2020 дж. арттотур айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
Хычаманны 3 Къарачай халкъ Джуртуна къайтхан кюн
«ТАШЫН ДЖАЛАБ, СУУУН ИЧИБ ТУРСАКЪ ДА...»
Аллы 2-чи бетдеди.
Делегацияда бу адамла болгъандыла: Чагъарланы Джашарбекни джашы Ибрагим, Гаджаланы Ибрагимни джашы Маджир, Байрамукъланы Мамураны джашы Юсуф, Гюрджюланы Хамзатны джашы Таубий, Джаммаланы Исхакъны джашы Мурат, Орусланы Хамзатны джашы Умар, Байрамукъланы Ёзденни джашы Ибрагим.
Хрущёв орнундан туруб Къарачайны келечилерини хар бирини къолун эки къолу бла тутуб, «олтуругъуз», дегенди. «Я читал ваше письмо», - деб, сёзюн башлагъанды. Дунияда эм уллу къралны башчысы, башха ишлерин къоюб, бир гитче миллетни келечилери бла бир сагъатха джууукъну сёлешгени, аны Сталин къыйынлыкъ кёргюзген миллетлеге къаллай бир сый бергенин кёргюзтеди. Къарачайны келечилери тилеклерин толу айтханларында: «Вопрос сложный, на территории, откуда высланы карачаевцы, живут уже люди, которые не виноваты в том, что их переселили. Это с одной стороны, а с другой - власти на местах расселения карачаевцев не очень-то хотят их отпускать», - дейди. Биз былайда, ачыкъ айтылмагъанлыкъгъа, къарачайлыланы, малкъарлыланы Къазахстан бла Къыргъызстанны чеклеринде бир этиб, автономия къуралса деген излемни эслейбиз. Аллахха шукур, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» деген джюрек термилиуюбюз хорлагъанды. Гаджаланы Маджир ол кёзюуде былай айтханды: «Что касается местных властей, то мы хотели бы предупредить Вас, что они будут за то, чтобы не отпускать на родину, так как карачаевцы понравились им, как хорошие животноводы. Если настоящее положение народа останется без изменения, то через 50 лет нашей нации не будет, она растворится, исчезнет».
Анга Хрущёв сорады: «Ассимилируется? Это правда, что такая опасность существует для вашей нации?»
Гаджа улу: «Мы испытываем тревогу по этому поводу», - деб, джууаб береди. Хрущёв Къарачайны келечилерини хар бири къайда ишлегенин сорады. Тюбешиуню аягъында: «Да, я вас понял, все вы объяснили достаточно, но я один не решаю. Мы сделаем все для того, чтобы найти правильное решение», деб, сёзюн бошайды эмда делегацияны кабинетинден джылы ашырады.
Къарачайны келечилери халкъ салгъан борчларын сый бла толтурадыла. Ала Москвадан къайтханларындан сора, эллеге айлана, кёб соруулагъа джууаб бередиле. Ата джуртубузгъа къайтыргъа мадарла ачыла башлагъанларын айтадыла. Алай а, Н. С. Хрущёв айтханча, иш алай дженгил бармайды. Къарачайлыла Хрущёвгъа киргенден сора 12 кюнден СССР-ни Баш Советини Указы чыгъады «О снятии ограничений по спецпереселению с чеченцев, ингушей, карачаевцев, членов их семей, выселенных в период Великой Отечественной войны» деб. Анда айтылгъан миллетлени спецпереселенецлерин тергеуден чыгъарыргъа деб айтылады биринчи пунктда. Алай а ол Указны экинчи пункту ол эркинликни магъанасыз этгенди. Анда «Установить, что снятие ограничений по спецпереселению лиц, перечисленных в статье первой настоящего Указа, не влечет за собой возвращение имущества, конфискованной при выселении и, что они не имеют право возвращаться в места, откуда были выселены».
