлюкню» 224-283 эм 780-787 бетлерине.
Жюзле бла къарачай-малкъар сёзле Q бла Y жазыллыкъла. Ала Ё бла, Ю бла жазылып турадыла! Окъуу сёзле жазылгъанча: ёзек -
йозек, ёксюз - йоксюз, ёребаш - йоребаш, ёргеде - йоргеде,ётмек - йотмек. Неда: юзюк –йузйук, юзюлмеклик - йузйулмеклик. Бу эки таууш бла кимге не хата этгендиле, кеслерини энчи тамгъалары - харфлары болмазгъа?

Бу ишни, жазма тилни тап этиуню 1950-чи жыллада КъМКъУ - да башлагъан эдиле. Башлагъанла белгили тюрколог, филология илмуланы доктору, профессор Алийланы Умар, тюрколог, филология илмуланы доктору Аппайланы Аскер, КъМКъНИИ-ни тамата къуллукъчусу Бёзюланы Алий эм башхала эдиле. Ала да бусагъатда Орфографияны комиссиясы излеген тюрлениуле жанлы эдиле. Бир къауум алимле, артыкъсызда поэтле бла жазыучула, Алийланы Умар башчылыкъ этген реформачылыкъгъа терс къарагъан тик тургъан эдиле. Алфавитни тюзетирге излегенлени къаршчылары, Алий улуну бёлегин экстремист бетге къояргъа кюрешип, патриотланы хорлагъан эдиле. Быланы юсюнден жамауатда бедишлик хапарла жюрюгендиле: «Жазыучу машинкаларын ауушдурмаз ючюн, миллетге керекли ишни хорлатхандыла», - деп. Къалай - алай болса да, 20-чы ёмюрде, Алийланы Умарны бёлеги хорлап, жазма тил – адабият тил, керекли жолну, бир миллетни экиге бёлмей, бара эди. Эски тёлю дуниядан кетгенли, хар бирибиз кесибиз билгенча, ол салыннган жолну эсге алмай, талай къой жолчукълагъа бёлюнюп барады.

Бу зат женгил тохтамаса, алан миллет экиге бёлюнюп къаллыкъды. Бусагъатда глобализацияны заманыды. Глобализация биринчиден бурун ууакъ миллетчиклени жутарыкъды. Аны ангылап, не къарыуну да салып, бирлеширге керекбиз. «Бирликде - тирилик» - дейдиле.
Бириксек, тилибизни, миллетибизни сакъларгъа къарыу болур. Аны бла биргелей Боташланы Барисбийни «Теджелген алфавитни огъурламайма» эм Лайпанланы Билялны «Хайыр болур деб билмейме» деген статьяларын тюзге санамайма, иги сагъыш этип жазылмагъанча сунама. Биринчиден хапарлы тюйюлме, Лайпанланы Билял – миллетибизни белгили адамы, кесини пессимист статьясы бла мени мудах этгенди.

Орфография комиссия бюгюн бизге тежеген алфавит алынса, хар зат орунун табарыкъды – окъутхан, окъугъан да кёпге тынч боллукъду. Къарачай-малкъар миллет, биригип, нени мажарыргъа да кючюбюз ёсерикди.
Жазма тилни графикасын тюзетиу - миллетибизни сакълауда уллу магъаналы атламды. Аны ызындан экинчи атлам – бир грамматиканы алыуду. Мында уа ишле толуп жатадыла, къара чауулду. Жангы жазма тилни графикасы алыннгандан сора 3-4 жылны ичинде тилибизни не иши да битерге керекди. Алай демеклик, РФ-ны Конституциясыны 68-чи статьясы тамамланыргъа, толургъа керекди.

Башланнган иш битер ючюн, мен ангылагъандан, была керекдиле:

а) алимлерибиз керти патриотла болургъа: Алийланы У., Байрамкъулланы Х.-А., Алийланы У.Б., Хаджилаланы Х-М., Хабичланы А., Кипкеланы З., Орусбийланы И., Ёзденланы А., Залимханов М., Мызыланы И., Джуртубайланы М., Будайланы Н. ушаш;
б) ишге башчылыкъ этген ара ачылып, алимлени усталыкъларына кёре ишни берирге. Игиси мынга къарачай-малкъар жазма тилни орфография комиссия башчылыкъны бардырса;
в) окъуу министерство жетген ишин толтурургъа;
г) битеу иш республиканы Башчысыны кёз туурасында барыргъа;
д) бизнесменле эркин меценатлыкъ этерге.

