4
«Мени эрим къазауатда ёлсе, кесим партизан болуб сермешсем, сора къалгъанла бизденми къарыусуздула? Бир кишини аяр мадар джокъду бютеу къралгъа къоркъуу тюшген сагъатда».
Быллай оюмла да башындан кетмегенлей, биягъынлай 18 джылы джангы толгъанланы къагъытха тюшюрюб, аскер комиссариатны босагъасындан тюшдю Хурриет. Ёзге бу джол аскер комиссар, къагъытны бюсюреусюз бир джанына тюрте, айтды:
- Сизни халкъдан аскерге адам алыуну тохтатыргъа деб, буйрукъ келгенди башындан.
- Нек? - деб къысха сорду Хурриет.
- Бир джанындан, сизден къазауатха кёб адам алыннганды. Адам санына кёре, къазауатха эм кёб адамы къошулгъан малкъар халкъды, аны ызындан сизни халкъ барады. Экинчи джанындан, къазауатны чархы ызына айланнганды – немислени джуртдан къыстай барабыз. Къралны башчылары, сизнича аз санлы халкъланы аяргъа, энди къазауатха сизден адам алмазгъа оноу этгендиле. Бар, халкъынгы къууандыр.
- Халкъым бу затха къуууанныкъ тюлдю. Халкъым ит фашистле бла къазауат этерге излейди.
- Аскер комиссар сёзню бошалгъанын кёргюзте, ёрге турду:
- Оноу башындан келгенди – анга бойсунмай мадар джокъду.
Хурриет не айтыргъа да билмей, юйюне къайытды. Анасы, сабийлери да анга къууаныб, ышарыб тюбедиле.
- Тамада эгиз джашчыкълагъа – Карл бла Фридрихге – он джыл, Умар бла Къурманнга – 8, Клара бла Розагъа – 6, Кюрдамир аскерге кетгенден сора туугъан Гинджичикге да – 2 джыл болады. Бары да тёгерегине басыныб, сюйюмчю дегенча къарайдыла. Сора, анасы мектубну-письмону узатды. Таныш хатны кёрюб, Хурриетни джюреги дженгил-дженгил урду. «Сезе эдим сени сау болгъанынгы» дей ичинден, бир кесекни кёзлерин къысыб турду. Сескекли болуб, письмону мухуруна къарагъанында уа, Кюрдамир сау заманда джазылгъан къагъыт. Алай болса да, умут эте, ачыб окъуду. Не келсин – эртде джазылгъан къагъыт.
Тюзюн айтыб, барын мыдах этди. Джазылгъанны уа къайтарыб-къайтарыб окъуду:
«Сабийлеге сакъ бол. Не этерик эсенг да, аланы сакъларгъа, аякъ юсюне салыргъа кюреш. Ала сау болсала, сен сау болсанг – манга ёлюм джокъду...».
- Мен аттяны кёрюргек излейме,- деди Гинджичик.
- Излей эсенг, кёрлюксе,- деди Карл.
- Къачан?
- Уллу болсанг.
Сабийлени сёлешгенлерине ичинден сейирсине, башха джангылыкъны айтды Хурриет.
- Энди бизден аскерге адам алгъанны тохтатхандыла. Башындан аллай буйрукъ келгенди. «Аз санлы халкъланы аяргъа керекди»,- дегенди Сталин джолдаш.
- Къызчыкъ, сен анга ийнанамыса?
- Аскер комиссарны айтханы алайды.
- Черкес областда шохларынга бир сор, ала бизден да аз халкъдыла, аскерге алгъан алада да тохтагъанмыды экен?
Хурриет анасыны обурлугъуна сейирсине, башын силкди.
- Болсун, джангыз былай къайгъылы болуб турма.
5
Арадан бир ай кетди. Черкес областда тамада къуллукъда ишлеген танышына тюбеди Хурриет. Алада адамланы аскерге алгъанларыча ала. Ызына къайытыб келе биягъы аскер комиссаргъа къайытды да, алгъыннгы сорууун къайтарыб сорду:
- Бизден аз санлы черкес халкъдан къазауатха алыучуларыча аладыла адамланы. Бизден не ючюн алмайла, адамла сорадыла – мен не джууаб этерге керекме?
Аскер комиссар, туруб эшиклени ичинден къылыч салды да, орнуна келиб, ауазын да акъырын этиб айтды:
- Хурриет, сизни халкъгъа кърал ышанмайды. «Немисле областха кирген заманда, аланы алларын тыяр амалла этмегенсиз, партизан кюрешни бардырмагъансыз, немислеге ауушлагъа джол кёргюзтгенле чыкъгъандыла ичигизден; халкъны бир къаууму немис аскерге къууаныб тюбегенди, аны джанына кёчгенди; таулада, чегетледе бюгюн да бардыла сатлыкъла, дезертирле; ала кёбдюле, тауланы аладан азатлар ючюн, областны башчыларыны тилеги бла, аскер киргизтирге да оноу этилгенди» деб эшитгенме. Арабызда къалсын, айтылмазлыкъ сёзню айтама.
- Джолдаш аскер комиссар, сиз кесигиз билесиз, бу ётюрюк болгъанын. Сауут туталлыкъ джылда адамланы барын аскерге ашырыб баргъанбыз. Анда ала ётгюрлюклери бла белгилидиле. Мында къартла, тиширыула, сакъатла, аякъланнган сабийле эркишиле этиучю ишлени этиб, фронтха болушлукъ этгенлей турадыла. Немисле кетер кетмез, колхозланы ызына къургъанбыз, хар не да алгъынча бола барады. Партияны край комитетини тамадасы Суслов да, Сталин джолдаш кеси да, бизге разылыгъын билдириб, джазгъандыла. Энди не болуб къалды да?
Комиссар къолларын эки джанына джайгъандан ары джукъ айталмады. Хурриет аны бла тохтаб къалмай, областны башчыларына, крайгъа, Москвагъа да джазды. Анга джууаб къайтаргъан болмады, кесин а таша органла ишлеучю юйге чакъырдыла да, къаты эсгертдиле: «Башында этилген оноулагъа къаршчы болсанг, халкъны да къанын бузсанг – джууабха тартыллыкъса, тутуллукъса; сен партияны, къралны адамы эсенг – кърал, партия этген оноулагъа бойсуннган бла къалмай, аланы джашауда бардырыргъа керексе».
- Мени эрим да, мингле бла къарачайлылача, немисле бла къазауат эте ёлгенди. Мен кесим да, партизан урушлагъа къошулгъанма. Бюгюн эсе, душман чачхан, тозуратхан совет мюлклени орнуна сала кетгенбиз. Чегетледе джюзле бла, мингле бла саналгъан дезертирле, бандитле джокъдула. Мен кесим ат белинде тау ёзенледе, элледе айланнганлай турама. Чегетде джашыныб, баш сакълаб айланнган къауум адам болур, аладан бизге хыянат джокъду. Немислеге тагъылгъанла, немисле бла кетгендиле. Ала да кёб тюлдюле, кесигиз билесиз. Башха халкъладан кёб бизде сатлыкъ, бандит, дезертир болмагъанды. Алай эсе, артыкъ бизни халкъгъы ышанмазгъа, къазауатха бизден адам алмазгъа, областха аскер киргизтирге неге керекди?
- Къарачай областны башчылары болумну сенден аман биле болмазла. «Тауланы бандитледен, дезертирледен тазаларгъа кесибизни къарыуубуз джетерик тюлдю, аскер джиберигиз» деб, джазгъандыла ала башына. Узун сёзню къысхасы – сен бизни бла ёргеде этилген оноуну тындырыр джанындан боллукъмуса, огъесе, къаршчымыса? Къаршчы эсенг, ачыкъ айт. Ол заманда сауутунгу-сабангы да бер, джууаблы къуллугъумдан да башыма бош этигиз» де да къагъыт джаз.