Джангы Указ
Къарачайлыланы, чеченлилени, ингушлуланы НКВДны комендатурасындан бош этгенликге, Ата джуртларына къайтыргъа, сыйырылгъан мюлклерин ызына излерге эркинликлери болмагъаны джангыдан чертилгенди. Алай а, миллетле бу Указ бла кеслери сюйгенлерича хайырлана башлагъандыла. Комендатурадан ычхыннган халкъ, соруу-оруу этмегенлей, джашыртын бирем-бирем джуртларына кёчюб тебрегендиле. Бу болум кърал тамадаланы сагъышлы этгенди.
1956-чы джыл къыркъар (август) айны 2-де КПСС-ни Ара Комитетинден АлмаАтагъа къарачайлыла кёчюрюлгюнчю Черкес автоном областны биринчи секретары болуб тургъан Ивелев Василий Васильевични башчылыгъы бла комиссия келгенди. Ол комиссия кёчюрюлгенлени болумларын, ала джашагъан джерледе къараб, АК-гъа рекомендация джазаргъа борчлу болгъанды. Къыркъар (август) айны 15-де Къараланы Басханукъ, Биджиланы Топушай, Чотчаланы Ислам, Акъбайланы Магомет Фрунзеде комиссия бла тюбешедиле. Ала къарачайлыланы Ата джуртха кёчерге талпыгъанларын айта, этиллик ишлени юсюнден оюмну джазыб къагъытла бередиле.
Къыркъар (август) айны 19-20-да Къараланы Б., Чотчаланы И., Байчораланы М., Акъбайланы М., комиссия бла джангыдан тюбешир ючюн, Алма-Атагъа барадыла. Къарачай халкъны тилегин джангыдан айтадыла.
Комиссия бла тюбешгенлери бла къалмай, къарачайлыланы подпислерин джыйыу ишни башлайдыла. Къыркъаууз (сентябрь) айны 25-де Къараланы Б., Боташланы М., Эбзеланы А., Текеланы А., Чотчаланы И., Джантотайланы Ю., Алчакъланы А. Фрунзе шахаргъа барыб Къыргъызстанда къарачайлылада подпись джыйыу ишни башлайдыла. 1956-чы джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 27-не дери Къазахстан бла Къыргъызстандан 30 мингнге джууукъ подпись джыйылыб, ол къагъытланы Москвагъа элтирге Акъбайланы Магомет бла Чотчаланы Исламгъа борч салынады. Ала ауузгерги (октябрь) айны 10-да къагъытланы А. И. Микоянны башчылыгъы бла къуралгъан Правительство комиссиягъа элтиб бередиле.
Алай бла 1956-чы джылны хычаман (май) айындан башлаб, миллетибизни Ата джуртуна къайтарыр ючюн кёб иш этедиле. Аланы кючлери бла КПСС-ни АК-да биринчи болуб къуру къарачайлыланы юслеринден Громовну башчылыгъы бла комиссия къуралады. Артда А. И. Микоянны башчылыгъы бла экинчи Правительство комиссия, къуру къарачайлыланы юсюнден болуб къалмай, чеченлилени, ингушлуланы, малкъарлыланы, къалмукълуланы ишлерине да къарайды. Правительство комиссия бла къалмай, тилек къагъытларын Совет Союзну Маршалы Жуковгъа къарачай абычарла да бередиле. Алай бла, кёчюрюлген миллетлени уллу къозгъалыуларыны кючлеринден, 1956-чы джыл абыстол (ноябрь) айны 24-де КПСС-ни АК-ны Президиумуну бегими чыгъады «О восстановлении национальной автономии калмыцкого, карачаевского, балкарского, чеченского и ингушского народов» деб. Аны биринчи пунктунда «Восстановить национальную автономию калмыцкого, карачаевского, балкарского и чеченоингушского народов. Преобразовать Черкесскую автономную область в Карачаево-Черкесскую автономную область в составе Ставропольского края РСФСР» деген бегим да алынады. Ол бегимде къалмукъ, къарачай, малкъар халкъла Ата джуртларына 1957-1958-чи джыллада, чеченлиле бла ингушлула да 1957-чи-1960-чы джыллада къайтарыллыкълары айтылады. Ата джуртха джол ачылады, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» деген термилген тилегибизге джетебиз.