ЭСЕККУЛАНЫ Мурат.
КъЧР, Сынты эл

http://www.smikbr.ru/2013/zaman/01/19.pdf

если хочешь обвинить человека, прежде найди ему семьдесят оправданий ©
Sabr 19.01.2013 18:03:11
Сообщений: 7254
мираж, айыб этме, алай а, бир сорайым:

бир темада бир авторну бир статьясы эки кере салыннгандан не магъана?

Эсекку улуну статьясын Девушка Гор башырагъында салгъан эди "Къарачай" газетден алыб.
Мен да "за", "против" джазылгъанланы къайсы басмада кёрсем да, сала барама.

Мен эслемей, бери тюшмей къалгъан зат болуб, салынса уа - бек разы боллукъма. Халкъны оюму не къадар ачыкъ болургъа керекди. Эм аманы - "за", "против" да болмай, халкъ тынгылаб къойса эди - ол заманда халкъ тил къайгъылы болмагъаны бек джарсытырыкъ эди.
Sabr 02.02.2013 05:26:31
Сообщений: 7254

1 0

"Къарачай", 2013 дж. январны 31

Проектни сюзебиз

КЁЛ КЪЫЗБАЙ ДА – КЪОЛ БАТЫР

Сёзюмю башлардан алгъа, «Къарачай-малкъар тилни графикасын» сюзюуге джамагъатны былай тири къошулгъанына тамам кёлюм бла къууаннганымы билдирирге излейме. Чотну палахы бу зат сансыз къалыб кетген болса эди... Былай сюзюлгенде уа тюзюн, терсин айтырыкъла да, халатын тутарыкъла да, «сюеме-сюймейме» дерикле да боллугъуна не сёз! Мен а басмаланнган материаллада окъуучуланы джангылтырлай оюмланы бир къауумуна эс бёлдюрюрге излейме.

Биринчиси,
Комиссияны къарачай бла малкъар алфавитлеге (бир къауумла айтханча) реформа этер иннети джокъду – ол аны бюгюннгю джашауну излемине келишдирирлей къуру да унификациясын теджегенди. Алай демеклик, тилни магъана тюрлендирген тауушларына бир масхабда джюрюрлей харифле теджегенди. Алфавит, бирле айтханча («Къарачай», 94) «къалай юретсенг, алай джазылгъан таякъчыкъла, сызчыкъла» тюлдю – быллай оюм бек уллу джангылычды. Алфавит адам улуну мингле бла джылны узагъында джазманы юсюнде этген эм уллу джетишимиди. Аны ич эмда тыш джорукълары боладыла, ала да тилни таууш къудурети бла, аланы магъана тюрлендириу мадарлары бла байламлыдыла. Тилни, джазманы хакъындан сёлешген адам (алим, устаз, джазыучу) бу затха сакъ болургъа керекди. Ансы Комиссия алфавитни тамалына салгъан фонематика джорукъгъа «транскрипция джорукъду» («Къарачай», ¹4) деб джангылыч неда ётюрюк айтыргъа боллукъду.

Коллегала джазгъанча, транскрипциялы джазма этиллик болса, ол алфавитде азы бла 116 хариф болургъа керек эди – ана тилни тауушлары бла аланы аллофонлары аллай бир бардыла. Теджелген алфавитни тамалы уа фонематика (таууш) джорукъгъа таяныбды. Тил илмубуз графиканы быллай мийик дараджада биринчи кере къурайды – 1961-чи джылгъы алфавитден эм уллу башхалыгъы да олду. Аны себебинден (мындан арысында тыш тилледен кирген сёзле, тауушла эмда белгиле аз-кёб болсала да), къарачай-малкъар алфавитни кесини тюрленмеген энчи тамалы барды – ол 32 харифди. Аны кибик, кеси тилибизни сёзлерин алгъыннгы бёлюм джорукъ бла «буштукъламай», «чайнамай», барын барыча, сёзюн сёзюча кескин джазарыкъбыз.
Экинчиси
, джангы алфавит «басма ишлеге келишмейди» деген къауумну («Къарачай», ¹1) джангылыч оюмларына эс бёлдюрюрге излейме. Харифлени «линотипде эритиб къуюучу» басмала заманны багушуна, халджар бычакълай, эртде атылгъандыла. Арт 20-25 джылны ичинде бютеу басма ишле компьютер технологияла бла, офсет неда голография мадарла бла этиледиле. Басма ишледен терен хапары болмагъан адам, «джарайды-джарамайды» деб, къалай айтыргъа болады, миллетни да «тубаннга» нечик джибереди?

