2019 дж. къыркъаууз айны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Батчаланы Муссаны 80-джыллыгъына
ДЖАНГЫ ДАРАДЖАГЪА ЧЫГЪАРГЪАНДЫ
Къарачай-малкъар халкъны закий уланы,СССР-ни Джазыучуларыны союзуну члени Батчаланы Хаджи-Кишини джашы Мусса 1939-чу джыл Къумуш элде туугъанды.
Сабийлиги уруш, кёчгюнчю джыллада ётген Мусса гитчеликден огъуна джашауну джарсыуун, къыйынын да сынагъанды.
Ол баш билим КъарачайЧеркес кърал устаз институтда алгъанды. Москвада Горький атлы Литература институтну Баш курсларын да тауусханды.
Толу 43 джылы да толмагъан Мусса кесини чыгъармалары бла къарачаймалкъар суратлау адабиятны джангы дараджагъа чыгъаргъанды.
Батчаланы Муссаны саулугъунда эмда ауушханындан сора чыкъгъан китабларыны саны 13 болады. «Ставрополье» альманахда (¹ 1 1967, ¹ 3 1971, ¹ 3 1972, ¹ 4 1973), «Юность» (¹ 4 1976), «Аврора» (¹ 11 1974) журналлада назмулары, новеллалары, хапарлары басмаланнгандыла.
Орус тилде, ана тилинде да бирча уста джазалгъан Батча улу Лопе де Веганы, А. Н. Островскийни, М. Байджиевни белгили пьесаларын къарачай-малкъар тилге, нарт таурухланы (Е. Стефанеева бла бирге) да орус тилге кёчюргенди. Батча улуну чыгъармалары талай тилге кёчюрюлгендиле.
Муссаны «Ай кече» (макъамы Жеттеланы Мустафирни), «Экибиз» (макъамы Ёзденланы Альбертни), «Эркишисе сен» (макъамы Ёзденланы Альбертни) деген эмда башха назмуларына композиторла макъамла салыб, ала джырла болуб, бюгюн-бюгече да халкъда джырланадыла.
Батчаланы Хаджи-Кишини джашы Мусса 1982-чи джыл элия (июль) айны 14чю кюнюнде Къумушда дуниядан ажымлы кетгенди.
Къарачай-малкъар халкъны акъылман джашы Батчаланы Муссаны чыгъармачылыкъ иши ёлюмсюз болгъанына бюгюнлюкде кишини да ишеги болмаз.
Анга шагъат этген затла кёбдюле. Аны юсюнден бюгюнлюкде бизни белгили джазыучуларыбыз, алимлерибиз, адабиятны сюйген адамларыбыз айтханлай турадыла.
Бюгюн биз «Къарачай» газетни окъуучуларына Эресей Федерацияны махтаулу артисти, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, педагогика илмуланы кандидаты Ёзденланы Альбертни эсге тюшюрюу чыгъармасын теджейбиз.
ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
КъЧР-ни махтаулу журналисти.