Бирикген Къарачай-Черкес автономияны нек къурагъандыла?
1957-чи джыл башил (январь) айны 9-да СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы чыгъады «О преобразовании Черкесской автономной области в Карачаево-Черкесскую автономную область» деб. Указда автономия къуралгъаны бла бирге 1943-чю джыл аууз-герги (октябрь) айны 12-де алыннган «О ликвидации Карачаевской автономной области и административном устройстве её территории» эмда 1956-чы джыл элия (июль) айны 16-да къарачайлыланы Ата джуртларына къайтарыргъа эркинликлери джокъду деген Указлары къоратылгъандыла.
Къарачайны халкъ келечилери хаман да автономиябызны орнуна салыгъыз, деб тилегендиле. Алай а, аны къоюб, кърал бирлешген Къарачай-Черкес автономияны къурагъанды. Ол алай нек болгъанды? Аны юсюнден басмада джазыла тургъанды. Алай а аны баш шартлары была болгъандыла деб кёлюме келеди:
1. Къарачай, черкес, абаза, ногъай халкъла эмда къазакъла Эресейге къошулгъанлы хаман да Баталпашинск джергили административ округга киргендиле. Аланы джер-суу байлыкълары, экономикалары, социал-турмуш джашаулары, культуралары бир-бири бла байламлы болгъандыла.
2. Совет власть 1922-чи джыл Къарачай-Черкес автоном областны къурагъанында да ол джорукъну тутханды. 1926-чы джыл автономия экиге юлешиннгенликге, политика, миллет автономия джаны бла халкъла башха-башха айтылсала да, кърал аны табха санамагъанды. 1926-чы - 1930-чу джыллада къазакъла, абазалыла кеслери энчи болургъа излеб тургъандыла. 1928-чи джыл орус-къазакъ район къуралыб, саулай станселе Армавир округга киргендиле. Алай а, ол халкълагъа табсыз болгъанды. Аны амалтын, 1931-чи джыл орус-къазакъ округ экиге юлешиниб, Къарачай бла Черкесиягъа берилгенди. Къарачайны джери Черкесияны джеринден эсе кёб болгъанды. Къарачай малчылыкъ, тау-магъадан къазыу, къурулуш ишле бла алгъа баргъанды. Черкесия уа - джерчилик бла. Алай а, джер аз болгъаны амалтын, аны алай уллу магъанасы болмагъанды.
3. Черкес автоном область Ставрополь крайны эм къарыусуз региону болгъаны амалтын, аны статусуну юсюнден 1956-чы джылда сёз джюрюгенди. Сёз джюрюгени бла къалмай, ол джылны хычаман (май) айында Черкес автоном областны болгъан районлары къурутулгъандыла. Хабез, Адыге-Хабль эмда башха районланы эллери Черкесскеде облисполкомгъа тюзюнлей бойсуннгандыла. Алай бла областда административ реформа этиле башлагъанды. Бу кёзюуде къралда Къарачайны автономиясын орнуна саллыкъ ишле башланнганлары себебли, Черкесияда административ реформа да тохтайды.
4. Алгъыннгы Къарачай автоном областны джерлеринде не промышленность, не эл мюлк иш, не социалтурмуш, культура, инфраструктурала болмагъанлары амалтын, хар затны джангыдан къурар ючюн, кърал уллу кюч салыргъа керек болгъанды. Кертиси да, алгъыннгы Къарачай автономияны джеринде болум бек къарыусуз эди. Сёз ючюн, къуру Гюрджюге кирген Клухор районда Къарачай кёчюрюлгюнчю 6001 юйден къуру 653 юй къалгъан эди, аланы да 60-70 проценти тозураб эдиле.