Кертисине келсек а, басма ишлеге туура да бюгюн хайырландырыб тургъан алфавитибиз келишмейди. Эки белгиден къуралгъан харифле (къ, гъ, нг, дж) бир тизгинден башхасына автомат халда эки белгича кёчерге къалыб, корректорлагъа, вёрстка этгенлеге, редакторлагъа да къаллай бир табсызлыкъла туудургъанларын газет, китаб чыгъаргъанла, сайтла къураб кюрешгенле башларындан биледиле. Ал тизгинде к-сы, экинчиде уа къаты белгиси (ъ) неда н бла г эки юлешиниб къуралгъан техникалы халатланы газет бетледе, китаблада азмы кёребиз?

Заманны излемине келишмеген политика болсун, миллет адет болсун, джазма тил болсун, къарангы гуждар болсун – была барысы да халкъны айныууна, джашауда орунлу, юлюшлю болуууна кишен салгъанлай, артха тартханлай барадыла. Эм ахырында уа аллай кишенле миллетни бу бар джашауда аякъ орунсуз этедиле...

Окъуучуну эсин энтда бир затха бёлдюрюрге излейме: бюгюнлюкде биз хайырланыб тургъан орфография (китаб формат бла тергегенде) бютеулей да 15 бет чыкъмайды. Ол 15 бетни 11 джылны узагъында школда, джаныбызны-къаныбызны да аямай, окъутуб-окъутуб, сингдириб-сингдириб кюрешебиз... Ахырында уа, орта сохта, школну бошай туруб, диктантын «4»-ге джазалмайды. Нек?

Орус тилни, математиканы, химияны «чыкъырдаталгъан» сабийлеге айыб салырлайбызмы!? Не уа 20-30 джылланы узагъында ишлеген сынамлы устазла билимлерин «къызгъана» болурламы, экен!? Эшта, джарсыуну башхада излерге керекбиз... 43-чю размери болгъан кишини бир аягъына 38-чи, ол бирине да 45-чи чурукъланы кийдирсек, ол джарлы барыр джерине баралырмы, экен? Бизни джазма тилибиз да ма ол халда турады. Бюгюннгю алфавитибиз бла орфографиябыз ана тилни кесинден къуралмай, орус тилни «кёлеккеси» болуб, бизни тилибизни кереклисин баджаралмайдыла. Ансы ол 15 бетни суу азбар этиб да джутар эдик!

Сёз ючюн, ачыкъ [у] тауушну да, къысыкъ [¢] тауушну да бир хариф бла джазыб, «экисини араларында айырмалыкъ кёрмейбиз, джангы хариф керек тюлдю» дегенлеге не айтырыкъса? Да, джанларым, ачыкъ [а] таууш бла къысыкъ [б] тауушну бир хариф бла джазыуну да адет этейик да, анга да «аламат алфавит» дейик! «Эшекге тамгъа ургъанлыкъгъа, ол ат болмаз» дегендиле буруннгула. Ана тилибизге, аны ич эмда тыш джорукъларына келишмеген джазмагъа он кере: «Орфография!» - деб къычырсакъ да, ол бизге тынгылы джазма болалмазлыгъы хакъды. Аллай джазма бла 11 джылдан сора институтда да 5 джылны окъутуб, андан сора да бет джарыкълы болалмай тургъаныбыз да хакъды...

Комиссия эм алгъы бурун быллай кемликлеге эс бёлюб, харифлени да, орфографияны да ана тилни кесини ич джорукъларындан къураргъа кюрешгенди. Техника джаны бла айтханда уа («Къарачай», ¹95), бир 15-20 джылны алгъа къараб, джангы технологияланы къайсы джанына ёсюб баргъанларына кёз джетдире, компьютерни тиеклерине, аланы Юникод мурдорларына, басма ишледе джюрюген мадарлагъа не къадар толу келиширлей лагъымланы излеб, ма ол халда къуралгъанды харифлени сурат белгилери. Комиссияда ишлегенлени араларында басма эмда компьютер ишледен толу хапарлы адамла бардыла. Бу ишибизге башха устала да болушханлай турадыла. Сёз ючюн, программист джашларыбыз тиеклени джангы тизимин тынч къуруб къоярлай программа джазыб, аны да Интернетге салыб турадыла – адамла ол зат бла хакъсыз эмда тынч хайырланырлайдыла.