Хурриет ангылады, «огъай» дегенлей тутарыкъларын.
- «Мен совет властха, коммунист партиягъа кертилигими кёргюзте келгенме, кёргюзте да барлыкъма. Оноу этилген эсе, совет къралны солдатыча, мен анга бойсунама».
- Аламат. Быллай сёзлени сакълай эдик биз сенден. Ишинги бардыргъанынгча бардыр, халкъны бир джукъгъа ишекли этме. Бандит-дезертир къауум бар-джокъ эсе да, борчун тындыргъанлай, аскер кетерикди. Ары дери уа, халкъны кёлюн бас, аскерге иги болсунла».
Хурриет, аскерчича «честь» бериб, таша къуллукъчуланы юйлеринден чыкъды. «Кърал халкъгъа, халкъ да къралгъа ышанмагъан къуджур заманла» дей атлады, кеси кеси бла сёлеше Хурриет.
6
Джолда бара, Хурриет Мариямгъа тюртюлдю – къыз заманларында къысха тенгле эдиле.
- Джол болсун, къайры гузабаса?- деб, тохтатды Хурриет.
Тюзюн айтыргъа бла къалыргъа билмей чайкъалгъаны, Мариямны бетинден танылды.
- Айтыргъа да уялама, алай болса да... Неме, ол аскердеги «ёлгенди» деб къагъыт келгенли, тынгым къуругъанды – джюрегим ийнаныб къалалмайды къалай эсе да. Билгичге бара турама, не айтырыкъ эсе да...
- Сен шашыб тураса да, зауаллы. Комсомолчу къыз быллай джахил да къалай болады. Кимди ол билгич а? Аны тюрмеде чиритирге керекди.
- Ойнагъанмы этесе? Ол шыйыхды. Анга джукъ болгъандан Аллах сакъласын. Анга хыянатынг джетсе, бютеу эл налат берир. Анга тиймезге сёз берсенг – атын алай айтырыкъма, алайсыз...
Хурриет аны къучакълады да:
- Мени да къыйынлыгъым сеничады, бирге барайыкъ анга. Менден анга заран джетмез, сёз береме»,- деди.
Экиси да биразны барыб, эл къыйырында Джаннга́нланы арбазгъа кирдиле. «Хы, шыйыхха барыб келебиз» деген тиширыу къуш-мушла эсине тюшдюле. Арбазгъа шыйыхны юй бийчеси Абат чыгъыб, Хурриетге да ишекли къарай, юйге чакъырды.
Мариям шыйыхны одасына атлады, Хурриет къонакъ бёлмеде тохтады Абат бла.
Ол джукъ сормагъаны себебли, Хурриет кеси башлады сёзню.
- Сиз менден илгенмегиз. Джаннганны керти да билгени бар эсе, баш иемден бир сорлугъум барды. Мариямгъа да сёз бергенме, менден сизге заран джетерик тюлдю.
Абат джукъ да айтмай, эрини бёлмесине кетди.
Мариям чыкъгъанында, Абатны ызындан атлады Хурриет.
Джабагъы джастыкълада олтура эди Джаннган. Сокъур болгъаны себебли, къара байлауу бар эди кёзлеринде. Андан бир юч атлам арлакъда шиндикге олтурду Хурриет. Ала ушакъ этерча болгъанлай, Абат юйден чыкъды.
- Сени меннге келтирген эки-юч сорууду – баш иенги джазыуу эмда бизден аскерге адам алыуну нек тохтатхандыла, эмда аскер нек киргенди Къарачай областха? Алаймыды?
Хурриетни комсомол джюреги дженги-дженгил урду: «Бу мени нек келгеними къайдан билди экен, «Бушайны шайтанлары» дегенлей, муну да аллай бир заты джокъ эсе?»...
- Къоркъма, мени шайтанларым джокъду, сиз – иймансыз къауум – аллай затлагъа да ийнанмай шойсуз? Алай а, сени меннге келтирген къайгъыла мени да, кимни да рахат къоярыкъ тюлдюле.
Хурриет, сёлешмегенлей, башын къымылдатды.
- Ауазынг нек чыкъмайды, огъесе, башха джумушунгму барды,- деди Джаннган.
Хурриет кесин къолгъа алыб, рахат айтды:
- Да сёзсюз да билиб турасыз нек келгеними. Меннге сёлеширге да керек болмаз.
- Алай эсе, эски таурухлада айтыучулай, къайсындан башлайым: игисинденми, аманынданмы? Бушуу бла къууанч аякълашыб келеди дегенлери тюз болур.
Эринг сауду, бир башха джуртда тюбеген да этериксиз.
- Къачан, къайда?
Джаннган бу соруугъа джууаб этмей, экинчи, ючюнчю соруулагъа кёчдю.
- Бизни халкъдан аскерге адам алыуну тохтатханлары да, Къарачайгъа аскерни киргизтгенлери да халкъны кёчюрюр ючюндю. Тутмакъ этиб сюрлюкдюле Джуртдан.
Хурриет бир джукъ айталмай къалды. Кеси да ишекли болуб тургъан затха, къартны айтханы да къошулду. Тышындан а башха тюрлю айтды:
- Сталин гитче халкъладан къазауатха адам алмазгъа деб оноу этгенди дейдиле. Алай а, ол оноуну манга киши кёргюзтмейди. Болса, кёргюзюрюк болур эдиле. Черкеслиле бизден да аздыла, алада къазауатха адам алыуну тохтатмагъандыла. Бу затха не айтыргъа да билмей турама. Аскерни киргизтгенлери уа, таулада кёб бандит, дезертир барды – аланы къурутур ючюн ийгендиле аскерни,- дейдиле.
- Къурутсунла да кетсинле, къош салыб турмасынла да. Огъай, аскерни борчу башхады – миллетни къурутуу, кёчюрюу.
- Билмейме, алай а терс иш этген къауум немисле бла кетгенди, чегетде джашыныб тургъан бёлек насыбсыз бар эсе да, аладан халкъгъа, къралгъа къоркъуу джокъду.
- Алай эсе, аскер нек келгенди, не дейдиле?- сорду Джаннган.
- Къарачай областны тамадасыны тилеги бла киргенди аскер,- дейдиле. – Терслик балтада, сабда да болур. Немиесле келгенлеринде, алагъа къууаныб тюбегенле да чыкъгъандыла. Алай а, аллай сатлыкъла бизде башха халкъладан кёб тюлдюле, халкъны санына кёре айтама. Партияны къарачай област комитетини биринчи секретары уа, не эсе да, аскерни киририне разы болгъанды. Ёзге халкъны кёчюрлюкле деб, аллай сёз эшитмегенме.
- Къызчыкъ, халкъны алай бош кёчюрлюк тюлдюле, душманныча, тутмакъ этиб, сюрлюкдюле. Бек уллу палах сакълайды халкъны. Узакъ, къыйын джолоучулукъгъа хазырлансын халкъ, азыгъын, кийимин джарашдырсын. Кёб къалмагъанды сыйрат кёпюрге минерге. Хы, мен айтханны ол таша къара кючлеге айтыб, мени тутдурмазлыгъынгы билеме. Аны ючюн ачыкъ сёлешеме сени бла. Алай а, тутдуртурукъ болсанг да, келе тургъан палахны санга айтмай къояллыкъ тюл эдим. Сен бу хапарны менден чыкъгъанын билдирмей, халкъгъа джай. «Джаннган айтады» десенг а, манга да аман, халкъгъа да аман. Ёзге халкъ кеси да ангыларгъа керекди: бизден къазауатха адам алыуну тохтатхан эселе, сора къралны бизге къаршчы бир аман иннети барды. Иннети не болгъанын а айтдым. Бютеу къыйынлыкъ – хакъ джолдан кетиб, Аллахны чамландыргъаныбыз ючюндю. Комсомол-коммунист болсанг да, халкъгъа къайгъыргъан ишлеринг бардыла да, Аллах сени атыб къоймаз. Иймансызлыгъынг ючюн а – тюшюнюр чакълы бир палах сен да чегериксе. Бар, халкъны джолгъа хазырла. Бу ибилис къралны туугъан кюнюн джесир вагонлада «белгилериксиз». Халкъны джолгъа хазырлаялсанг, сени кёб гюнахынг кечилир. Муну айта, башыма не кюн келлигин билеме, алай тынгылап да къалай къойгъун?