5. Къарачайлыланы 1942-чи джылны къыркъар (август) айындан башлаб, аскерге алмагъанлары амалтын, джашларыбыз, къызларыбыз Къазахстан бла Къыргъызстанда джангы джетген джигер ишчи резерв болгъандыла. Аланы Кавказгъа кёчгенден сора къаллай ишледе хайырландырыргъа боллугъуну сагъышын да этгендиле. Бизни миллетибиз къайда да джигер уруна келгенди. Къарачайлылада болмаса, кёчюрюлген халкълада «Социалист Урунууну Джигити» деген атха ие болгъан кишиде джокъду. Шыдакъланы Патия, Къобанланы Нузула, Абдуллаланы Тамара ол сыйлы атха ие болгъан эдиле, дагъыда джюзле бла башхала къралны сыйлы медаллары бла орденлерин алгъан эдиле. Ол ишчи резервни, алгъыннгы тау джерлеге элтмей, тюз джерлеге тюшюрюб хайырланыр ючюн бирикген КъарачайЧеркес автоном область къуралгъанын экономика джаны бла да тюзге санагъандыла.
6. Ол себебден къарачайлыладан не бла да тюз джерледе элле къураргъа излегендиле. Сёз ючюн, Холодный Родникге 300 юйдеги, Николаевкагъа 700, Кёл Джагъагъа 1400, Чапаевскоеге 500, Адыге-Хабль районну Эрсакон элине, Плавный посёлокга 400, Грушка бла Шелканкагъа 500, Хабез районну Эки-Суу Арасына 1000 юйдегини орнатыргъа кюрешгендиле.
Ол себебден тюз джерледе шекер ёсдюрюр ючюн Эркин-Шахарда шекер заводну да ишлеб башлагъандыла. Алай а аллында къарачайлыла тюз джерлени унамай, «Азияны къум тюзлеринде турсакъ а», деб уллу «къазауат» бардыргъандыла. Артда ууакъ-ууакъ тауладан саркъа, къарачай элле бюгюннгю болумгъа джетгендиле.
Башында айтылгъан оюмланы эсге ала, 1957-чи джыл башил (январь) айны 9-да СССР-ни Баш Советини Указы бла Къарачай-Черкес автоном область къуралады. Кърал халкъны къурамлы кёчюрюуге джол ачады. Токаланы Сеит-Умар обкомну экинчи секретарына салынады, башха уллу къуллукълагъа да къарачайлыла келедиле.
Санла кюзгюсюнде
Къралны бегими бла къарачайлыла биригиб Ата джуртларына эки джылны ичинде къайтыргъа керек болгъандыла. Халкъны къайтарыр ючюн Къазахстанда, Къыргъызстанда, Узбекистанда уллу хазырланыу ишле бардырылгъандыла. Миллет бирден юрюлюб къалмаз ючюн, къайсы эл къачан кёчеригин, алагъа къаллай бир вагон, эшелон керек болгъанын белгилегендиле. Былайда халкъыбызны къайгъысын этиб айланнган джашла бла къызларыбыз кёб къыйынларын салгъандыла. Къайсы районнга, элге къаллай бир адам, къачан келлигин бегитгендиле. Келгенлени джарсытмай, юйлерине киргинчи джунчутмазча мадарла этерге кюрешгендиле.
1957-чи джыл алтотур (март) айны 4-де КъарачайЧеркес обком бла облисполкомуну алгъан бегимине кёре, джылны аягъына 24500 юйдеги келлиги бегитилгенди. Къарачай районнга 6250, Джёгетей Аягъына 3700, Гитче Къарачайгъа 3700, Преграднагъа 3450, Черкес районнга 3400, Зеленчукге 2100, Хабез районнга 1000, АдыгеХаблге 900 юйдеги орунлашыргъа керек эди.
Миллетни кёчерге хазырларгъа, обком бла облисполкомну бегими бла, Токаланы Сеит-Умар, Алийланы Ракай, Чотчаланы Ислам, Лайпанланы Сеит Орта Азиягъа джибериледиле. Кёчюб келлик миллетге не джаны бла да болушлукъ этиб, ишни баджарыр ючюн комиссия къуралады. Анга Токаланы Сеит-Умар (председатель), Капитонов, Амельченко П., Алийланы Р., Богданов В., Кузнецов, Лайпанланы Х., Чотчаланы И., Эбзеланы А., Этлухов киредиле. Андан тышында да миллетни джарлылыгъына къарар ючюн, район, эл, посёлок комиссияла къураладыла.