Ётген 50 джылны ичинде къарачай-малкъар алимле тилни, джазманы хакъындан бу джолча былай толу бир заманда да келишелмегендиле. Мени сартын, бу ашхы биригиуню талай сылтауу, чуруму барды. Биринчиси, тил илмуну джетишимлери алгъыннга кёре керти да ёсгендиле – тилни ич эмда тыш джорукълары тинтиле, ачыкълана, «ачыла» барадыла. Аллай бир да къарачай-малкъар тилни бирлиги, диалект энчиликлери да кёрюне барадыла. Анга кёре, тилге джараулу тюз лагъымланы, мадарланы, тил джорукъланы табхан да тынчдан тынч бола барады...

Экинчиси, бюгюннгю джашауда Къарачай бла Малкъар бирем башха ётелмезлик миллет-джамагъат-турмуш чырмаула бардыла. Аллай чырмауланы юсюнде бизнича къарнаш миллетле къой эсегиз, бир-бирлери бла уруш эте келген халкъла, къралла да биригедиле. Ол кёзден къарагъанда, «Къарачай бла Малкъар бир заманда да биригеллик тюлдюле, ол керек зат тюлдю» деген къауум, мени сартын, не манкъуртлукъ, не къысхакъыллыкъ этеди, неда ол адамны иннети миллетине тюз тюлдю. Къарачай-малкъар джазма тил къуралгъан кюнюнден башлаб бир болуб келгенди. Ол бирликни сынджыры 60-чы джыллада юзюлгенин эсде тутсакъ, джангыдан бир болаллыгъыбызгъа ийнанмазлай не сылтау барды?!

Бу проектни сюзюу башланнганындан бери Малкъар джанындан бир чола неда къыйсыкъ сёз чыкъмагъанды. Телевидениелери бла «Заман» газетни редакциясы бардыргъан тюрлю-тюрлю «тёгерек столлада» да бир болайыкъ деген оюмну джакълаб кюрешедиле. Да сора малкъар къарнашларыбызгъа ат-бет атаб, «ашаса, ашамаса да бёрюню ауузу къан» дегенлей, аланы нечик терслейбиз да? Къайгъы кесибизде болурму, экен?.. Эки миллетни бир халкъ этген тилди, бир миллетни эки халкъ этген да тилди. Бирикдириу ишледе ёмюрден да хайырландырыла келген эм уллу лагъым тилди – биз да, Инша Аллах, аны юсю бла биригирлейбиз.

Биригиу ишледе «бир тилли» болгъандан сора, бирча окъуу китабла, эки джанында да бирча джюрюген газетле, бир Интернет ресурсла... кёб хайырлы къуллукъ этерге боллукъдула. Илму айтханнга кёре, миллет тил къуруб кетмез ючюн, аны джюрютгенлени саны 100 мингден аслам болургъа керекди. Ол сандан не къадар кёб болсакъ, ол къадар да сакъланырлай хыйсабыбыз кёб боллукъду. Эм ашхысы, эм башы уа кесибизни бир халкъча, бир джамагъатча, бир умметча ангылай башласакъ. Ол заманда адам саныбыз да, иннет кючюбюз да биригиб, джашауну излемине боюнсха болурлай халгъа джетелликбиз.

Китабла дегенлей, сюзюуге къошулгъанланы арасында «китабла чыкъмайдыла, джетишмейдиле», «джангы джазма бла чотубуз андан да аман боллукъду» деген оюм талай джолда да айтылды. Кертиси бла да, окъуу китабла бек аз чыгъадыла, джетишмейдиле. Къралны, окъуу системаны бу джаны бла джиберген кемликлерин джулмагъанлай, бир соруу чыгъады: джангы окъуу китабланы къол джазмалары хазыр болуб, ала да бир-бири юслерине къаланыб, басмаланмаймы турадыла, экен? Бир зат да! Амал-такъал бла чыкъгъан бу артдагъы 3-4 китабны халларын да кёребиз: эски китабла алайлай эскича чыгъарылгъандыла. Нек? «Тишге илинирлей» джангы хазыр зат джокъду да, аны ючюн...