Хурриет Мариям нёгери бла юйден чыкъгъанында, бир къаралды хоншу юй таба ашыкъды. Бу къаралдыланы-тилчилени арт кёзюуде кёб болуб къалгъанларына адам сейирсинирча эди.
7
Хурриет бек ышаннган адамларын джыйды да, ачыкъ айтды:
- Былайда айтылгъан былайда къалыргъа керекди. Тышына бир сёз чыкъса, барыбызны да саламыбыз Салабкадан келликди. Мен айтырыкъ: бизден аскерге адам алгъанны не ючюн тохтатхандыла деб кёлюгюзге келеди? Кърал бизни джуртубуздан сюрлюкдю да аны ючюн. Аскерни да аны ючюн киргизтгендиле. Энди халкъ кесин джолгъа хазырларгъа керекди. Кийим бла азыкъ, дженгил бузулмазлыкъ азыкъ – кулакланы ызындан ашырсала, Орта Азиягъа дери къырылмай джетерча.
- Къой, Хурриет, бютеу халкъны къайры кёчюрлюкдюле? Керексиз къоркъууладыла айтханынг.
Анга ийнаныб джюрюген адамла огъуна, аккыллы болгъанларына, бек сейирсинди Хурриет.
- Сора, сиз билгенден, аскер нек къуршалагъанды Къарачайны? Аскерге бизден адам алгъанны нек тохтатхандыла? Огъесе, сиз менден иги биле болурмусуз халны?
- Да айтханлары адам ийнанмазча тюлдю да. Къазауатда абызырагъан аскер бёлеклени солутургъа келтиргендиле. Ноябрь праздникледен сора кетерикдиле дейдиле. Бизден аскер алмагъаны уа – Сталин аз санлы тау халкълагъа артыкъ джан аурутуб, аскерге адам алгъанны тохтатханы аны ючюндю дейдиле.
- Дейдиле, дейдиле,- деб, Хурриет аны къозугъанча къайтарды. Сора ачыуланаракъ:
- Аскер – къазауатдан келген аскер тюлдю. Бу биринчиси. Экинчиси да аскерни солутур ючюн, бу къыйын тау джерлеге келтирмей, тёбенде, хар неси да джарашыб тургъан, табыракъ джерледе нек тохтатмадыла? Ючюнчюсю – аз санлы халкъланы джазыкъсына эсе Сталин, черкес халкъны нек джазыкъсынмайды – ала бизден да аздыла. Къоюгъуз, бош сёзлени айтыб турмагъыз да, халкъ джунчумай, кереклисин сермеб алыб джолгъа чыгъарча болсун. Биз этерик олду джангыз.
- Чегетлеге, таулагъа джайылыб кетсек...
- Хурриет аны да ауузуна ургъанча этди:
- Халкъ чегетде, тауда къыш толусу бла къырылыр. Хар онушар юйге джууаблы адамла салыныб, аскер къарауул болуб турады – къачаргъа да къоярыкъ тюлдюле. Аскер бла къазауат этер кюч джокъду – эркишиле бары къазауатдадыла. Къайтарыб айтама, бош сёзлени къоюгъуз – кесигизни да, халкъны да джолгъа хазырлаб туругъуз. Ноябрь байрамгъа аскер кетерикди дегенлери, халкъны кёчюрлюкдюле-сюрлюкдюле, андан сора ала былайда не талаугъа турлукъдула кетмей?
8
Эки кюнден таша органланы къуллукъчулары бла бирге талай аскерчи да келиб, Хурриетни тутуб кетдиле. «Ышаннганынгдан табхын» деб, базыб тургъанларымдан къайсы сатды экен?- деб, сагъыш эте барады комсомол башчы.
Талай кюнню аны чакъыргъан, соруу этген да болмады. Сора бир кече камерадан чыгъарыб, атлауучла бла энгишге, терен подвалгъа тюшюрдюле. Стол джанындан капитан чыны болгъан бир джаш адам, ёрге туруб саламлашыб, столну бу джанында шиндикге олтуртду Хурриетни.
- Джети сабийни анасы эсегиз да, 20 джыл болгъан къыздан башхалыгъыгъыз джокъду. Къалай сакъланнгансыз былай? Чачынг да быллай ариу...
Капитан къатына келиб, башын сыларгъа умут этди, алай а, Хурриет сермеб къолундан тутуб, тохтатды. Капитан къолун силкиндириб кёрдю, бууун сюеги сынарын сезгенинде, ауазын да шош этиб, «бошла» деди. Сора бууунун да сылай, шиндигине джанлады.
- Да сени ариулугъунгдан кем тюлдю кючюнг. Алай а, ишге кёчейик.
Капитан къагъытлагъа къарай, окъуй барады.
- Бандитле ёлтюрген революционер Халилни 1914-чю джыл туугъан къызы Хурриет сенсе сора – Къарачайда комсомол башчыланы бири. Сабийлеринг: тамада эгиз джашчыкълагъа – Карл бла Фридрихге – он джыл, Умар бла Къурманнга – 8, Клара бла Розагъа – 6, Гинджиге да – 2 джыл болады. Эринг – Кюрдамир – къазауатда ёлгенди. Сабийлеге ананг къарайды. Сен немисле чачхан мюлклени ызына къуруб кюрешесе. Немисле келген заманда партизанла бла болгъанса. Артда Гюрджюде тургъанса, немисле кетгенлеринде къайытханса.
Капитан кёзюн къагъытладан айырыб, Хурриетге къарады.
- Сиз, совет властны, партияны ишине къаныгъыз-джаныгъыз бла берилген адам, бюгюн провокация ишле бла нек кюрешесиз, нек джаясыз ётюрюк хапарланы? «Халкъны кёчюрлюкдюле» деген таурухну сизге ким айтханды? Огъесе, ол сокъурну кёзбаууна-гипнозунамы тюшгенсиз сиз да?
- Бир кишини кёзбаууна да тюшмегенме мен. Ётюрюк хапарланы да джаймайма.
- Алаймыды? Тюзюн айтыб къойсагъыз, ким биледи, башыгъызгъа бош этиб да къояр эдик. Алайсыз, он джылгъа тутмакъ азаб салыныр да, узакъ джерлеге сюрюлюрсюз. Анагъызгъа, сабийлеригизге сагъыш этигиз. Сиз тутулуб кетиб, ала да, сиз айтханча, халкъ бла бирге кёчюрюлселе, къалай боллугъун билемисиз?
Хурриет бир да тюб берирге унамады. Капитан телефон чолпуну кёлтюрюб, «сокъурну келтиригиз» деди.
Эки мыртазакъ эки къолундан тутуб, Джаннганны сюйреб келтирдиле. Къарт аякъ юсюнде туралмай эди. Ючюнчю да, граждан кийимлери бла, биреулен къартны къатында шиндикге олтурду.
- Таныймысыз бу адамны, Хурриет?
- Таныйма, алай а, джылдан чыкъгъан, кёзю да кёрмеген къартны нек тутуб турасыз?