БАТЧАЛАНЫ МУССА
Биринчи тюбешиу
Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну орус тил бёлюмюню биринчи курсунда окъугъан джылымда: «О хахай, тюбешиу боллукъду, джыйылыгъыз!» деген бир хапар чыкъды. (Къурман болайым ахлуларыма! Джыйылыу болады деб эшитсек, биз къайры, нек баргъаныбызны да иги ангыламагъанлай, урягъа кириб къалыучанбыз. Сора, джолда бара: «Ий, къайры бара тура эдим?» деб сагъыш этиученбиз. Аллай шартларыбыз ючюн, малкъарлыла бизни кеслерине бек ушатыб: «Акъылман къарацайлыла», деучендиле). Аны сандырагъаным, мен да къайры баргъанымы иги билмегенлей, эки ашыгъымы бир-бирине ура, институт таба сермедим. Окъуу мекямны бир уллу бёлюмюнде къарачай джаш тёлю джыйылдыкъ. Бир кесекден, уллу джазыучуларыбыз Хубийланы Осман, Байрамукъланы Халимат, аланы ызларындан джылы къыркълагъа келген джаш да кириб келдиле. Биз, ёрге туруб, харс урдукъ. «Халиматны, Османны биргелерине келген, ол кёзлюклю джаш а кимди?» деб шыбырдагъан ауазны эшитдим. Шыбырдагъанны къатындагъы: «Къалай танымайса? Ол эм иги джазыучубуз Батчаланы Муссады», деди. Мен да, «амандан Мусса болмагъын сен, ол Мусса болмаса! Муссаны сыфаты башха тюрлю болургъа керекди! Билмей айта болур?» дегенча болдум ичимден. «... Мусса алай айтды, Мусса былай айтды. Мусса ол хапарны джазды, Мусса бу назмуну джазды, Муссаны пьесасын спектакль этиб салгъандыла да, анга къараргъа барабыз, Муссаны джазгъанлары Совет бластха къаршчы болгъандыла да, бирле обкомгъа тил этгендиле, бир тутхан-зат этмеге эдиле ... Огъай, Къулий улу Къайсын Муссаны джазгъанларына керти багъа бериб, обкомдан джакълагъанды. Соболев деген джазыучу: «Муссаны «Элия» хапары Чингиз Айтматовну чыгъармасындан кем тюлдю», дегенди. Эйле, бизни Мусса ол белгили гюрджюлю джазыучу Чабуа Амирэджеби бла уллу татахды, аны заманына джетерге, Аллах айтса, халкъыбызны атын саулай къралгъа, дуниягъа да айтдырлыкъды Мусса», деген халкъда айтыуланы мен эшитир керекли къалмагъан эдим. Мусса, Мусса, Мусса! Ий, къаллай адам болур бу Мусса дегенлери? Къара чачлы, къара къашлы, сагъышлы къара кёзлю, аз «къочхар» бурунлу, акъ къанлы, ортадан узуннга тартхан сюекли, кенг имбашлы, ингичге белли, къан тамырлары белгили болгъан уллу къоллары бла бир джашны кёз аллыма келтириб, «Мусса дегенлери бу болур?» деб, сагъыш этиучен эдим. Башхаланы джазгъанларына ушамагъан китабларын окъусам а, джюрегими теренинде джашагъан, бир таза, керти дуниягъа тюшгенча бола эдим. «Иги сагъын, Муссагъа тюбеб, ушакъ этиб, бу джомакълы дунияда мен джууаб табалмагъан сорууланы анга соруб, бир джууаб табар эди...» деб кесим кесим бла ушакъ эте, Файгъамбарны кёкден тюшерин сакълагъанча, сакълай эдим Мусса бла тюбешир кюнюмю. Ма энди уа тюбешдим, кёрдюм: сарысыман чачы джукъаргъан, сары хончаларыны къыйырлары тёбенирекден джюлюннген, онг къолуну кёргюзюучю бармагъы бла кёзлюклерини ортасындан ёрге тебериб тюзетген биреуленни. Нек болгъанын билмейме, бу сары шинли адамланы кёргенлейиме, не уа кесим кюзгюге къарагъанлайыма, шайтанларым къозгъалыб тебрейдиле... Семенланы Джырчы Сымайыл да сары, Мусса да сары... да была бары «Сарыбаш Токъмакъовичле» болуб, не болгъанды былагъа?!» деб, кесим-кесим бла дау айырыб тебредим. Мен «дау» айыра тургъунчу, джыйылыуну ачдыла. Джангылмай эсем, биринчи Осман, аны ызындан Халимат сёлешдиле. Халиматны да, Османны да сыйларын бек кёрсем да, ала не айтыб башлаб, сёзлерин не бла бошарыкъларын ичимден билгенча болуб, сёзлерине артыкъ бек эс буралмай эдим. Муссадан кёлюм чыкъгъанча болсам да, «Муссагъа сёз берилгенлей, кёзлерими къысарма да, ол мен эртделеде кёзюме кёргюзтюучю Муссаны кёз аллыма келтирирме да, хайда тынгыларма», деген оюмгъа келиб, кесими джарашдырдым. Муссагъа сёз берилди. Биягъы кёзлюклерин кёргюзюучю бармагъы бла тюзете, «Элия» деген хапарындан юзюкню окъуб башлады. Муссаны орусча кескин, джюрекден окъугъаны сабыр-сабыр мени ангымы кесине тарта барыб, ахырында джесирге алды. Мен кёзлерими къысыб, Муссаны окъугъанын кёрюб башладым. Хапар да бошала, халымы киши эсгериб къояды, деген сезимден джунчуй, кёзлерими ачдым. Кёзлериме ау салгъан кёз джашланы ичлери бла къарагъанымда, бир кесек заманчыкъгъа Муссаны джыламукъ кёлде батыла тургъанча кёрдюм. Кесими эсгере, «ой, юйюнг къурумасын сен къызтекени! Алайда бир атны джашауу амалтын, кесинги бу сыфатха киргизиб!» деб, кесиме айыб эте, башымы энгишге ийиб, къол джаулугъуму чыгъарыб, кёзлерими сюртдюм. Къатымда олтуруб тургъан тенгим:
Не болгъанды сеннге, биягъы сен индий киногъа къарагъанчамы болдунг, Муссаны хапарына тынгылагъанынгда? - деди.
Джашчыкъ, къулакъ артынга джетдиргинчи, тынч бол! Кесекле тийгендиле да, аны ючюн тартама бурнуму, деб, бурнуму тартхан кибикле эте, дагъыда бир сюртдюм.
Бурнунг табды. Кёзлеринг амалтын, хатасы болмагъан, джарлы бурнунгу юзюб къояса, деб, хыйла ышарды тенгим.
Джыйылыу бошалыб, студентле Османдан, Халиматдан автографла алыргъа мыллыкларын атдыла.
Знаешь, что... кесинги къарттамакъчыкъ эте турма да, залим джаш эсенг, бар да Муссадан автограф алчы! дедим тенгиме.
Керекмиди меннге сени Муссангы автографы?! Сенсе Муссаны файгъамбарлагъа тенг этиб айланнган. Бар да кесинг ал, керек эсе! деди тенгим къатымдан арлакъ джанлай.
Хей, халисиз, сени джылынг менден гитчеди, бар дейме! Уллу айтханны этмеген уллаймайын къалады! дедим.
Хоу, сен пилсе! Гитче айтханны этмеген да гитчеймейин къалады, кесинг бар, мен уялмай не деб барлыкъма?! деб, джамагъатны ичинде кёз туурамдан ташайды тенгим.
Назмула джазыучу бир джашил тетрадь кибигим бар эди да, аны да къолтукъ тюбюме къысыб, Муссаны аллына бардым. 1979-чу джылны кюзюнде эди мен айта тургъан хапар. Меннге 22, Муссагъа уа 40 бола эди ол джыл. Ма ол кюнден башланнган эди мени Мусса бла танышлыгъым. Муссаны юсюнден оюмла. Уллу адам дуниядан кетсе, «этеги этегиме тийген эди, ол мени аллай иги тенгим эди» деб, кесибизге сый тартхан къылыгъыбыз да болуучанды. Мен Мусса бла тенглик джюрютген къой эсенг, уялгъан эте эдим, къатына барыб, сёлешеме деб, бир терс затны айтыб, бедишлик болама деб. Китаблары бла кёб «ушакъ» этиучен эдим Муссаны. «Кюмюш акка», «Элчилерим» деген чыгъармаларын окъусам, Муссаны уллу фахмусуна да, джигитлигине да бек сейирсине эдим. «Когда осуждают предки» деген чыгъармасы ючюн Муссагъа Совет Союзну Джигити Алексей Скоков атлы саугъаны берселе да, тюзюн айтханда, мен аны иги огъурамай эдим. «22-23 джылларында не огъурагъан, огъурамагъан хапарланы айтады бу?!» дерикле да болур эдиле ол заманлада. Мени огъураргъа, огъурамазгъа юретгенле, Муссаны тенглери суратчы Абазалыланы Асланбекни джашы Хабиб (джандетли болсун), суратчы-педагог Абазалыланы Сосланбекни джашы Магомед (джандетли болсун) дагъыда башхала эдиле. Артыкъсыз да бек Абазалыланы Магомед адабиятны бек кючлю биле эди.
Сёзлени бояуларын кёрюрге, макъамларын эшитирге Магомед юретген эди мени. Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну устазлары, суратчыла Тамбийланы Бурхан, Хубийланы Ахмат, Алийланы Юсуф, Кипкеланы Мустафа эмда башхала Бостанланы Магомедни фатарына джыйылыб, джангы адабият чыгъармаланы, суратланы кёб сюзюучен эдиле. Мени да кеслерини «джыйыннга» къошуучан эдиле. Мен аладан алгъан билимими, филфакда 4 джыл окъуб алмагъанма десем, устазларымы кёллери къалмасынла (кёлю къалырча адам да хазна къалмагъанды. Джандетли болсунла). Аны айтханым, Муссаны чыгъармаларына багъа берирге кесими башым джетмесе да, кюнде-кечеде айтыб, юретиб тургъан устазларым бар эдиле. Энтда къайтарыб айтама, ол джашла Муссаны тенглери эдиле. «Муссаны «Когда осуждают предки» деген чыгъармасы, бир кесек, коммунист фикирге кёре джазылгъанды», деучен эдиле. Ала эсими уятмасала, джукъ да ангыламай окъурукъ болур эдим. Джашла айтхан затны уа, мен артыкъ да эс бёлюб окъуучан эдим. Аллай (биз ангылагъандан) ууакъ-тюек джетишмеген затлары болмагъан джазыучу дунияда болмагъанды. Аллай затчыкъла, Абазалыланы Магомед айтханлай, «пилни юсюнде бюрчелени излегенча» бир затды. Мусса керти да пил эди бизни ана адабиятыбызда. Джазыучуланы кёбюсю «Джашасын КПСС!», «Джашасын Ленин!» деб джазгъан болмаса, тюзюн айтайыкъ, адамны ич дуниясын кёргюзейик деб кюрешмей эдиле. Мен ангылагъандан, «мындан ары былай джазаргъа боллукъ тюлдю!» деген оюмгъа келиб, адабиятыбызгъа джангы философия, суратлау кюч, ариу тил къураб, джангы джол ачханы амалтын багъа бере болурбуз бюгюн Муссагъа. 80-чи джылланы ал сюреминде, мен ол затланы акъылым бла ангылаялмагъанлыкъгъа, джюрегим бла сезе болур эдим деб келеди кёлюме. Аны ючюн сюе болур эдим Муссаны чыгъармачылыгъын. Сюйгенни къой, китабын аллыма салыб, къыл къобузну къолума алыб: «Кюн батар-батмазлай, кёрюндю кёкде ай...» - деб, назмусуна макъам салыб, джырлаб башлаучан эдим. Джырлагъанымы магнитофонлагъа джаздыра эдиле да, къычырта эдиле джер-джерде. Звукозаписледе пластинкала этиб, сата эдиле. Муссаны сёзлерине джазгъан «Экибиз» деген джырым, халкъда белгили джыр болгъан эди. Мен да ичимден: «Ий, Мусса бу джырны бир эшитмеймиди? Эшите эсе уа, халкъ махтагъан джыр амалтын, Мусса меннге бир сёз нек айтмайды?» деб, бек сакълай эдим.
Мындан арысы басмаланныкъды.