Кертисине келсек, окъуу китабла 1-ден 11-чи классха дери бир масхабда, бир иннетде къуралыб, бир билим джюкню класс классха юлеше, алай болургъа керекдиле. Бизни бюгюнлюкде аллай энчи окъуу концепциябыз да, бирикген иннет ёзеги болгъан окъуу китабларыбыз да джокъдула. Аны сылтауу уа не алфавитде, не орфографияда тюлдю – ол да хакъды. Ол себебден, бу теманы юсюнде джалгъан спекуляцияла бла «мылы кёзле» бизни ишибизге не аз да хайыр берлик тюлдюле.

Китаб хазырлау ишлени кърал кесини юсюнден атхан заманда (ол а кертиди), мени сартын, окъуу китабланы хакъындан энчи басмабыз болургъа керекди. Эртделеде Учпедиздат болуучан эди (бу затны Лайпанланы Нюр-Магомет эсгертгенди), эшта, аны джангыртыр заман келген болур... Бирикген къарачай-малкъар окъуу китабланы тиражлары да уллу боллукъ эдиле, аллай бир да китаб чыгъарыу иш аллына барлыкъ эдиле. Авторланы, басма бла кюрешгенлени да хакълары табыллыкъ эди. Аны ючюн а, джазмабыз бир болургъа керекди!

Сабийлени, абаданланы да джангы затха юретиу тынч иш болмагъанына не сёз. Амма, «комиссияда устаз сынамы болгъан адамла джокъдула» деген оюмну джайыб кюрешгенле джангыладыла неда ётюрюк айтадыла. Ана тилден устазланы хазырлагъан факультетни устазларыдыла комиссияны членлери Алийланы Тамара бла Батчаланы АлиМурат (экиси да профессорладыла). Бюгюн школда ишлей тургъан устазланы сынамларын ёсдюрюучю Мамаланы Фатима да (доцентди) комиссияны бир члениди. Комиссияны Малкъар джанындагъылары да алай... Кертисин айтама дегеннге уа, комиссияны хар бир члени да аллындан школ устазладыла, бюгюнлюкде бирлери студентлени неда устазланы окъутады, бирсилери уа тил илмуда ишлейдиле. Белгили поэтлерибиз Ёзденланы Альберт бла Бегийланы Абдуллах да ана тилни тамам терен билген, аны таууш-макъам дараджада сезелген адамларыбыздыла... Быллай ишде бир-бирибизни артдан-алдан селеке этмей, хакъны, кертини айтыргъа кюрешейик, марджа! Бу комиссияда ишлегенле да халкъны адамларыдыла, халкъгъа къуллукъ этиб, билимлерин, къарыуларын салыб кюрешедиле.

Ётген джашаудан барыбызны да тюшюндюрюрлей бир мисал келтирирге излейме. Биринчиден башлаб, бюгюнлюкде хайырлана тургъан алфавит бла орфографиябызгъа дери, джангыз бири бир джолда да джамагъатха сорулуб, джамагъат бла сюзюлюб этилмегендиле – аны барыбыз да билебиз. Орфография тюрлениуле къайсы тилде да ол халда этиледиле. Нек дегенде, ол къралны ишине саналады, аны эркинлигиндеди. Болса да, джангыз кере, 1977-чи джыл, бизни белгили алимлерибиз (Акъбайланы Ш., Хабичланы М., Хаджилайланы Х.-М., Сюйюнчланы Х.) джангы орфографияны проектин джамагъат сюзюулеге теджеб, газетибизде басмалагъан эдиле. Ахыры не бла бошалды – эки джылдан артыкъны сюзюлдю, сюзюлдю да, иш ахырына джетмей къалды. Ана тилибиз а бюгюн да 1964-чю джылгъы орфографиягъа «кишенлениб» турады...

Мени къоркъууум да олду – иги затны керексиз кёб чайнаб, джарым джолда къалмайыкъ. «Сюеме», «сюймейме», «джаратама», «джаратмайма» дегенча оюмла бла не тил илму, не орфография этилмейди (бу баппахан оюн тюлдю). Къарачай-малкъар джамагъат бизден ана тилни халын джазмада толу, кескин береллик харифлени эмда джазма джорукъланы сакълайды. Ол себебден, хар бирибиз да къолубуздан, билимибизден, сынамыбыздан келгенича бу ишге къошулуб, башланнган ишни ахырына джетдирирге борчлубуз. Ана тилибиз да, халкъыбыз да ол затха тыйыншлыды эмда бизледен ишни алайын излерге эркиндиле.