- Халкъны къанын бузгъаны ючюн. Кесин шыйых кёргюзтюб, къазауатда «ол ёлгенди, бу сауду» деб, халкъны башын къатышдыргъаны ючюн. «Халкъны кёчюрлюкдюле, кийим, азыкъ хазырлагъыз джолугъузгъа» деб, провокация хапарланы джайгъаны ючюн. Къартны оноуу этилгенди – ол дунияда кёргюзтюр шыйыхлыгъын. Аны къой да, кесинге сагъыш эт. Бу обур бла не ючюн тюбешген эдинг? Не, «эринг сауду» деб, сени да кеси джанлы этибми къойгъанды? Болгъаныча айтсанг, сени башынга бош этерге болурбуз, алай болмаса, Хурриет, кесинге бек аман этериксе.
Татар сёзлени да къатышдыра, Джаннганнга капитанны сёзюн кёчюрдю граждан кийимлери болгъан адам.
- Хурриет, болгъаныча айт да башынгы къутхар, мени ёлтюрлюкдюле была,- деди Джаннган.
- Къачан ёлтюрлюгюбюзню да бир айтсанг,- деб, хыликке эте къарады анга капитан.
- Ыйыкъны ахыр кюнюнде, кече сагъат онекиде,- деб джууаб къайтарды Джаннган.
Капитанны бети агъарды. «Ичибизде сатлыкъ барды. Ташада тургъан затны мыннга ким билдиргенди экен?». «Бу адамны кёргени болур» дерге, эсине да келмеди капитанны.
- Да сен кесинги къачан ёллюгюнгю билген, мени болджалымы да биле болурса...
- Бу тиширыуну гюнахы джокъду. Аны башына бош этерге сёз бере эсегиз – сизни да къачан, неден ёллюгюгюзню айтайым.
- Къралны, партияны, совет властны аллында кёб къыйыны барды Хурриетни. Ол зат эсге алынныкъды. Ким биледи, Хурриет терслигин айтыб, кечмеклик тилесе, башына бош этерге да болурбуз.
- Алай эсе, тынгыла, къачан ёллюгюнге. Ноябрны экисинде къарачай халкъны кёчюрюуге сен да къошуллукъса. Тау элден эниб келе, сен болгъан машина джардан кетерикди. Сен сау къаллыкъса, алай а хастанеде ёллюксе. Мени шыйыхлыгъыма да, башха затлагъа да тюшюннюксе, кеч тюшюннюксе ансы. Гюнахсыз халкъгъа къыйынлыкъ джетдиргенигиз ючюн, къыйынлыкъ кесигиз да сынарыкъсыз.
Капитанны тёзюмю тауусулуб, къычырды:
- Къоратыгъы бу къарт обурну былайдан.
- Къызым къоркъма, былайдан сау-эсен чыгъарыкъса. Азаб чегеринг, тутуллугъунг да сюргюнде боллукъду,- дей кетди Джаннган.
- Аллах болушсун сеннге,- деб къычырды ызындан Хурриет.
Быланы сёзлерин кёчюрюб, татарлы да кетди.
Капитан бла Хурриет кеслери къалгъанларында, биягъы самаркъау эте башлады.
- Кёрдюнгмю сокъурну айтханын. Мен бюгюн ингирде бир айгъа къралны башха джерине командировкагъа кетеме. Ол а мени джардан ата турады.
- Кеталлыкъ тюлсюз бир джары да. Боллукъну айтханды къарт.
Капитан не эсе да айтыргъа тебрегенлей, бир башха чынлы кириб келиб, аны масасына бир письмону атыб чыкъды. Капитан аны ачыб окъуду да, ауазы тюрлене айтды:
- Къарт тюз болургъа башлагъанды. Ноябрны экисинде мен спецоперациягъа къошулургъа керекме.
Айтмазлыкъ затын айтыб ийгенин ангылаб, къычырды:
- Сатлыкъла, сизни барыгъызны да тюб этерге керекди.
Сора биягъы телефон чолпуну кёлтюрюб, «шагъатланы келтиригиз» деб, буйрукъ берди. Аякъ юсюнде туралмагъан эки таулу тиширыуну сюйреб келиб, шиндиклеге олтуртдула.
- Быланы уа таныймыса?
Аланы кючден-бутдан таныды Хурриет. Бири Мариям, аны бла баргъан эди Джаннганнга Хурриет. Экинчиси уа Зарият – Хурриет бек ышаннган тенглеринден бири.
- Халкъны кёчюрлюкдюле деб, сени ауаз бергенинги айтхандыла была. Энди сюйсенг тюзюн айт да, аны бла ишни тамамлайыкъ, алай тюл эсе, сен да былача болгъунчу бардырлыкъбыз сорууну.
Хурриет бу джол «огъай» дей турмай, ачыкъ айтды:
- Кертиди, айтханма, бизни кёчюрлюкдюле деб. Алай тюлмюдю? Аны ангылар ючюн, шыйых болургъа кереклиси жокъду. Мен къралгъа, властха, партиягъа къаршчы джукъ айтмагъанма. Айтханым: «джукъгъа кетмегиз, къаршчы турмагъыз, джангыз, азыкъ-кийим джыйыб, джолгъа кесигизни хазырлагъыз» дегенме. Ол сен айтхан спецоперациягъа халкъны хазырларгъа кюрешгенме. Керекли ишни этгенме деб турама.
- Бизге сени этгенинг заранды. Ташада турлукъ затны туру этгенигиз ючюн, къазауат заманны джорукълары бла сизни тёресиз-махкемесиз ол дуниягъа ашырлыкъ болурбуз. Къоратыгъыз быланы,- деб къычырды капитан.
9
1943 джыл ноябрны биринде ол капитан Хурриетни «башына бош этиб», машина бла юйюне келтириб кетди. Джолда тёгюле келди: «Мен ёмюрюмде сенден ариу тиширыу кёрмегенме. Ма ол ариулугъунг ючюн, къойдургъанма сени сау. Тамбла сизни кёчюрлюкбюз. Бюгюн ол кесинг айтхан азыкъ бла кийим, джылы кийим кёбюрек джыяргъа кюреширсиз. Сора, алтын, кюмюш, айтыргъа багъалы не затынг бар эсе да, бусагъатда манга бер. Тамбла кесинге табдырырма. Алайсыз, тамбла аладан къуру къаллыкъса».
Толусу бла ышанмады анга Хурриет. Аны себебли, алтын-кюмюш затларындан джарымын бериб, джарымын кесинде къойду. Эки аскерчи юйюню къабакъ эшиклерин сакълаб тургъанлары себебли, ары-бери чыгъарча болмады.
Капитан машинасы таба атлай тебреб, терк ызына атлаб, бойнундан къаты къучакълады Хурриетни. Андан да терк ызына атлады – эсинде эди капитанны Хурриетни кючлю къоллары.
- Капитан,- деди ызындан Хурриет,- ол къарт бла эки тиширыу къайдадыла?
Капитан кёкню кёргюзте, айтды:
- Шыйых ёлюр кюнюн биле кёре эдим.
- Тамбла кесинге сакъ бол. Шыйыхны айтханы эсингде болур,- деб къычырды Хурриет.
Капитан къолун силкиб, машинасына минди.
10
1943-чю джыл ноябрны экиси. Танг аласында, танг да джарыгъынчы, бютеу къарачай халкъны кёчюрюу башланды. Хурриет анасын, сабийлерин да джолгъа хазырлагъан эди. «Ачыгъыз» деб эшиклени дюнгюрдетгенлей, Хурриет джукъ да айтмай, эшиклени ачды. Бир абычар бла эки аскерчи кирдиле. Чынлы къысхасы бла «Кёчюрюу буйрукъну» окъуду. Сора Хурриетге айланыб, «танышынгы тилегин къабыл этебиз», негизни да рахат джыйыгъыз да, машинагъа минигиз деб, эки сагъат заман берди.
«Студебеккер» машинала бир-бири ызындан тизилиб, тау джолну энгишге айландыла. Хурриетден соруу алгъан капитан, машинала тебрерден алгъа, Хурриетге айтды:
- Сизни машинаны кабинасында барыргъа тебреген эдим. Дагъыда ол къарт айтхан эсинге тюшюб, сен джол узуну къайгъылы болуб бармаз ючюн, аллыгъызда баргъан машинагъа кёчгенме. Вагонлагъа миннген сагъатыгъызда сеннге тюберикме.
Хурриет джукъ да айтмай башын силкди.
Сагъат чакълы бирден къычырыкъ-хахай тауушла чыкъдыла. Машина тохтады. Алда машина къаядан кетгени белгили болду. Алай башланды къан джол, сюргюн джол. Ненча сабий, тиширыу, къарт болур эди ол къаядан кетген машинада. Алада сау къалгъанла да болур эдиле. Ёзге ала къайгъылы ким боллукъ эди? Буйрукъ – «машиналадан тюшмезге, тохтамазгъа» болду. Ол машинада уа капитан да бара эди Хурриетни алтын-кюмюш затлары бла. «Джаннган айтхан тюз эсе, капитан сау къаллыкъды, хастенеге тюшерикди. Къалгъанла къалай боллукъдула ансы»,- деди кеси кесине Хурриет.
11
«Студебеккер» машинала темир джолгъа келтириб, къотардыла халкъны. Сора мал вагонлагъа уруб башладыла адамланы тыкъ-тыкълама этиб. Хурриет сабийлерин хапчюкле юсюне къондуруб, анасы Сапият, кеси да аланы теблетмезча, алларына сюелдиле. Адам асры кёбден, асры тыкъдан солуялмай тебрегенле болдула. Хурриет – буйрукъ бере юреннген комсомол башчы – былайда да хар нени къолгъа алды. Хапчюклени ары-бери къысдырыб, вагонну тюбюнде бир-бирине къысылмай урулгъан къангаланы аралары тешикледен хауа келирча этдирди. Эшелон тебреннгенинде ол тешикледен ургъан аяз, хауа берген къой, сууукъдан къалтырата башлады. Бу мал вагоннну арасында печь кибикчик бар эди, алайда болгъан юч-тёрт джаркъадан не хайыр?
Бу сюргюнде эм уллу къыйынлыкъ не эди деб, мен бир джюз къартха соргъан болурма. Бары да эм уллу къыйынлыкъгъа санагъан – къартны, сабийни, къызны, джашны, тиширыуланы барын да хайуанланыча мал вагонлагъа ургъандан да бек, ол вагонлада аякъ джол болмагъаны. «Бет, намыс, уят» деб, ёмюрлени алай джашаб келген халкъны къаллай азабха тюшгенин ангылагъан къыйын тюлдю.
«Ай, не балта, не мычхы дегенча бир затыбыз болса эди»,- деб, Хурриет вагонда болгъанлагъа соруб чыкъды, аллай зат биринде да табылмады – хар затны къармаб, тинтиб, алай алдыра эдиле, сора къайдан табыллыкъ эди темир зат.
«Энди не амал» дей, Хурриет анасы бла сабийлери болгъан джерге келди.
- Къызчыкъ,- деди анасы шыбырдаб, ол уллу тюйюмчекни ичинде, кийимлени арасында балта да, мычхы да, оракъ да бирге байланыб турадыла. Ёзге аланы кёрюб, тил этселе, бизни вагондан чыгъарыб уруб къоймазламы?
Хурриет, анасына сейирсиниб къарады да, джукъ да айтмай, тюйюмчекни ичинден балта бла мычхычыкъны чыгъарды да, эки сюекли джашчыкъгъа не этерге кереклисин айтды. Кеси уа вагондагъылагъа айланыб, «бир джыр джырлагъыз, балта, мычхы таууш эшитилмезча»,-деди. Къайсы эсе да, соза башлады:
«Джашасын бизни партия,
Ленинни иши джашасын,
Багъалы Совет Армия,
Дуния тынчлыгъын сакъласын».
Алай а, анга къошулгъан болмады. «От тёбеси болсун бу партия, бизге быллай къыйынлыкъ джетдирген» деген ауаз чыкъды. «Зикир этигиз, Аллахдан башха бизни къутхарлыкъ джокъду» деди къайсы эсе да. «Ла илаха илляллах» дей башладыла акъырын, бираздан а сау вагон бирден айта башлады. Ол эки джаш къараб къарагъынчы вагонну мюйюшюнде полну тёртгюл кесиб, аякъ джол этдиле. Башха мюйюшюнде да этдиле аллай тешик. Эркишиле бир джанына, тиширыула башха джанына бир-бири юсю бла джюрюмезча этдирди Хурриет. Эшелон тохтаб, болгъанны аскерчиле къармагъан сагъатда ол тешиклени хапчюкле бла басдырыб, алай эте, Къазахстаннга джетдиле.
Ноябрьни 20-сы эди. Онсегиз кюнден бошалды джолоучулукъ азаб. Ол кёзюуге вагондан он ёлюк чыгъарылды, юч сабий тууду. Алай а, 14-джыллыкъ палахны аллы эди ол.
Темир джолну узунуна тизилиб, былайда аланы ат арбала сакълай эдиле. Тиллеринден башха бир затлары – не бет тюрсюнлери, не кийген кийимлери, не къылыкълары – бизни халкъгъа ушамагъан адамла. Колхоз бригадирле, абызыраб тургъан къарачай джоппуланы тёгереклерине айланадыла: ишге джараулуларын сайларгъа кюрешедиле. «Къуру къартла, сабийле, тиширыула – была неге джарарыкъдыла» деб, мурулдай, сайлайдыла, къарайдыла, базарда сатлыкъ маллагъача. Алай эте, халкъ танг джукъарды. Хурриет, анасы Сапият, джети сабийи эмда хапчюклери бла былайда къалыб кетерге башлагъанча кёрдю кеслерин. Къолунда сыбыртхысы бла бир къысыкъкёз тёгерекбет мазаллы эрши адам быланы тёгереклерине талай кере айланды. Дагъыда бир къауум къарачай юйдегиге алай этди. Ол башхалагъа къарагъан сагъатда, бир башха бригадир Хурриетлени арбасына чакъырды. Была да хапчюклерине узала тебрегенлей, ол эрши адам джетиб, аны юсюне учду: аман сёлешди, табханын айтды – хазна къалмай барсын ангылады Хурриет. «Мен муну комендантха сайлагъанма» дегенин да ангылады. «Болду, болду, мен билмей эдим, Къамчибай»,- баш ура, быланы алыргъа излеген бригадир джанлады. Къамчибай арбасын былагъа джууукълашдырыб, «минигиз»,- деди.
- Бу адамны джаратмайма, не эсе да, муну бла бармасакъ иги боллукъ эди,- деди Сапият.
- Да кёрейик, аллай амал бар эсе,- деб, Хурриет, Къамчибайгъа айланыб:
- Биз ол бир колхозгъа барыргъа излейбиз, ол биягъында бригадир бла,- деди.
- Аны оноуу сизге джетмейди сатлыкъла. Зинданнга атылырыгъыз келмей эсе, минигиз арбагъа,- деп, эшек окугъанча къычырды Къамчибай.
Хурриет анга тыйыншлы джууаб къайтарды, алай а, ол орусча иги ангылай болмаз эди, спецкомендантны болушчусума деб, биреулен келди да, таза орус тилде айтды:
- Сизни сайларгъа эркинлигигиз джокъду. Аллай эркинлигигиз болса, хайуан вагонлагъа джюклениб, сюрюлюб бери да келмез эдигиз. «Джангы Джашау» колхоз иги колхозду. Бу къычырыкъ этген адам да сиз къоркъарча адам тюлдю. Джукъ айтырыгъыз болса, меннге комендатурагъа келирсиз. Мени атым Сергейди,- деб, араны бираз джумшатды.
Не этерик эдиле – къаландыла арбагъа, «Джангы Джашаугъа» атландыла. Быладан сора да юч арба келе эди быланы ызларындан. Бютеу арбаланы джюрютгенле къазах тиширыула. Къамчибай джолда арбаланы тохтатды да, «кеси кереклигизге къарарыкъ эсегиз» деб, кеси бир джанына эки-юч атлам этиб, джерни джибите башлады. Сапият да, Хурриет да асры джийиргеннгенден, сабийлени да ары къаратмай, «сыйсыз, намыссыз, тонгуз» дей тургъанлай, Къамчибай келиб, орнуна джарашды. «Къаллай мийикден алашагъа тюшдюк»,- деди Сапият. Хурриет джукъ да айтмады. Джолда дагъыда бир кере тохтадыла – бу джол атны аягъына не эсе да болуб. Бары да арбаладан тюшюб, бир-бири бла сёлеше башладыла. Тёрт арбада да эркиши джокъ эди – къуру тиширыула бла сабийле. Башха зат да илинди Хурриетни кёзюне: ызындан келген арбалада ариулукълары бла кёзге илинирча джетген къызла бар эдиле. Аланы джакълар адам а джокъ. Бу затха Сапият да бурду эс. «Тоба, бу Аллах ургъан, ишлерге джараулу джаш-къушлары болгъан юйюрлени тюл, ариууракъ тиширыуланы сайлагъаннга ушайды. Бир къайгъы чыкъмагъа эди бу сылыкъдан»,- деди.
Бёлюмню тёгерегин суу кючлеб тура эди, бёлюм да суу ичинде айрымканча. Бёлюмге джангыз бир джол бар эди – агъач кёпюрню юсю бла. Ма алайтын, «Джангы Джашау» колхозну эм къыйырда бёлюмюне келтирдиле быланы.
«Бу мекямда алгъын ийнек саууучу къызла туруучан эдиле. Энди мал къалмагъанды, ийнек сауучула да джокъдула – былайгъа эркин сыйынныкъсыз»,- деди Къамчибай.
Тёрт арбадан тюшюб, тёрт юйюр тёрт оданы кючледиле. Бешинчи ода – от юй эди – ашарыкъ биширирге печь кибиги бар. Къалгъан одалада аллай зат да джокъ. Дагъыда бар эдиле одала – аланы ачхан да этмеди бригадир. «Бу одагъа уа, къонакъ-баш келсе, кече къалыргъа джораланады. Аны ачхычын биргеме джюрютеме. Ол одагъа бурнугъузну уруб кёрсегиз, бурнугъузну къанатырыкъма»,- деди бригадир.
- Отун джокъмуду, не бла от этерикбиз?- деб сорду Хурриет.
- Табханыгъызны келтиресиз,-деб, тюзню кёргюздю джийиргеншли. – Ол суу джанында ёсген къамишни орасыз да, келтиресиз. Тамбла ишге чыгъаргъа хазыр болугъуз. Хы, комендантда кесигизни эсебге алдырыргъа унутмагъыз. Комендант, колхоз администрация да бир джерделле, биринчи бёлюмде. Былайдан беш километр болур алайгъа дери. Комендант джумшакъ адамды, сизни къыйнамай кеси келиб, сизни эсебге алыб кетерге да болур. Бизни бёлюмню джери ол суугъа дериди. Андан ётсегиз – къачханнга саналлыкъсыз – ол зат ючюн а он джыл тутмакъ азаб сынаргъа боллукъсуз.
Джарашыгъыз, тамбла келиб, ишге къууарыкъма.
12
Экинчи кюн бригадир келгинчи, бары да тыгъырыкъларындан чыгъыб, от юйге кирдиле. «Тогъуз адам бир комнада къалай джашарыкъбыз?!- деб, Хурриет, бош одаланы эшиклерин тартыб кёрдю – джабыкъ эдиле. Амалсыздан хоншулары бла къысхаракъ шагъырей бола башлады.
Хадижат – юч сабийни анасы – къызларына бек къоркъгъанын айтды. Бир къызы – 22 джыл болгъан Асият – сюекли, чырайлы, сёзге да къошулмай, анасыны къатында шиндикде олтура эди. Аны гитчеси – 20-джыллыкъ Мариям – сюеги бла тамадасындан да бойлуракъ, андан да ариууракъ, анасыны башха джанында сиреле эди. 16 джыл болгъан Парисбий – джылы джаш болса да, эгечлерини башларындан къарай эди, деу кишини джашы болгъанын сан битиши да айтыб тура эди.
Хурриет джашына джитирек къарагъанча эслеб, Хадижат ангылатды:
- Атасы зауаллыгъа ушаб, болгъанды былай Алауган.
- Атасы къайдады?- деб сорду Сапият.
Хадижат, бираз мурукку да этиб, дагъыда таукел болуб, тюзюн айтды:
-1930-чыл къозгъалакъда ёлтюрген эдиле, зауаллыны.
Сёзге башха тиширыу – Фердаус – къошулду.
- Ёлгенле насыблыдыла сауладан дерча болгъанбыз. Энди бу сабийле къалай болсунла?
Аны сабийлерине кёз джетдирди Хурриет. Ала бир-биринден ууакъ. Хасаннга беш джыл, Хусейге сегиз джыл, Написатха – 13, эм тамадалары Зуриятха – 15 джыл.
- Аякъланырла, сабийле, Аллах айтса, бу бёрюкёз джашчыкъла кечеден-кюннге тирилирле. Мен бу къыз юйдегиге къалай этейим ансы? Тёртюсю да тышына чыгъар заманда, тыш джуртлагъа атылдыкъ да къалдыкъ. Аталарыны да къазауатда ёлген хапары 1941-чи джыл келген эди. Энди бу тёрт къызгъа не этейим – Джулдузгъа 22 джыл, Къундузгъа - 20, Зулийге – 18, Болдугъа да 15 джыл болады. Ий, бир-бирибизге бир сакъ болургъа кюрешейик.
Бу тиширыуну – Тотайны – къайгъысын бек ариу ангылады Хурриет: тёрт джетген къыз, тёрт чырайлы къыз аман адамланы кёзлерине илинирге болукъ эдиле. «Къызны ариулугъу башына джау» деб, бошму айтхандыла.
Была былай сёлеше тургъанлай, ючеулен эшиклени дынгырдатыб, кирдиле. Хурриет ол Къамчибай деген джийиргеншли бла Сергейни таныды. Ючюнчюню ала кеслери танытдыла: Къуртлу Эрменбайевич Араев. Саубитген, къутсуз къарамы болгъан адам. Къубас белибаууна тагъылыб тургъан герохундан къолун айырмагъанлай сёлешеди:
- Беш километр джолну джюрютюб, сизни къыйнамаз ючюн, бандит-сатлыкъ халкъны адамлары болсагъыз да, сизни эсебге алыргъа, кесим келгенме.
Хурриет кесин тыялмады:
- Нек болабыз биз бандит-сатлыкъ халкъ? Тиширыула бла сабийледен сора былайда эркиши кёремисиз? Эркишиле бары къазауатдадыла, былайдагъы сабийлени аталары бары фашистле бла уруш эте ёлгендиле. Шагъатлыкъ къагъытларыбыз джаныбыздадыла. Керек эсе, кёргюзтюрге боллукъбуз.
Комендант шашды:
- Къаллай буйрукъ бла тутулуб, сюрюлюб келгенигизни билмегенча этмегиз. Бусагъат, къарайым, сиз къаллай аскерчилени юйдегилери болгъаныгъызгъа.
Къамчибай, ол «къонакъ ода» деген комнатаны ачды да, комендант да, аны болушчусу Сергей да, бригадир кеси да ары кирдиле. Бираздан Сергей чыгъыб, «Тотай, сабийлеринги да алыб кир» деб, таууш этди.
Тотай къызлары бла ачылгъан эшикден киргенлей, бир бай юйге киргенча болду. Ода мазаллы, талай орундукъ, таянчакъ шиндикле, тюз шиндикле, тепсиле, джерге да омакъ кийиз джайылыб. Юч тамада да къызыл джабыу джайылгъан масаны артында былагъа огъурсуз кёзлерин джандырыб.
«Керти да, бизге душманнгача къарайдыла» деб келди кёлюне Тотайны. Уллу сёлешиб да кюрешмей, быланы паспортларын сыйырыб, аланы орнуна комендант мухур басыб, бирер къагъыт тутдурду. Анда уа джазыла эди – ким болгъаны, къайдан, не ючюн кёчюрюлгени, къысха биографиясы да. Тюбюнде да «бу къагъыт элден тышына чыгъаргъа эркин этмегени» айтыла эди.
Бу халда барыны документлерин сыйыра да, орнуна бу къагъытланы бере, кёзюу Хурриетге джетди. Комендант бир анга, бир джети сабийине кёз джетдире айтды:
- Сора сеннге къуру 30 джыл бола турады. Тиширыу джети сабий да табыб, 20 джыл болгъан къызча сакъланыргъа амал джокъду. Бу сабийле бары да сеникимидиле?
Хурриет ачыуланнганын билдирмезге кюреше, джууаб къайтарды:
- Быланы туугъан джылларына шагъатлыкъ къагъытланы барын аллыгъызгъа салгъанма.
Къуртлу бу ёхтем тиширыу бир айдан неге буруллугъун кёзюне кёргюздю, алай а «акъыллы болса, кесин, юйдегисин да ач ёлюмден къутхара билир» деди ичинден. Тышындан а, ышаргъан кибик эте, сёзлени тишлерини арасы бла чыгъара, мурулдады:
- Былайда эринг къазауатда ёлгенине, кесинг комсомол башчы, партизан бёлекде фашистле бла уруш этгенинге бир да къараллыкъ тюлдю. Джигитлигинги ишде кёргюзюрсе. Сорууларынга джууаб бираздан этерме. Джылгъа киргенле бла, бетден-бетге, бирем-бирем сёлешген этерикме алкъын.
- Къалгъан сорууларым къалай болса да, ашарыкъ бла къалай боллукъбуз? Къралдан болушлукъ болмаса, ашдан къырыллыкъбыз.
- Аны оноуун мадаргъа кёре этерикме, бригадир къарарыкъды негизге да.
Сора болушчусуна бурулду:
- Сергей, ала бла бол тышында.
Комендант бла бригадир кеслери къалгъанларында, Къуртлу, Къамчибайны имбашындан къагъа, махтады:
- Аперим, бу Хурриет дегенни кесим теблер акъылым барды, къалгъанла бла уа кесинг булджуй бер.
- Ол къызладан кишини джаратмадынгмы? Маджалларын сайлаб келтиргенме.
- Кёре барырбыз аланы да. Хурриетни бир джанына бир этейим да. Хы, ачдан къырыла башлагъынчы, бир болушлукъ этерик тюлбюз. Ишлетген а, эшекленича ишлет.
- Да бусагъатда иш деб иш да джокъду...
- Къалай джокъду, ол кесилген терек бачха ненча гектар джер эди. Дюккючледен тазалаб, алайын тюз этерге керекди. Дюккючлени уа, кебселе отуннга джаратырбыз деб, оноу этген шой эдигиз. Быланы ишге сюрюрюге керекди. Тамбладан башлаб. Бюгюн а, джайылсынла да от этерге къаура, къамиш джыйсынла. Бусагъат джылгъа кирген ариу къызла бла энчи-энчи да бир танышайыкъ. Аракъынгдан джукъ къалгъан эсе, бир джукъ уртлатчы.
- Аны уа, къурутмайма. Билеме да сени былайын джокълаучунгу, - дей, Къамчибай шкафланы бирине узалды.
Тартханы да бираз башына чабыб, комендант бир-бир чакъырыб, 14 джылдан тамадаракъла бла «ушакъ» этди. Тау намысда ёсген къызла, комендантны бетине къарамай, джерге къараб тургъанларын, уялыб этедиле дерге эсине да келмеди Къуртлуну. Мени сизни барыгъызны да алай-былай этерме деб, аманы бла келтириб сёлешгенин къызла иги ангылагъан да этмедиле. Джангыз ауазындан, ол хылымылы къарамындан бир затла сезиб, буюгъуб, къызарыб чыкъдыла.
Хурриет барын да эследи, артда къызчыкълагъа толу хапар айтдырырма деб, Къамчибайны ёкюргенине къулакъ салды.
- Тамбла бек къаты ишлетирикме. Бюгюн а, былайда сууукъдан къурушмаз ючюн, къаура, къамиш табханыгъызны джыйыгъыз.
Комендант да быладан айырыла, «адамлыгъын, джумшакълыгъын» билдирди:
- Хар эки ыйыкъдан келиб, меннге кёрюнюб, къагъытха да къол салыб турургъа керексиз. Келмей къалгъан – тутуллукъду. Алай а, сизге джюрюген къыйын болгъанын эсге ала, кесим келиб эсебге ала турлукъма сизни.
13
- Тоба, была тюз адамла тюлдюле. 14 джыл болгъан къызчыкъладан башлаб, Хурриетге дери, аланы ол къарагъанларын кёрдюгюзмю?,- деди Тотай.
- Бизге душманла, бандитле, сатлыкъла деб тургъан комендант, бизни джазыкъсыныб, эсебге алыргъа кеси келе турлукъду. Къуртлуну бир кир иннети барды ансы, джазыкъсынмагъа эди бир да бизни,- Хадижат да кёлюндегин айтды.
- Да не къан джаугъанды, былайда да болур бир джорукъ, закон. Зорлукъ этиб, неда ачдан къырыб къоярыкъ болмазла.
- Къайдам, Фердауус, къайдагъын сакълагъан да Аллахды, Аллах сакъласын барыбызны да,- Сапият да къайгъылы болгъаны кёргюздю.
- Сёзден хайыр джокъду. Бир-бирибизге билек бола, джашаргъа кюрешейик. Энди джайылайыкъ да, от этерча бир джукъ табала эсек, кёрейик.
Бары да Хурриет айтханны унутуб тургъанларына сейирсине, юйден тышына чыкъдыла. Атылыб тургъан фермагъа кириб, бригадир айтхан мюйюшде чалкъы, кюрек, сенек, оракъ дегенча затладан джарарыкъларын алыб, къамишле таба атландыла. Болгъанлары саз топуракъ болуб, талай сагъатдан къамиш кюлтеле бла артха келдиле. Аладан а не хайыр – отун болмаса, къыш къурушурукъларын ангыладыла барысы да.
- Ий, къызчыкъ, биз былайда къалай джашарыкъбыз? Отун джокъ, суу джокъ, чыракъ джокъ, ашарыкъ джокъ. Бу къан джауарыкъла бизни керти да къырыргъамы башлагъандыла?
Анасы Сапиятны сёзюне бары да тынгылаб тургъанларын кёрюб, Хурриет кёллерин иги этерча, джууаб берди:
- Кърал бизни ёлтюрлюк болса, аскерин, улоуун да бизге бёлюб, эшелонлагъа тыкълаб, бери джибермез эди. Былайда да, биз ёлмей-къалмай джашарча, бир затла этерик болур. Тамбла Къамчибай бла сёлеширикме. Ёзге, бизни адамгъа, халкъгъа санасала, хайуан вагонлагъа джюклеб, бери да келтирлик тюл эдиле. Кесибиз «хайт» демесек, боллукъ тюлдю. Сууну ол къамишле ёсген джерден ала турлукъбуз. Боз сууду, къайнатмай ичерге джарарыкъ тюлдю. Ол эшик аллында бёчкени джуууб, тазалаб, бери киргизтейик да, сора аны суу бла толтурсакъ, барыбызгъа да джете барыр. Айтама, къайнатмай бир уртлам суу да ичмегиз. Энди былай этейик. Азыкъ-аш болуб, небиз бар эсе да, ортагъа салыб, къарайыкъ. Адам башындан тенг этейик. Не къадар аяулу болмасакъ, кёбге джетмез. Алайсыз да джолда келген 20 кюннге хазна джугъубуз къалмагъанды. Къралдан не болушлукъ боллугъун тамбла бригадирден сорурбуз.
Былайдагъылада джангыз Хурриет эди орусча къыйналмай сёлешген. Къалгъанлада ангылагъанла болсала да, айтырын орусча эркин айталлыкъ джокъ эди. Къуру аны ючюн да тюл, Хурриет комсомол ишле бла тюрлю-тюрлю къуллукъчула бла тюбеше, сёлеше айланнганы себебли, законну-джорукъну иги биле эди. Аны юсюне да, Аллах берген ауузлулугъу, кючю, ётю бар эди. «Къылышча бир тиширыуду» деб, анга билмейми айта эдиле. Былайда да бу тёрт юйюрге башчы болуб, джашауларын тюзетиб башлады.
14
Экинчи кюн эртден бла къамчисин да чакъдыра, ауузу да от чагъа, ат белинден хахай этди Къамчибай:
- Чыгъыгъыз. Сабийледен къалгъан барыгъыз, гетмен, кюрек, балта, мычхы алыб, ызымдан тебрегиз. Иш керекле джетишмей эселе, берликме. Тебрегиз.
Тизилдиле сюргюннге тюшген къыйынлыла: Хурриет алларында, аны ызындан Хадижат бютеу юйдегиси бла, аны ызындан Фердаус 15-джыллыкъ къызы Зурият бла, аны ызындан Тотай мёлеклеге ушаш тёрт къызы бла.
Сагъат джарым чакълыдан терек бачхадан къалгъан тюзге джетдиле. Кёз джетген джер бары дюккючден толу.
- Ма бу дюккючлени къазыб, тамырлары-тюблери бла чыгъарыргъа керексиз. Ингирде ишигизге къараб, анга кёре ашарыкъ берилликди сизге. Хар чыгъарылгъан дюккючге бир къара ётмек аллыкъсыз. Башлагъыз. Мен, кюн бата келиб, эркинлик бергинчи, бир джукъгъа тебмегиз.
- Къол къабла джокъмудула?- деб сорду къайсы эсе да тиширыуладан.
- Хы, ол бийче къолчукъларыгъыз берч болуб къалырла дебми къоркъасыз? Хейт, бандит сюрюу,- деб, къамчисин ойната, кетди бригадир.
Балчыкъ, мылы джерде терек дюккючлени тюблери бла къобарыб алгъан бек къыйын ишди. Артыкъсыз да юч ыйыкъны мал вагонлада аш-суу эркин болмай, къымылдар онг болмай, санлары къурушуб келген тутмакълагъа. Былайда да мекям эркин болмай, бир-бири юсюне къаланыб, солуу табмагъан зауаллылагъа. Бир сагъатдан бары да мууал болдула, джангыз Хурриет бла Хадижатны 16-джыллыкъ Парисбийи табигъат берген уллу кючлерине таяна, кюрек бла да, балта бла да, мычхы бла да узалгъанларыча узаладыла. Терекле кесилгенли кёб болмагъаны себебли, дюккючлени терек тамырла кючлю тутуб турадыла. Кюн батаргъа, юслери башдан аякъ кир, балчыкъ болуб, юч мазаллы дюккючню джерден чыгъаргъан бла къалмай, мычхы бла тартыб, балта бла джарыб, джаркъала этдиле.
- Юч ётмек алырча болдукъ. 23 адамгъа юч ётмек – бирер туурагъан джетерик болур,- Хурриет ышарды.
Ичи комендант бла бригадирге от къайнай турса да, тышындан а нёгерлерин джарыкъ этерге кюрешеди.
- Эки ыйыкъгъа джетерик болур биргебизге келтирген къакъ этчик, нартюх. Андан сора, не болурун билмейме,- деди Хадижат.
- Аллах джаратхан джанларын атыб къоймаз,- башха не айтыргъа билмеди Тотай.
Была джаркъалагъа олтуруб, бир-эки сёлеширге, бригадир кёрюндю. Узакъдан огъуна къамчисин силке келди да, джууукъ джетгенлей, ауузу от чакъды, «анагъызны алай-былай» деб, кир, хылымылы сёлешди. Къазах тил къарачай тилге джууукъ болгъаны себебли, кёб сёзюн бары да ангыладыла. Быллай сыйсыз сёзлеге юренмеген тиширыула, къызла да джунчудула. Ол а, къызгъандан къыза барады:
- Нек ишлемейсиз? Былай бла ёмюрде да бошалмаз бу иш. Былайын джазгъа сабан этерге керекбиз. Мен сизге он ётмек алыб келеме, сиз он дюккючню чыгъаргъан болурсуз деб. Быллай саботаж ючюн а бир ётмек да бералмам сизге. Ишлегиз. Энтда бир дюккючню чыгъармасагъыз, иерик тюлме.
- Ай, Къамчибай, бизге былай къаты болма. Сен да адам, биз да адам. Динибиз да бир, тилибиз да ушашды,- деб, джалынчакъ ауаз бла айтды Хадижат.
Ангылады, барын да ангылады Къамчибай. Шашды.
- Адам менме, сиз адам тюлсюз, сиз сатлыкъласыз, бандитлесиз, адам ашаучуласыз. Чегетледен тутуб келтиргендиле сизни бери.
Хурриет юсюне алынды.
- Эшек, хайуан, сен адам болсангмы сёлеше турлукъ эдинг быллайла. Ма бу джаркъа бла уруб, башынгы эки джарыб къоярма.
Къамчибай Хурриетни къолунда джаркъагъа да кёз джетдире, атын арлакъгъа атлата, къычырыкъ этди:
- Сени ол сёзлеринг ючюн, тюрмеге джыйдырмасам иги къара. Фермагъа барыб, сакълаб туругъуз. Мен комендантны алыб джетейим.
Юйге джыйылгъанларында, арыгъанлары татыб, хар ким одасындан кёрюнмей биразны турдула. Сапият а кыскыныкга киргенди.
- Энди, къызчыкъ, тамбла келиб сени тутб кетселе биз къалай боллукъбуз? Сенден сора ауузу, тили болгъан да джокъду. Бир эркиши болмагъанына да бир къара былайда.
- Къоркъма, Сапият (анасыны атын айтыб сёлешиучен эди Хурриет), джукъ да болмаз. Бригадирге кесибизге алай сёлешдириб, тынгылаб турсакъ, ол башыбызгъа миниб къаллыкъды. Комендант къаллай ит эсе да, биз айтханнга да тынгыларыкъ болур.
- Огъай, Хурриет, ала экиси да бир итни киридиле. Къаргъа къаргъаны кёзюн алмайды.
- Кёрюрбюз. Тынчаяйыкъ, бираз арыгъанбыз.
Экинчи кюнюнде бригадир бла бирге комендант келди, биргесине да эки милича бар. Къалгъанланы биягъы ишге къуууб, Хурриетни алыб кетерге изледиле. Алай а, бары да тёгереклерин къуршалаб, Хурриетни бермез дыгалас этдиле.
Комендант ариу сёлешди:
- Хурриетни соруугъа элтебиз. Соруу этилгенден сора, ызына къайтарлыкъбыз, бюгюн огъуна.
Хурриет кеси талай сёз айтыб, адамланы рахат этди. Эки ат джегилген арбагъа олтуртуб, эки милича да эки джанында, Хурриетни алыб кетдиле.