1957-чи джыл Ата джуртуна 13527 юйдеги, саулай да 51033 адам, аланы ичинде ишге джараулу 21282 адам къайтады. 1958-чи джыл 4409 юйдеги, 18039 адам, 1959-чу джыл 2081 юйдеги, 4370 адам кёчюб келедиле. Саулай да юч джылны ичинде Азиядан 20514 юйдеги, 73442 адам, аланы ичинде ишге джараулу 31711 адам джыйылады Джуртха.
Ала областны районларына былай тюшедиле:
Къарачай район - 5595
юйдеги - 18679 адам
Гитче Къарачай - 4613
юйдеги - 16631 адам
Джёгетей Аягъы - 4139
юйдеги - 14504 адам
Къобан - 2483 юйдеги 9413 адам
Зеленчук - 2092 юйдеги 7900 адам
Преградна - 1437 юйдеги
- 5724 адам
Черкесск шахар - 156 юйдеги - 573 адам.
Юч джылны ичинде 10351 джангы юй, 1730 времянка ишленнгенди, 1140 юй ишлене тургъанды. 1960-чы джыл энчи эмда коммунал фатарлада джашагъан юйдегилеге 4500 юй ишлерге план салыннганды. Алай бла къарачайлыла 54 элге тюшюб, юйле ишлегендиле, аланы ичинде 9 джангы эл къуралгъанды. Юй ишлеуде кърал къурулуш материалла бла уллу болушлукъ этгенди. Аланы бир бёлегин келтирейик:
Агъач эм къанга -138,197
кубометр
Шифер - 8 миллион лист
Чюй - 910 тонна
Цемент - 2245 тонна.
Аладан сора да мияла, къанджал, стандарт юйле, къумач, кийим дагъыда башха затла берилгендиле. Къарачайлыланы кёчюб келгенлери бла байламлы миллетибизни юйлю, маллы, ишли этерге эмда башха джарсыуларын джарашдырыргъа болушлукъдан сора да, Къарачай-Черкес автономияны промышленностун, эл мюлкюн, энергетикасын, социалтурмуш инфраструктурасын, культурасын ёсдюрюр ючюн 1957-1958-чи джыллада Эресей Федерацияны Министрлерини Совети тёрт кере бегимле алгъанды.
1957-чи джыл байрым (февраль) айны 22-де алыннган «О мерах помощи Карачаево-Черкесской автономной области Ставропольского края» деген бегимде, 10 минг къарачай юйдеги келлигин эсге ала, областны ёсюмюне уллу ачха берирге буюрулады. Электростанцияла, школла, больницала, къонакъ юйле, кёпюрле, джолла, телефон станцияла, эт комбинат, къурулуш трестле дагъыда башха объектлени ишлерге ачха джибериледи. Къурулуш ишлени тохтаусуз бардырыр ючюн Азиядан усталыкълары болгъан 500 къарачайлыны биринчиге кёчюрюрге буюрадыла. РСФСР-ни Министрлерини Совети 1957-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 27-де алгъан экинчи бегим «О мероприятиях по хозяйственному и культурно-бытовому строительству в 1958 году Карачаево-Черкесской автономной области Ставропольского края в связи с возвращением карачаевцев в область» деген бегим болгъанды. Аны тамалында да областда этиллик ишлеге уллу ачха бериледи эмда аланы тындырыллыкъ болджалларын белгилегендиле.
Саулай да РСФСР-ни Министрлерини Совети алгъан тёрт бегим, къуру къарачайлылагъа болуб къалмай, бютеу областха, Черкесск шахаргъа буюрулуб, аланы ёсюмлерине джол ачады. Уллу ачханы берилгени къарачайлыланы кёчюб келгенлери бла байламлы болгъанлыгъына, уллу къурулушла алгъыннгы Къарачай областны джеринден эсе, тюз джерледе бардырыладыла. Алай бла промышленность, къурулуш объектле асламысына Къарачайны джерлерине тюшмей къалгъандыла. Оюм алай болгъанды областны ара шахарында промышленность, фатар юйле, трестле, электроподстанцияла ишлесек, таугъа джолла, кёпюрле эмда башха затла ишлерге тынч боллукъду деб. Анга шагъатлыкъгъа бир юлгю келтирейим. 1957-чи 1958-чи джыллада Черкесскеде 30 мингден бир кесек артыгъыракъ адам джашагъан эсе, хар не да былайда ишленнгени себебли, 70-чи джыллада шахарда джашагъан адамланы саны 120 мингнге джетгенди.
Алай бла къарачайлылагъа толу реабилитация этилмей къалады, бизни джерлерибизде ёсюм да болмайды. Къарачай автоном областны кесин къурагъыз деген оюмну тута, 1962-чи джыл къарачай къуллукъчула, интеллигенция обкомдан джашыртын джыйылыу этедиле. Джыйылыуну юсюнден экинчи кюнюнде огъуна, тил этилгени бла, обкомгъа белгили болады. Обкомну экинчи секретары Токаланы Сеит-Умар ишден къысталады, кёбле да орунсуз боладыла. Алай бла къарачайлылагъа терс къарау 70-80-чи джыллада обкомну 3-чю, 4-чю пленумларында да бардырылады.
90-чы джылланы аллында Эресейде болгъан тарихли ишле къарачайлылагъа да толу реабилитация этерге джол ачадыла. РФ-ны Президенти Б. Н. Ельцин кёчюрюлген миллетледен къралны аты бла кечмеклик тилейди.
1993-чю джыл Эресейни Правительствосуну Председатели В. Черномырдин къол салыб «О мерах по реабилитации карачаевского народа и социальноэкономической поддержке Карачаево-Черкесской Республики» деген бегим чыгъады. Алай а, анда айтылгъанны да асламысы джашауда бардырылмай, къагъытда къалыб кетгенди.
Саулай алыб къарасакъ, къарачай халкъны Ата джуртуна къайтыб келгени республикабызны бютеу миллетлерини ёсюмлерине уллу хайырлы болады. 1957-чи 1958-чи джыллада къарачайлылагъа берилген къурулуш материалла къалгъан миллетлеге да джарагъандыла. Облисполкомну бир справкасында былай джазылады: «... в 1957-1958, также в 1959 годах фонды строительных материалов и суммы, отпущенные на оказание единовременной помощи остронуждающимся семьям карачаевцев, расходуются зачастую не по назначению и, несмотря, на принимаемые облисполкомом меры, подобные факты имеют место и по сегодняшний день».
Башында айтылгъан затла миллетлени бир-бирлерине этерге излеген политиканланы акъылларына келемидиле экен?!
Къарачай-Черкесияны миллетлери ёмюрледен бери да бирге джашай, къыйынлыкъ кюнледе бирбирлерине болуша тургъандыла, аны бир къауумла унутмазгъа керекдиле.
Берияны анасында «къонакъда»
Былайда кёчгюнчюлюк бла байламлы, кесим бла байламлы, бир хапарны айтыргъа излейме. Ол мени бла байламлы болса да, «тюзню ашы тюзде къалмаз» деген шартха уллу тюшюндюрлюк затды, деб кёлюме келеди. Биз Къазахстанны Джамбул областыны Будённовка элинде джашай эдик. Эл уллу, колхозу бай болгъаны себебли тёгерекде къазах элчикледе джашагъан къарачайлыла не этиб да ары кёчерге дыгалас эте эдиле. Элде МТС, сельпо, радиоузел, тюкенле, ресторан эмда базар бар эдиле. Элни къурагъан орус, украин кулакла эмда немцала болгъанлары себебли, айтханымча, байлыгъы уллу, хар неси да джарашыб эди. Бир кюн «Кърал Л. П. Берияны анасын, эгечин, къарнашын бизни элге ссылкагъа ашыргъанды» деген хапар джайылды. Кёб турмай, бир эркишини (ким эсе да билмедик) бизни элден къоратдыла. Берияны эгечи бизни школгъа библиотекарь болуб джарашды. Элни кёбюсю акъкъалачыла эдиле. Берияны анасыны юйю Тоторкъулланы Гуппуну юйюнден узакъ тюл эди. Тал тереклени ортасында салыннган скамейкада эки амма хаман да олтуруб ушакъ этиб туруучан эдиле. Ай медет, ала не сёлешгенлеринден хапар билирге мени болумум болмагъанды. Берияны анасы алаша, токъ тиширыу эди. Хаман да башында къара джаулугъу, юсюнде къара чепкени болуучан эди. Берияны эгечи узун бойлу бек ариу тиширыу эди. Школну библиотекасын ариу джарашдыргъан эди, сохталагъа болуша эди, аланы иги окъурларын излей эди. Китаб алгъан сохталадан, окъугъанынгдан хапар айт деб, соруучан эди. Китабны алыб, суратларына къараб, ат башындан окъуучуланы уялтхан да эте эди.
1957-чи джыл мен школну бошайма. Аттестатымы алыр ючюн, библиотекагъа китаб борчлу болмагъаныма Берияны эгечи къол салыргъа керек эди къагъытха. Аны школда табмагъанымда, Берияны анасыны юйюне салыб барама. Эшик аллында анасына нек келгеними айтама. Ол мени юйге чакъырады.
Кирген печибиз алай уллу тюл эди. Ортада, биз эски картлада кёрюучюбюзча, гитче столчукъ, анга да полгъа джете стол джабыу салыныб эди. Меннге шиндик салыб, стол джанына олтуртду. Олсагъатда, бюгюнледеча, ручкала болмагъанлары амалтын, чернильница бла ручканы столгъа салды. Мен да, тёгерегиме къарайма, ёмюрюмде кёрмеген ариу комодну кёреме. Аны юсюнде 3-4 сагъат. Аланы бири, джез болур эди, меннге алтынча кёрюндю.
Биз алай эте тургъанлай, башха печден эшик ачылды да, Берияны эгечи чыкъды. Мен туруб саламлашдым. «Библиотекагъа берлик китабынг бармыды?» - деб сорду. «Огъай», дегенимде, къагъытыма къол салды. Биз алай эте тургъан сагъатда Берияны анасы сюелиб бизге къараб тура эди. Къызы меннге: «Счастливого вам пути на Родину», деди. Мен, «сау бол» дегенлей, анасы мени къатыма келиб, къучакълаб, кёзюнден джыламукъла агъа, былай айтды: «Вы счастливые, вас возвращают на Родину, а мы не знаем, что будет с нами...» Мен, сейир болуб, не айтыргъа билмей сирелиб турдум. Ма бюгюн да кёз аллымда турады Берияны анасыны джылагъан тюрсюню. Олсагъатда аны баласы Лаврентий, Сталинни башчылыгъы бла, миллетлеге къаллай къыйынлыкъла салгъанындан хапарым джокъ эди. Заманла ётдюле, Берияны анасы мени къучакълаб, баласы къыйынлыкъ салгъан бир гитче миллетни уланыны аллында, аны Ата джуртуна кете башлагъанына сукълана, джыламукъла тёкгенин унуталмайма. Бир-бирде ананы не гюнахы бар эди деб, кёлюме келеди. Алай а, джалдатны (палачны) табханды ол ана, тюзлюк джетмей къалмайды эртде-кеч болса да, деб не айтыргъа билмей къалама бюгюнлюкде да. Ананы не гюнахы барды деб, дагъыда анга ауама.
Къалайды энди болумубуз?
Ата джуртубузгъа къайтханыбызгъа аталгъан къууанчха хазырланабыз. Джангы тёлюле ёсгендиле. Миллетибиз окъууда, ишде, джашауда уллу джетишимлеге джетгенди. Аллахха шукур, къуру республикабызда къарачайлыла 90-нга джууукъ элледе, район аралыкълада эмда шахарлада джашайдыла. Башха регионлада да аз тюлдюле. Алай а, бюгюнлюкде джюрегибизни сескекли этген кёб затла бардыла. Сюргюнню заманында «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, Ата джуртха барлыкъбыз» деген термилген сёзлени бюгюнлюк бла байламлы этерге орун джокъду дерге боллукъбуз.
СССР-ни чачылгъанын, заводланы, предприятиелени, колхозланы, совхозланы къуругъанларын, эллерибиз да таркъая баргъанларын кёребиз. Базар система, ёмюрледе не бек къыйын кюнюбюзде да бир-бирибизни сыйлагъаныбызны къурута, татыусузлукъну джаяды. Бюгюнлюкде кёчгюнчюлюкню джылларында халкъына кече-кюн да халал джумуш этген джашларыбызча, джигер къызларыбызча бармыдыла? Огъай дерге джарамаз. Алай а, халкъыбыз къауум-къауумгъа юлешиниб, бир-бирибиз бла кюрешгенибизге да кишини сёзю болмаз. Хар небиз да бар, алай а, тынчлыгъыбыз, бир-бирибизге сюймеклигибиз - аздан аз. Тиширыуларыбыз балаларын къоюб, къралны базарлары къой эсенг, тыш къраллагъа джайылгъандыла. Бир-бир эркишилерибиз, тартынмай, тюкен къатында аракъы ичерге джарашхандыла. Уру-гуду, адам ёлтюрген энди кишини да сейирсиндирмейдиле. Къыйналыб джыйгъан рысхыбызны керексиз адетлеге джоюб, джангы юйленнгенлени джалан къоябыз. Ма ол затла амалтын, джаш тёлюбюз заманында юйленмей, миллетибизни саны азая барады. Кёб къыз, джаш юйдеги къурамай, къартаядыла. Джыллада миллетибизни ёсген статистикасына къарасакъ, сёз ючюн, 1989-чу джылдан 2003-чю джылгъа халкъыбызда 30 мингнге джууукъ сабий туумай къалгъанды. Миллетибиз къралыбызны кёб шахарларына джайылыб, анда туугъан сабийле тиллерин унутуб, артда Ата джуртларына келирге унарыкъ тюлдюле.
Къралыбызда бола тургъан тарихли процесслени киши тохтаталлыкъ тюлдю. Алай а, къайдадыла Къарачайны бай джашлары? Къайдадыла халкъына иш берген, сый берген заводлуфабрикалы адамларыбыз? Саныбыз ёсмесе, къралда чачылыб барсакъ, кимге къалырла аламат джерлерибиз, сууларыбыз? Кимле аллыкъдыла аланы, кимлеге ата джуртубузда къул боллукъбуз биз? 50-100 джылдан миллетибиз, джерибиз, сууубуз къалай болурла? «Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» деген сёзлени джангыдан айтыргъа болурбузму?
Бюгюнлюкде миллетлени автономиялары болгъанлыкъгъа, халкъ кеси джарлылыгъына кеси къарарын излейди федерал аралыкъ. Аны амалтын, табышлы адамларыбызгъа, халкъны аты бла къуралгъан джамагъат бирлешликлеге уллу борч салынады. Халкъны, джерибизни, сууубузну сакълауда, кърал тамадала бла бирге, аланы уллу борчлары барды. Джамагъат бирлешликле бу затланы юслеринден оюмлагъа сагъыш эте, миллетибизни сакъларгъа керекдиле.
Бюгюнлюкден башлаб, кёчгюнчюлюкню джылларындача, бир-бирибизни сыйыбызны кёрюб, тилибизни, джерлерибизни, сууларыбызны багъалатыб, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, башха джерде бизге джурт джокъду» деб, туудукъларыбызгъа хаман да айта, миллетибизни сакъларгъа керекбиз.
ТЕБУЛАНЫ Рамазан,
Гуманитар академияны
академиги.
2007 дж.