Дунияда къайсы бир тил да эки къаты джорукъну юсюнде кечинеди: бир джанындан тилни тамалын, чархын сакълау, аны тюрлендиртмеу, тас этмеу; бирси джанындан а, заманны излемине келишиулю болуу, джангырыу, тюрлениу. Бу эки джорукъ бир-бирлерине боюнсха болгъанлай, бирбирлери бла тынгысыз-тохтаусуз кюрешгенлей турадыла. Аланы бири башхасын хорлагъан тёресинде, миллет тил кеси кесинден джокъ болуб къалады. Бизни джазма тилибиз ётген ёмюрню 60-чы джылларына кёмюлюб, тёрт дуния да (ол биз адеж тагъылгъан тил да аланы ичинде болуб) цифра технологиялагъа сингнген заманда кесибизни сакъларлай мадарла этерге кереклибиз туурады. Миллетни джашаууна быллай бек магъаналы кёзюуде, страусча, башыбызны къумгъа сугъуб къутулабыз десек, кесибиз да джангылырбыз, миллетни да джарсытырбыз...

Сёзюмю ахырында, кесим эсгермей, кимни болса да джанына тийдим эсе, барысындан да кечмеклик тилейме. Аллах барыбызны да бет джарыкълы этсин, тутхан ишибизден къууандырсын.

АКЪБАЙЛАНЫ Харун,
Къарачай НИИ-ни филология бёлюмюню тамадасы,
комиссияны члени.

Къарачай-малкъар тилни алфавитини проек тин сюзюуге кёбле - алимле, устазла, ана тилни сюй генле - тири къошулгъандыла. Энтда, кюн сайын де генча, ол темагъа аталыб письмола келгенлей ту радыла. Бусагъатда Карачавск шахардан Салпагъар ланы Ханафийни, Урупдан Аджиланы Ануарны, Морх дан Акъбайланы Османны, проектни оюмлаб, сюзюб джазгъан уллу, деменгили статьялары, дагъыда 9- 10 да гитчерек статья бардыла редакцияда. Алада алфавитни унификациясын амалсыз баджарыргъа ке реклиси айтылады. Авторла кечсинле аланы мате риалларын басмаламагъаныбыз ючюн. Аланы алфа вит бла кюрешген комиссиягъа табдырлыкъбыз.

Энди уа, алфавитни проекти бла кюрешген ко миссияны члени Акъбайланы Харуннга да сёз бере, га зетде проектни сюзюуню аны бла тамамларгъа тый ыншлы кёребиз. Алфавитни юсюнден кёлюн айтыр гъа, оюм теджерге излегенле комиссиягъа джазар гъа боллукъдула.

Редакция.
Sabr 02.02.2013 22:21:43
Сообщений: 7254

1 0

1.Проектни хакъындан басмагъа чыгъыб, былайгъа салынмай къалгъан материал бармыды экен?

2.Проектни сюзюуню къарачай газет алай дженгил нек тохтатды болур? Огъесе, халкъны оюму къарачай газетге керек тюлмюдю? Эм алгъа да, алфавит тюрленсе, аны хатасы, хайыры да эм алгъа устазлагъа, журналистлеге, джазыучулагъа джетерикди. Къарачай газетде ишлегенледе уа кесини оюмун айтхан бир журналист чыкъмады. Бек сейирди ол.

3.Газетни редакциясы "энди материалланы Комиссияны кесине ийигиз" дейди. Комиссияны электрон адреси къалайды, билген былайгъа бир салыгъыз.
Sabr 15.03.2013 21:24:47
Сообщений: 7254
http://www.elbrusoid.org/forum/forum5/topic22847/
Къарачай-ногъай кафедрагъа къонакъгъа барыб, кафедраны устазлары бла тюбешиу къурагъан эдиле. Анда эки докторну (Алийланы Тамара бла Байчораланы Сосланны) алфавитни юсюнден айтханларына башха устазлада да огъай деген болмагъанын кёрдюк. Халкъны кёбюсю алфавитни тюрленирин излемегенин билдирди кафедраны тамадасы. Сослан а, джангыз къысха у болургъа кереклисин, андан башха бир харифге да тийилмесин дегенни бек къаты айтды. Къарачай газетде алфавитни сюзюу да "не эсе да терк тохтады" деди Тамара.

Алай бла алфавитни юсюнден сёз тохтагъаннга ушайды. Алай а, малкъар газетде, алфавитни сюзюу бара кёреме алкъын. Бу темада "алфавитни хакъындан бютеу айтылгъан салына барсын бир джерге" деген оюм бла, бюгюн "Заман" газетден да бир оюмну салама.

Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный