АЛТЫН КЪАЛАМ 2015. ТЕКСТЛЕ

АЛТЫН КЪАЛАМ 2015. ТЕКСТЛЕ

Мерсéдес 29.05.2015 01:14:35
Сообщений: 2158

1 0

№1
БИЗ ЮЙЮРНЮ МАХТАУЛУ АДАМЫ
Къарачайны кюн батханда чеклерин орнуна салдыртхан - мени уллу атам Каппушланы Солтанны джашы Къасым.
Белгили адамны юсюнден джазгъан тынчды. Аны юсюнден басмада, радиода, телевидениеде хапар айтылыучанды. Таб, бусагъатда интернетден да хапарлы боллукъса.

Мен хапар айтыргъа излеген - Каппушланы Солтанны джашы Къасымды. Ол мени уллу атамды (анамы анасыны атасы). Мен аны танымайма. Ол ауушхандан сора юч джылдан туугъанма мен. Аны юсюнден хапар меннге къарт анам бла атам айтыучандыла.


Каппушланы Солтанны джашы Къасым 1902 джыл Уллу Къарачайда (Учкуланда) туугъанды. Бек уллу бойлу адам болгъанды. Хар атны бели да кёлтюрюб бармагъанды аны - къуру тулпар атлада айланнганды. Тойгъа, оюннга, тутушха къошулгъанды. Джетген джаш болуб, «джигитовкада» аны озгъан болмагъанды. Тутушда юч ёзенде да аны сыртын джерге салгъан болмагъанды. Хапары узакъ джайылгъанды. Кёрген адам сормагъанлай таный эди аны: «Каппушланы Къасым сен болурмуса? Уллулугъунгдан таныдым», - деб. Бек кючлю адам болгъанды кеси да.

Мени уллу атам Каппушланы Къасым кърал ишлеге да тири къошулгъанды. 1935 джыл Малкъаргъа (таулулагъа - Кёнделен бла Чегемге) къолхозла къураргъа юренирге баргъан 18 атлы делегацияны ичинде болгъанды. Делегациягъа башчылыкъ этген - Каракетланы Исса. Къасымны эсинде болуб, делегацияны къурамында болгъанла: Къаракетланы Ахья (эм къарт), Биджилени Хаджи-Мурат (Хурзукдан джырчы), Алийланы Къарачыкъ (Умарны къарнашы) - «Ишлемеген - ашамаз» колхоздан (Къарачайда биринчи колхоз), Борлакъланы Юнюс - колхозну парторгу.
Анам бек сейир хапар айтыучанды делегациягъа Малкъарда къалай ариу халда тюбегенлерини юсюнден, анда не кёргенлерини юсюнден да. Ол кеси башха уллу хапар болургъа боллукъду. Алай а, мен белгили этерге излеген башха затды. Аны юсюнден да меннге анам хапар айтханды.

Къарачайда колхозла къурала башлаб, Лабада колхозну къураргъа ийилген къауумда Каппушланы Къасым да болгъанды. Къасым бек эсли адам болгъанды. Алийланы Умарны, Байрамукъланы Джатдайны, Гюрджю уллу Къурманны бек ариу таныгъанды. Хапар айтса, алай хапар айтыучан эди: «Бара тура эдик Алий улу да мен да», неда «Гюрджю улу да мен да», неда «Умар алай айта эди». Алий улу Умаргъа хоншулукъда, къошда тюбей тургъанды (Алийланы къошлары бла Каппушланыкъы бир чекде тургъандыла. Элия ургъанда эди Алийланы къошлары - Къарачайдан, Худесден чыгъыб, Хасаука бла юслерине келиб къала эдинг).

Алий улу Къарачайны чеклерин алай сингдирген эди Къасымгъа. Лабагъа баргъаны бла Къарачайны джерлери берилмей тургъанын ангылайды. Алайда хозяйствону директору Охапкин бла да даулашады джерлени юсю бла. Землеустроительни да хапары бар джерлени берилмей тургъанындан, алай а, хар кимден да джашырыб тура. «Биз бу джерледе золотодобытчиклеге сохан, сарсмакъ салабыз, анга заран боллукъду», - дегенни айтыб, джерлени берирге унамай. Къарачайлыланы алайыны картасындан, Къарачайны чеклеринден хапарлары джокъ. Къасым а: «Умар айтханы бла кёзюме кёрюнюб къалгъан эди», - деучен эди.

Алайда Охапкин Къасымгъа: «Джукъгъа барама хапар айтыргъа десенг, аллынга Шпильде 100 (джюз) адам салырма», - деб, юйюне да бармагъанлай, салыб Москвагъа Лениннге кетген эди. «Шпиль» деген а неди десенг, - къалын чегетли джер. Анда къазакъла ётген къарачайлыланы не ёлтюрюб, не тонаб тургъандыла.

Бу чотну хапарын белгили этерге кереклисин ангылаб, Джалан Джик стансеге (Зеленчукну аты) областдан адам келеди деб эшитиб, Къасым ары тебрейди. Охапкин айтханча, Къасымны аллына да чыкъдыла талай къазакълы. Касымны сыфатына къараб, тиерге базмай кетген эдиле. Аны бла ол Зеленчукге келиб, хапар айтыб, андан сора салыннган эдиле Къарачайны чеклери кюнбатханда.

Алий улу Умар 1920 джыл бегитдирген Къарачайны чеклерин былай айта эди Къасым атам (Умарны кеси айтханыча, деб).

Къабарты бла чеклени (таб сауут бла) сакълагъан Байрамукъланы Джатдай болгъанды. Ахыр къаугъада Джатдайны къарнашлары бла бирге Къасым да болгъанды. «Алийланы Умар репрессиягъа тюшгенинде, Къарачайны джерлери Къабартыгъа кетдиле», - деб къыйнала эди Къасым атам.

Каппушланы Къасым Уллу Ата Джурт къазауатда да болгъанды. Биринчи гитче къарнашы Абу-Къады кетгенди. Андан уллу хапарыбыз джокъду. Абу-Къады бла бирге Учкуландан Каппушладан 14 джаш кетгенди къазауатха. Аланы бири да къайтмагъанды. Абу-Къады да башсыз калды, деб тургъанбыз 70 джылны. Кёб болмай, 2015 дж. апрель айында интернетде талай сёз табдыкъ. Алай джазылыб эди: «1 батальонну 1141 стрелковый полкну 57 Армияны солдаты 25 мартда 1942 дж. Севастополь табада урушда джан бергенди». Биз бу хапаргъа бек къыйналдыкъ. Ол талай сёзден сора джукъ билмейбиз Абу-Къадыны юсюнден.
Къарт атам Къасым 1943 дж. октябрь айына дери сермешгенди джаулу аскерле бла. Кавказны къоруулагъанды. Малая Земля деген джерде да болгъанды. Джаралы болуб, госпиталдан бир-эки ыйыкъгъа солургъа ийгендиле. 2 ноябрда 1943 дж. ызына фронтха кетерге керек эди. Кёчкюнчюлюк тюшюб кеталмады…

Къазахстанда бригадир да болуб, ревизион комиссияны тамадасы болуб, чюгюндюр совхозда звеневод болуб да тургъанды. Ишлей билген, ишинде бюсюрёу табыб да тургъанды. Сёз ючюн, анга шагъатлыкъ этген - 6 ноябрь 1957 дж. берилген Свидетельство. Анда айтылгъаннга кёре, Джамбул району «Жасуркен» деген совхозну Хурмет Китабына Касымны иги ишлегени ючюн атын, тукъумун джазаргъа деб бегим этиледи.

Къарачайлыла киши джерледен тансыкълаб иелерин сакълаб тургъан Ата Джуртларына къайтханларында, Къасым атам Гитче Къарачайда Первомайское элде орналады. Юреннгенича, ёмюрюн ишлеб ашырады. Совхоз ишледе ишлейди. Бичен чалгъан джыйынны тамадасы болуб, кёб заман ишлегенди. Дагъыда совхозда ревизион комиссияда джумуш баджарыб тургъанды. Первомайское элни советини Хурметли Грамотасы да берилген эди атама ишни иги баджаргъаны ючюн. Къасым 24 сентябрда 1992 джыл аушханды.

Мени анам Бибертланы Любовь (Биджилени Зекерьяны къызы) къарт атасын бек сюе эди. Ол алай айтады хаман: «Меннге джашауда тынчды. Нек десенг, мен билген этеме, къарт атам не соруума да не джууаб беририн». Мен анга ийнанама. Мени анам къарт атасы бла кёб тургъанды, ол себебден, тин байлыкъны андан алгъанды. Былайда мен анамы къарт атасы Каппушланы Къасымгъа атагъан назмусундан юзюк келтирирге излейме (орусча джазылгъанлыкъгъа заран болмаз, деб).

На смерть дедушки

И пусть не унаследовала я
Хоть чёрточку с красивого лица,
Ты знай, сродни твоей душа моя, -
Такой я и пребуду до конца.

Сейчас, когда ты слишком далеко,
Пусть нет тебя сегодня рядом,
Я знаю, что мне в жизни повезло -
Ты был мне сенью для души, отрадой!

Прекрасно было всё в тебе: лицо, и стан, и плечи,
Чисты были, как снег вершин, и помыслы, и речи.
Ты был ума, отваги, благородства образец,
Твоя корона - честь, а добродетель - твой венец…

…Открыла вечность пред тобой свою торжественную даль,
И пусть гнетёт меня печаль, пусть мне безумно жаль,
Что благородная душа твоя не рядом, не со мной,
Ты - мой живительный исток! Да будет Бог с тобой!

Быйыл 9 Майда биз Уллу Хорламны 70 джыллыгъын белгиледик.



Первомайское элде 8 майда 2015 дж. Ата Джуртну джауладан къоруулагъанлагъа эсгертме ачылды. Ол эсгертмеде мени уллу атамы аты да джазылыбды. Анда эгешчигим, Каппушланы Алина (Къасымны джашындан туугъан), Къасымны сураты бла эсгертмени къатында баргъан митингге къошулгъанды. Зеленчукде станседе бардырылгъан къууанчда да мени эгечим Замира Ёлюмсюз полкда атамы сураты бла парадда болду.

Мен уллу атам бла махтанама, ёхтемленеме. Каппушланы Солтанны джашы Къасымча миллетиме джарагъан адам болсам, муратыма джетерикме.



Изменено: Мерсéдес - 02.06.2015 18:13:38

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 21:09:01
Сообщений: 2158

4 0

№2
БИЗ КЪАЛЛАЙ ЁМЮРДЕ ДЖАШАЙБЫЗ?

Къыйын сорууду ол… Бюгюнлюк кюнню кёб шарты барды, хар бирин игиге, аманнга къошхан да бек тынчлыкълыды. Сагъыш эте тебресенг, эсинге къуанырча, къыйналырча затла кёб келедиле. Биринчи къайсы джанындан къараргъа билмей, бир талай тургъанма. Къарачай миллетге айтылгъан затларындан башлайым деб оноу этдим.

Къарачайлыла хаман да тюз иннетли, батыр, уста, халал, ишни сюйген, адетли, намыслы, эм ариу халкъланы бирлерине саналгъандыла. Эртде заманладан бери Кавказгъа келген белгили адамла бизни миллетге махтау салыб тургъандыла тюрлю-тюрлю сёзле бла.

Жан Шарден: «Къарачайлыла эм ариуладыла дунияда», - деб джазгъан эди; Михаил Горбачев: «Къарачайлылагъа ишлеген биринчи орундады», - деген эди; Лев Толстой а уа: «Къарачайлыла кишиге къатышмагъан, Минги тауну тюбюнде джашагъан миллетди, тюз иннетлилиги бла, ариулугъу бла, батырлыгъы бла кесин билдирген», - деб махтау салгъан эди. Дагъыда кёб сёз къошаргъа боллукъ эди былайгъа, алай а иги махтау сёзлени барыбыз да билебиз.

Бусагъатда дунияда, эртде заманлагъа кёре кёб зат ауушуннганды. Адамланы къайгъылары да башха болгъанды.

Миллетибизге айтылгъан сёзлени бусагъатда тюзлюклерине къарайыкъ.

Адет бла намысны хаманда бирге бош айтмайдыла. «Адет унутулгъан джерде намыс болмайды, намыс болмагъан джерде уа насыб да джокъ» - ол къарачайлылада эртдеден келген затды.

Бизни тёлю намыс бла адет не болгъанын билмейдиле деб айтырча тюлдю. Унутулуб баргъан зат кёб болгъанлыкъгъа, аланы билирге излегенле да кёбдюле. Ётген джылла да советский къралны къатылыгъы бла миллетибизни дин бла адет тутханлары аз болгъан эдиле.

Къартла кеслери да айтадыла, ол заманда сабийлерине терен юретирге къоркъуулары бар эди, ёсселе билимлери къыйын тиймесин деб. Ол къуру бизни миллетде болмагъанды, саулай кърал ол заманда алай эди. Бусагъатда, киши дин бла адет тутханыбызгъа къатышмагъанында, джаш адамла кёб айланнгандыла билирге, тутаргъа керекбиз деб. Сёз ючюн, Эльбрусоидде адеб бла намысдан берилген дерсле эм кёб джюрюлгенлени бирлеридиле. Анга къараб къууанаса, адамларыбыз окъуб билирге излегенлерине. Тутмагъанла да, кёбюсю, ол кърал къоймагъан заманда юреналмагъанлары ючюн чыкъгъандыла. Ол себебден, адет бла намысны билгенле бизде джокъдула деб айталлыкъ тюлме. Унутханла болгъанлыкъгъа, тутаргъа кюрешгенле да кёбдюле.

Тюз иннетли, батыр, халал дегенликге да сёз салырча тюлме. Бусагъатда дуния не къадар къатыш болса да, бизни миллетибиз ол джаны бла бузулмайды. Кесим джашагъан джеримде кёб тюрлю-тюрлю миллет барды. Аланы ичинде кишиден бизни адамла аман тенгледиле, алдауукъчула, харамдыла деб эшитмегенме. Болушургъа, джумушха къарагъа керек болса да, хаман да сёз да салмайын турадыла, этелген затларын аямайын.

Уста адамларыбыз да бек кёбдюле ичибизде, алай а, уялтханла да бардыла. Аталары, аналары окъутургъа деб ийгенле, ала да аны унутуб, тенгле къураб, айланыргъа джарашханла. Аллайланы юсюнден айтсала уялыр ючюн къалмайма. Аны ызындан окъугъанланы махтасала уа – къууанама.

Алай болса да, Аллахха шукур, бек кёб айтылгъан, окъугъан адамларыбыз бардыла.
Ишлерге сюйгенни юсюнден да айтайым.

Алгъын тюрлю-тюрлю мешнала болмагъан заманда, кертиси бла да хар ким кёб ишлей эдиле. Бу дунияда уа, киши артыкъ кюреширге излемей къалгъанды. Къартларыбыз джаш заманны къой эсенг, бизни аталарыбыз, аналарыбыз гитче сагъатлырында да кёб джумуш бар эди: къызла сабийликден арбазгъа, бачхагъа къараб, джюн ишлеб, джашла да маллагъа къараб, чалкъыгъа чыгъыб - барын да аны ауурлукъгъа санамайын, окъуугъа да заман таба эдиле, бусагъатда джаш тёлюден артха къалмайын. Бусагъатда, ол заманда керек затны кёбюсюн мешнала этедиле: юй джылытырыргъа отун керек болмайды, суу ташымайдыла, юй джумушха, бачхагъа къараргъа тюрлю-тюрлю кёб мешнала бардыла, хапар зат айтырыкъ болсала, бир элден бир элде атда джюрюрге да керек тюлдю…Телефонла, мешнала, интернет...

Не да барды адамланы джашауларын тынч этерча, бош заманлары болурча. Алай а уа, анга кёре адамла эриниб да кёб тебрегендиле. Алгъын, учу-къыйыры болмагъан джерлеге адамла кеслери къараб, ненча джюз маллары болгъанын билмей тургъандыла. Бусагъатда, джаз, къач келгенлей башланады сёлешиу: «Уоо, гардош салыр заман джетди, чага этерге керекди, ол бу», - анняларыбызны бачхаларын къатында бизникле джукъ да болмагъанлай. Аны бла къалмай, сют, эт керек болса, мал тутхан къой эсенг, тюкеннге барыргъа эриниб къалгъандыла. Къызла да бир эки-юч юйю болгъан квартирни джыйыб, аны бир уллу ишге санаб: «Бюгюн бир аман арыгъанма, юй да джыйыб, шхууур да этиб».

Ол айтханымы магъанасы – бусагъатда джашау тынч болгъаны ючюн, адамларыбызда эринчеклик кёб болады. Анга кёре, джаш адамларыбыз кёбюсю, окъуугъа не да ишге баргъандан сора уллу джукъ джумушха джарамайдыла. Миллетибиз ишни сюйген болгъаны да унутулуб къалыргъа башлагъанды.

Ариулукъну юсюнден айтсала, кёб даулашыу башланады. Къызланы юсюнден: «Бусагъатда адет алайды деб, башха миллетлеге эришиб, тюрлю-тюрлю боялыб, джаратмагъан джерлерин врачлагъа ауштуртуб, кеслери сюйгенча, Аллах этгенча тюз ариу сыфатларын къоймайдыла», - дегенле кёбдюле. Ол джаны бла урушуу кёб этерге боллукъду, алай а мени алагъа аман иги айтыргъа да эркинлигим джокъду. Бусагъатлыкъгъа кёре, кеслерин тута билгенле, таб кийиннген къызлагъа къарасанг, бизникиле эм ариуланы бирлеридиле. Миллетибизни ариулугъу бузулгъанды дерге болукъ тюлдю.

Эртде замандан хапарланы къоюб, бусагъатлыкъ дуниягъа кёчсек, бир талай зат барды, къыйналмай эсинге келтирелмазлыкъ.

Джашларыбызны иги кесеги тютюн ичген бла къоймайын, «Лирика» деб дарманлагъа къатышгъандыла. Аны ючюн замансыз ёлгенлерибиз, сакъатларыбыз кёб болгъандыла. Джаш адамла кеслерин джашауларын да бошаб, джууукъларын да къыйнаб, миллетибизге бек уллу заран салыб турадыла. Ол затланы тохтатмасала, бир талай джылдан миллетибиз не да аз болуб, не да тас болуб къалыргъа боллукъду.

Аллахха шукур, аны кёб адам ангылаб, бусагъатда къадалыб ол оюмну къурутургъа кюрешедиле.

Андан сора диннге кетебиз деб, терс джолгъа баргъанла да бардыла, кесин миллетлерин ичинде адамланы ёлтюрюб, аны тюзге санаб. Неда тыш къраллагъа кетиб, анда Аллахны джолунда къазауат этерикбиз деб. Юйлерин, джууукъларын къоюб, джарлы аналарын ызыларындан къаратыб... Аны да миллетибизге уллу заран салгъан затха санайма мен.

Дагъыда мен джаратмагъан затланы ичинде, ол бош айланнган джашла да бардыла. Алгъаракъ да джазгъан эдим, бизде эринчеклик кёб болгъанды деб. Бир бирле уа, къуру эринчеклик бла къоймайын, ингирле бла юйлерине джыйылмай, эшикде айланыб, тюйюшлеге къатышыб, алай да этедиле хата.

Джууаблашгъан деб да бир зат чыкъгъанды. Аз-аз уллу бла гитчени, джаш бла къызны орталары унутулуб барады, бары да бир бирине тенг болургъа излеб. Тынгылаб къояргъа излемейин айтылгъан затха, тыш адамла бла къоймайын, аналары бла аталарына артыкъ сёлешгенле кёб болгъандыла. Бек сейир кёрюнеди ол. Бизни миллетибизде хаман да гитче уллуну сыйын кёрюб тургъанды!

Энтда бир зат къошарыкъ эдим - интернет. Къалгъан затланы къатында бош болгъанлай, заран салыр ючюн къалмайды ол да. Сабийле гитчеликлеринден керексиз кёб затны кёредиле, эшитедиле, аманнга юрениб. Уллула да, алагъа къарагъан къой, кеслери да заманында чыгъа билмей, кёб джумушларын ийдириб къоядыла, анда турургъа джарашыб.

Хыны сёз кёб айтдым, урушдум адамларыбызгъа, алай а, иги затла да кёб эдиле.

Бир мадарым болса, кийиннгенден башлаб, бир талай затны ауушдурлукъ эдим: эртделикден суратланы кёрсем, чепкенлерине кёзюм къарайды, эски хапарлагъа тынгыласа, бир бирин тутуб, адетни, намысны да унутмайын, кеслерин джюрюте билгенлерине сукъланама. Быллай бир окъур ишлер мадардарлары бола тургъанлай, джаш адамларыбыыз джашауларын бош ашырмайын, кюрешиб, айтылгъан адамла болсала, бек сюе эдим. Барындан да бек динибизни да керегича тутаргъа юйрениб, саулукъну бузгъан затлагъа къатышмайын, сыйларын тас этмей джашасала, излей эдим.
Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 16:59:40

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 21:43:54
Сообщений: 2158

2 0

№3
ТИЛСИЗ ХАЛКЪ ДЖОКЪ БОЛУР
Мен таулу къызма,
Тауланы тилинде селешеме.
Барысы да, ана тилим, сенсе,
Сыйлы жерибизни жюреги - сен,
Кёгетле ийиси сёзлерингде,
Халкълай турурбуз, сен турсанг эсен!
Къулийланы Къайсын
Ана! Ана тил! Туугъан жер!

Анача, багъалыдыла, татлыдыла, сыйлыдыла ана тилинг да, Туугъан жеринг да. Жер башында аладан бийик, аладан жюрекге къаршы, аладан багъалы зат болмаз. Анасын сюйген адам ана тилин да, Туугъан жерин да сюеди. Аланы ыспассыз этген адам кеси да ыспассыз болады.

Къарачай-малкъар тил жерча байды, кюнча ариуду, гелеу кырдыкча шатыкды.

Аны ариулугъуну юсюнден кёп алимле да жазгъандыла.

«Сёзю барны - жолу бар», - деп бошдан айта болмазла.

Таулу халкъны сёзю болгъанды, барды, боллукъду. Сёзю бар къадарда уа жолу да боллукъду. Халкъны жашауу къыйын, тынч болса да, ол кесини сёзюн тас этмегенди, сёзню багъасын уста билгенди. Аны сёз бла ниет байлыгъы, къууанчы, жарсыуу, тёлюден тёлюге ёте, кюч бергенлей, жол нёгери болгъанды.

Тил - хауача, сууча, кёкча, кюнча, биз бу затласыз жашаялмазча, алай сыйлы, керекли, жюрекге солуу, жашау берген, къанын ишлетген амалды. Ол, боркъулдап чыкъгъан таза шауданча, халкъны суусапдан къандырып турады.
Уллу дунияны эм ариу, эм бийик, эм къууатлы, жомакълы жеринде туугъаныма, жашагъаныма къууанама, ёхтемленеме. Кийик таулада, булутла бла тенгликде жашагъан жигит халкъыма баш урама.
Къыйын жашау болумлада, тирнеклеп, жашау этерге кюрешип, сёзюн унутмай, алгъа итинип келген тау халкъым.
Халкъыбызны сёз байлыгъына, аны не къыйынлыкъгъа тюшгенде да, сёзюн тас этмей, аны жашау баргъаны сайын жангыра баргъанына уллу хурмет эм ёхтемлик бла къарайма, къууанама.
Вена университетни профессору, тарыхчы, этнограф, географ Готфранд Мерцбахер 1891 жылда Малкъаргъа келгенди. Таулуланы жигитликлерине, халаллыкъларына, ачыкълыкъларына, тилни таза сакъланнганына сейир этгенди.
Бюгюнлюкде ана тилибизде «Заман» газетибиз, «Минги-Тау» журналыбыз, сабийлеге «Нюр» журнал, теле-радио бериулерибиз бардыла.

Школлада ана тилибизни окъуйбуз, тюрлю-тюрлю олимпиадалагъа, эришиулеге, байрамлагъа къатышабыз. Ала бизни ана тилибизни сюерге, иги билирге итиндиредиле. Жарсытхан затла да кёпдюле, жарсыугъа. Бек жарсытхан а не затды десегиз - тамата эм жаш адамларыбызны бир къауумлары ана тилибизде сёлешмегенлериди. Аны къой да, таулу юйюрледе да кёбюсю бир бирлери бла орусча сёлешедиле.
Мени оюмума кёре, бийик культурасы болгъан адам ёз тилин сатарыкъ тюйюлдю.
Тилибиз ариуду, жырча эшитиледи. Нек жийиргенирге керекбиз ёз тилибизден, ана тилибизден?! Аллах берген тилибиз.

Адамма деп махтанма,
Сен миллетинги сатсанг,
Ёз тилинги унутуп,
Башханы сайлап алсанг.
Школлада малкъар тил бла адабиятдан окъуу дерслеге да аз сагъатла берилгени жарсытады.

Адабиятдан 1 дерс, малкъар тилден 2 дерс бир ыйыкъгъа. Ол дерслени асламыракъ этселе, тюзге санайма.
Белгили жазыучубуз эм алимибиз Толгъурланы Зейтун тюз айтады: «Эл болгъан, эл жашагъан къадарда, миллетибизни аламат илишанлары, адети, тёреси, тилибизни тазалыгъы да сакъланадыла. Элде уят да сакъланады, уят болгъан жерде адамлыкъ да, жашау да болады».
Хау, элде адет, тёре, намыс, тил да иги сакъланады. Мени акъылыма кёре, тилни сакълауда себеплик этгенле бизни таматаларыбыз -аппала, аммала эм малкъар тилден окъутхан устазладыла.
Мени аппам бла аммам Ботталаны Хайбар бла Сакинатдыла. Ала ана тиллеринде ариу, шатык сёлешедиле. Аппам «Заман» газетибизни бек сюйюп окъуйду. Мен аланы бир заманда эриши сёлешип эшитмегенме, ала огъурлу эм халал адамладыла, мени бийик ёхтемлигимдиле.


Кесин насыплыгъа санагъан таулу къызма. Акъылман Кязим, закий Къайсын сёлешген тилде сёлешеме, Кязим туугъан жерде туугъанма эм жашайма, ол айланнган жерледе айланама, ол солугъан хауа бла солуйма.
Ана тилни багъалай билген, анга къуллукъ этген адамла кёпдюле.
Аладан бири мени багъалы эм сюйген устазым Чочайланы Нажабат Гамайланы Хизирни къызыды.


Жарыкъ кюнню жылыуун хайырлана,
Аманлыкъны сёге, жолдан тайдыра,
Бу жашауну жарыкъ жолун арыта,
Жашагъыз, сиз, иш ахлусу адамла.

Этезланы Омар

Мен бу аламат сёзлени малкъар тил бла адабиятдан окъутхан устазым Чочайланы Нажабат Хизировнагъа жоралайма.
Жашауда кесини жерин тапхан, сюйген ишинде уруннган, ишге жюреги бла берилген адамладан бириди мени огъурлу устазым.

Ана сабийге жашау береди, аны ёсдюреди, жашауну сейирлигин, тамашалыгъын, аланы эслерге, сезерге, оюмларын теренлерге устазны ишиди.

Жашауну хар ёмюрюнде устазны сыфаты, оюму энчи болады, жашау бла байламлы, анга кёре атламы да, жангы затла кийире, къоша.
Устазны сыфаты эрикмей, талмай, не къыйын болса да бошланмай, кёлленип, алгъа итиниу деген илишанладан къуралады.
Нажабат Хизировна да аладанды. 44 жылдан аслам урунады ол къыйын устазлыкъ жолунда.
1970 жылда Нальчик шахарда педколледжни бошап, КъМКЪУну филология факультетини малкъар тил бла адабият бёлюмюне киреди. Ол устазны эрттеден мураты эди, сабийлик мураты: школда окъугъанда окъуна ол усталыкъны сайлагъан эди.
Устазлыкъ ишни сабийлени сюймеген адам бардыраллыкъ тюйюлдю. Аны бла бирге да ол фахму Нажабат Хизировнагъа Аллахдан берилген сунама. Ол школда устаз болуп къалмайды, хар айланнган, жюрюген жеринде устазды. Уллу кёллю болуп бир заманда да къалмайды уллугъа, гитчеге да.
Мени акъылыма кёре, малкъар тил бла адабиятдан окъутхан устазланы борчлары уллудула: тилибизни иги билирге эм сакъларгъа, адетин-тёресин унутмазгъа, ниет байлыгъыбызны ёсдюрюрге.
Бу затланы барысына да Нажабат Хизировна кесини ишинде энчи эс бурады, хар дерсни жашау бла байламлы этеди, окъутхан сабийлерин жашауну уллу жолуна хазырлайды. Биз аны дерслерине сюйюп барабыз, дерсден тышында бардыргъан ишлерине да сюйюп къатышабыз. Нажабат Хизировна дерслерин тюрлю-тюрлю амалла бла бардырады, окъуучулагъа терен билим береди. Аны окъуучулары район эм республикалы олимпиадалада, конкурслада, эришиуледе, фестивальлада алчыла боладыла. Быйыл "Нарт оюнлада" 1-чи жерни, "Малкъар тилим - жаным, тиним!" деген фестивальда 1-чи эм 2-чи жерлени, олимпиада да эки окъуучу алчыла болгъандыла. Къулийланы Къайсынны 95-жыллыгъына, Отарланы Керимни 100-жыллыгъына жораланнган ишлери юч окъуучуну 1-чи жерге тийишли болгъандыла. "Эльбрусоидда", Мёчюланы Кязимни сайтын ачханда да, илму конференциягъа къатышханбыз.
КъМКъУну Отарланы Керимни атын жюрютген малкъар маданият арасы бла, «Эльбрусоид» бла, республикалы «Патриот» ара бла байламлыкъ жюрютебиз.
Ала барысы да устазны тохтаусуз, кёлюн салып ишлеуюне шагъатлыкъ этедиле.
Юч окъуучусу: Ахкубекланы Кулина, Аттоланы Карина эм Аналаны Аида малкъар тил бла адабиятдан ахшы билимлери ючюн "Фахмулу жаш тёлюню кётюрюу" деген проектге киргендиле.
Нажабат Хизировна окъуучулагъа терен билим бергенден сора да, алагъа ана тиллерин сюйдюреди.
КъМКъУну малкъар тил бла адабият бёлюмюне, республикалы олимпиадада 1-чи жерлени алып, Толгъурланы Нуристан, Чочайланы Тамара, Холамханланы Фатима, Аттоланы Динара, Ахкубекланы Кулина алыннгандыла. Чочайланы Рустам бла Холамханланы Раузат да ол бёлюмню бошагъандыла. Нажабат Хизировнаны къызы да анасыны жолу бла барады: малкъар тил бла адабият бёлюмню айырмалы бошап, школда устаз болуп ишлейди.
Дерсден тышында да устазыбыз кёп иш бардырады: жазыучула бла, журналистле бла тюбешиуле къурайды, байрамла ётдюреди, конкурслагъа, фестивальлагъа къатышады, республикада ол къатышмай хазна байрам ёте болмаз.
Устазлыкъ ишден сора да сценарийле эм назмула жазаргъа фахмусу уллуду:

Баш урама, Къайсын, фахмулугъунга,
Миллетинги сау дуниягъа айтдыргъанынга,
Акъ сёзюнге, жарыкъ кёлюнге, закийлигинге,
Эрттенликге салам бергенинге,
"Жаралы ташынга", "Осуятынга"...

Неда:

Малкъар тилим - ана тилим!
Минги тауча ёхтем тилим!
Нарт тилим, сыйлы тилим!
Ёлюмсюзлюк халкъ тилим!
Къалай аламат сёзледиле, жюреклени ёхтемлендирген эм къууандыргъан!
Нажабат Хизировна жарыкъ кёллю, огъурлу адамды. Сейир этерсе, ол хар затха къалай жетишеди узакъ тау элде жашап!
Заманын да, кючюн да, саулугъун да аямай, ишине жюреги бла берилген устазды. Окъутхандан тышында да классха башчылыкъ этеди. Ол окъутхан сабийле жашауда жерлерин табадыла, терс жол бла баргъан окъуучусу жокъду.
Миллетле арасында шуёхлукъгъа энчи эс бурады. Республикада "Къонакъ алыу" деген проектге къатышханды окъуучусу бла, сёлешген да этгенди.
Республикада басма билдириуле бла да, тюрлю-тюрлю организацияла бла да байламлыкъ жюрютеди. Окъуучуланы эм кесини жазгъан затларын басмалайды.
Школда малкъар тил бла адабиятдан методика бёлюмюню таймай башчысыды. Кёп жылланы ичинде район эм республикалы малкъар тил бла адабиятдан медаль комиссияны члени болгъанды, педколледжден эм университетден студентле практикаларын ётдюргендиле.
Илму ишле этип, конференциялагъа къатышады, устазланы билимлерин ёсдюрюу курсларында лекцияла окъуп тургъанды. Аны методика китабы «Эльбрус» китап басмада 2011 жылда «Малкъар литературадан 6-чы классха ишчи дефтер» деген ат бла чыкъгъанды, экинчиси да басмагъа чыгъаргъа хазырды.
Нажабат Хизировна бир заманда да унутмайды окъуучуланы жашаугъа хазырлагъанын. Хар дерсинде, хар классдан тышында ишинде аланы тюз жолгъа салыргъа, эстетика сезимлерин, ниет байлыкъларын ёсдюрюуге уллу эс бурады. Адамлыкъгъа, тюз ниетлиликге, туугъан жерге терен сюймекликге, кертичиликге, ана тилибизни сюерге, аны намысын бийикде тутаргъа эм жюрютюрге кёллендиреди.
Устаз кесини жашауун сабийлени окъутуугъа къызгъанмай береди. Эрикмейди, талмайды.
Сайлагъан ишине да сокъуранмайды, окъуучулары да аны къууандырабыз.

«Мен бу ишден башха ишде ишлеяллыкъ тюйюлме, сюйген ишимден кетсем, жашауум тохтап къаллыкъ сунама», - дейди Нажабат Хизировна.
Малкъар тил бла адабиятдан аламат класс отоу къурагъанды, Мечюланы Кязимни музейин къураугъа кёп къыйын салгъанды, Къулийланы Къайсыннга мюйюш да хазырлагъанды.
Нажабат Хизировна сюйген ишинде уллу жетишимле этгенди. «2002 жылны устазы» деген эришиуде районда хорлап, республикада лауреат болгъанды. 2006 жылда, 2013 жылда да «РФ-ны иги устазлары» деген проектде хорлагъанды, РФ-ны эм КъМР сыйлы устазы деген атха тийишли болгъанды. РФ-ны Журналистлерини Союзуну члениди, урунууну ветераныды, бийик категориялы устазды.
Кёп жылланы ахшы уруннганы ючюн, ёсюп келген жаш тёлюню окъутуу эм юйретиу жаны бла къыйыны ючюн КъМР Правительствону эм РФ окъуу эм илму Министерствосуну сыйлы грамоталары бла саугъаланнганды. Мёчюланы Кязимни 150 жыллыгъына, Гуртуланы Бертни 100 жыллыгъына, Отарланы Керимни 100 жыллыгъына жораланнган, Расул Гамзатовну майдаллары бла саугъаланнганды, КъМР билим бериуню Министерствосуну эм райондан, жамауат биригиуледен дипломлары эм грамоталары да кёпдюле.
Бек бийик багъа эм саугъа аны окъуучуларыдыла, аланы анга сюймекликлери, намыслары, хурметлери.
Нажабат Хизировна ата-анала бла да байламлыкъ жюрютеди, ала хар ишде болушлукъ этедиле. Устаз нёгерлери бла да игиди, ала бир бирге болушлукъсуз болмайдыла.
Огъурлу устаз, асыл адамдан сора да, ол огъурлу анады. Баш иеси Якуб бла тёрт сабий ёсдюргендиле, бийик билим бергендиле. Аланы да барды жетишимлери. Аланы бек уллу къууанчлары - туудукъладыла.
"Жашау жолумда, артха къарасам, магъанасыз жашамагъанма, жангыдан сайларгъа тюшсе да, ол жолну сайларыкъ эдим, къыйналгъан заманларым да болгъандыла, не этейим деб а бир заманда да айтмагъанма", - дегенди, кёп сагъыш этмей, Нажабат Хизировна.
Аны бир окъуучусу былай айтханды: "Бизни класс Нажабат Хизировна бла бирге уллу къууатлы, насыплы юйюр къурайбыз, ол бизни керти тенгибизди, шуёхубузду, экинчи анабызды".
Мен а: "Мындан арысында да кёп жылланы саулукълу ишлеп, ишингден, окъутхан эм ёсдюрген сабийлерингден къууан", - деп, Нажабат Хизировнаны сёзлери бла бошаргъа сюеме:

Къалай насыпды жашагъан,
Жашаугъа къууаналгъан.
Жер башында бир инсанны
Жюрегин къыйнамайын,
Огъурлу ыз къоялгъан!
Мени акъылыма кёре, Нажабат Хизировнача, устазла болгъан къадарда, тилибиз да жокъ болмаз.
Мен хар жылдан малкъар тилден бла адабиятдан район эм республикалы олимпиадалада, конкурслада, фестивальлада алчы жерлеге тийишли болама. Быйыл Мёчюланы Кязимге бла Семенлени Исмаилгъа жораланнган регион аралы "Ата журтум - Ана тилим" конкурсда 1-чи жерге тийишли болгъанма.Сыйлы грамота бла, телевизор бла да саугъаланнганма. Хар жылдан бардырылгъан "Малкъар тилим - жаным, тиним!" деген конкурсда "Миллетими таурухлары эм ойберлери" номинациясында 1-чи жерни алгъанма. Маданият арада таулу халкъны кёчгюнчюлюгюне жораланып бардырылгъан эришиуде 2-чи жерге, «Миллетни ёлюмсюзлюгю аны тилинде» деген конкурсда 3-чю жерге, «Единая Россияны» болушлугъу бла «Китап сюйгенлени» арасы бардыргъан РФ-ны Конституциясыны 20 жыллыгъына жораланнган эришиуде, ана тилимде назму жазып, 2-чи жерге тийишли болгъанма.
Бу жетишимлеге мен устазым Нажабат Хизировнаны хайырындан жетгенме.
Жазма ишими кесими сезлерим бла бошаргъа сюеме.
Жаным-тиним – малкъар тилим.
Малкъар тилим – ана тилим,
Шаудан сууча, таза тилим!
Ана сютча, сыйлы тилим!

О! Нарт тилим, акъ тилим!
Ана тилим – Ата журтум,
Къарачайым, Малкъарым –
Тау къушну эки къанаты
Бирден болсун учууунг.
Малкъар тилим – ана тилим!
Минги тауча, ёхтем тилим!
Атамча, бийик тилим!
Анамча, огъурлу тилим!
Ана тилим – насыбым,
Бийик этдинг кёлюмю.
Сен барда – къууанч да бар!
Жаша, жашна къарачай – малкъар тилим!

Нажабат Хизировнаны окъуучулары «Нарт оюнлада»

Къарачай-Черкес Республикада Халкъла аралы «Айранны» байрамында

Гурттуланы Бертни 100 жыллыгъына жораланнган байрам

Закий Кязимни туугъан кюнюне аталгъан байрам
«Эльбрусоидде» акъылман Кязимге жораланнган байрамда


Баш урабыз, Къайсын, фахмулугъунга.
Баш урабыз чынтты таулулугъунга,
Миллетинге кертичилей къалгъанынга,
Азап жолда ызындан баргъанынга.


Нажабат Хизировна окъуучулары бла Чегемде Къайсынны ахыр журтунда

Деменгили Къайсынны туугъан жеринде бардырылгъан «Нарт оюнла» 2014 жыл

Малкъар тил бла адабиятдан класс отоу

Мечюланы Кязимни музейини ачылгъанына аталгъан байрам


Къабарты-Малкъар университетде малкъар маданият арада
Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 17:00:14

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 21:58:18
Сообщений: 2158

3 0

№4
БИЗ ЮЙЮРНЮ МАХТАУЛУ АДАМЫ
Мен Къабарты-Малкъарны бек узакъ, бек ариу тау эллеринден биринде - Бызынгыда - жашайма. Мен мында школда окъуйма. Бу элде мени атам, анам да туугъандыла. Мында мени аппам, аммам да туугъандыла. Аны себепли, бу жер манга бек багъалыды. Мында мен хар тауну, ташны эм терекни да билеме. Мени тенглерим, ахлуларым мында жашайдыла эм окъуйдула. Малкъарны кёп белгили адамы Холлам-Бызынгы ауузунда - Бызынгыдан чыкъгъандыла. Сёз ючюн, Мёчюланы Кязим – малкъар адабиятны мурдорун салгъан, Аттоланы Салих - Социалист Урунууну Жигити, генерал-лейтенантла: Деппуланы Хаким, Аттоланы Борис, Аналаны Эльдар - медицина илмуланы доктору, профессор. Жашагъан да, ишлеген да Москва шахарда этеди. Ахкубекланы Нелля – медицина илмуланы доктору, профессор, Холамханланы Тамара – биринчи таулу альпинист тиширыу, мастер спорта дагъыда башхала.

КБР. Черек район, Бызынгы эл

Мен элими эм тукъумуму тарыхын билирге эм тинтирге, белгили адамларыбызны юсюнден билирге къачан да бек сюеме. Миллетни тарыхында хар тукъумну да магъанасы бек уллуду. Ата-бабаларыбыз аны уста ангылап болгъандыла. Ныгъышда олтуруучу къартларыбыз таулу сабийчиклени тогъуз атагъа дери санатып эришдиргенлери да бошдан тюйюл эди. Аллаха шукур, тукъумуна, халкъына, элине эм юйюрге къайгъырыулукълары болгъан эсли къартларыбыз, адамларыбыз бюгюн да бардыла. Ала билген, ала кёрген затланы кеч болгъунчу, жазып алыу, сакълау бюгюннгю ортанчы, кичи тёлюню да сыйлы борчуду. Бу мен жаза тургъан зат мени тенглерими жюреклеринде миллетине, аны белгили адамларына къайгъырыу, аны бла ёхтемлениу деген сезимин бир кесекчик окъуна кючлесе, бек сюерик эдим.

Мен тукъумда, миллетде, юйюрюнде да атын иги бла айтдырып, юлгю болуп келген, миллетибизни, республикабызны да ёхтемлиги – Ботталаны Батталны жашы Хадисни юсюнден жазаргъа сюеме. Быллай белгиги адамны юсюнден жазгъан, айтхан да манга къыйынды, болса да бу жумушну толтурургъа кюрешейим.


Адамны огъурлулугъу, намысха къатылыгъы, ата-анагъа, башхалагъа да хурмет бериую – юйюрден, ёсген жеринден башланады. Бу затланы Хадисни атасы Баттал бла анасы Тамара юйретгендиле анга. Халкъда жюрюген нарт сёзча «Намыс болмагъан жерде, насып болмаз» дегенни ала сабий ёсдюрген кезиуде бир да унутмай хайырланнгандыла.

Ботталаны Хадис 17 майда 1957 жылда малкъар халкъ жесирликде тургъанда Къыргъыз ССР-де туугъанды. Бирси сабийлеча, аны сабийлиги къыйын эди. Кёчгюнчюлюк сынап, туугъан жерге термилип ёсген сабийледен бириди.

Хадис школну бошагъандан сора къурулушчу болургъа сюе эди. Алай ол атасы бла анасы айтханны этип, медицина факультетге окъургъа барады. Ол аны жетишимли бошагъанды. Хадисни тамата эгечи да врачды. Ботта улу окъууун бошагъандан сора, 1980-чы жылда хирург болуп, республикалы больницада ишлеп башлайды. Бир къауум жыл ишлегенден сора аны бу больницаны бир бёлюмюне заведующий этип саладыла. Хадис аны бла тохташып къалмайды. Аны эсине жангы больница ишленсе эди деген мурат келеди. Къыралны эм спонсорланы болушлукълары бла аны мураты толады. Хасанияны бек ариу жеринде, суу къатында, агъачны къыйырында юч къатлы бек ариу больница ишлетеди. Аны арбазы бек уллуду, кёп тюрлю назы тереклери, ол санда сары назы терекле окъуна орнатылыпдыла. Тереклени тёгереклеринде саусузла олтурурча деп, шинтикле да орналгъандыла. Кёп тюрлю гюллени чакъгъанлары уа саусузланы угъай, хар кёрген адамны да къууандырады. Больницаны арбазына киргенлей окъуна, кесинги оранжерейге, заповедник тийреге кирген сунаса. Бу больница экинчи номерли шахар больницады.

Экинчи номерли шахар больница

2000-чю жылдан бери Ботталаны Хадис больницаны баш врачыды. Республиканы бек ариу, бек таза, жангы аппаратла бла жалчытылгъан больницаладан бириди. Ол а ишге ие кёзден къарагъаны себепденди. Бу больницагъа халкъ «Хадисни больницасы» дейдиле. Хадисни къолуна тюшерге, операцияны ол этсе сюйгенлени саны бек кёпдю. Анга бизни республикадан угъай, къоншу республикаладан окъуна келедиле саулукъларына бакъдырыргъа. Хадис бийик билимли, «алтын къоллу» хирургду. Ол билим да, хунер да Аллахдан келгенди дерге тийишлиди. Ол кимни саулугъуна да уллу кёллю болмайды. Хар кимге да болушады эс тапдырады. Ботта улу больницаны тизгинине, саусузланы саулукъларына хар заманда да уллу кёллю болмайды. Андан болур мында быллай тизгин: саусузну кёре келген адам больницаны ичине сагъат тёртден алгъа кирмейди, кирирге умут да этмейди, нек десенг бу зат мында тёреди, больницаны таматасыны ишинде излемиди. Бизни бирси больницалада дарманланы врачла саусузланы кеслерине сатып алдыра эселе, мында ол тёре жокъду, саусузгъа керекли дарманланы больница кеси береди. Врачла саусузланы бакъгъанлары ючюн, ултха неда ахча алмайдыла.
Экинчи шахар больница ачылгъанда, врачланы Хадис кеси алгъанды бери. Ала барысы да бек билимли врачладыла. Кече - кюн демей, уллу кёллю болмай, ишлерин таза кёл бла толтурадыла. Бери тюшген адам, бир ауруу бла келген эсе, къуру ол аурууну багъып къоймай, саусузну хар затын кереклисича тинтедиле.

Хадисни юйдегиси да врачды. Ол да бу больницада ишлейди. Хадис ариу юйюр ёсдюргенди. Къызы Залина бу больницада гинекологду, эндоскопия жаны бла да кюрешеди. Бек билимли тиширыуду, баям, атасына ушагъан болур. Экинчи къызы Мадина университетни экономика бёлюмюн бошап ишлейди. Жашы Марат Саратовда медицина факультетни жетишимли бошай турады. Ботталаны тукъум, Марат да атасындан юлгю ала, атын иги бла айтдыргъан, фахмулу, юйдегисин да, тукъумну да сыйын чыгъаргъан адам болур деп оюм этебиз. «Алма терегинден узакъ тюшмейди» дейдиле да, ол алай болуруна ийнанабыз. Атасы кёргюзтген, юйретген жол бла барыр, халкъына жарагъан жаш болур дейбиз.

Больницаны беш жыллыгъына аталгъан конференция бардырылгъанды. Аны баш врачы Ботталаны Хадис конференциягъа къатышханланы жангы лаборатория бла шагъырей этеди.

Хадис ишчи нёгерлери бла

Ол таматалыкъ этген больница «100 лучших учреждений здравоохранения РФ 2013» деген сертификатха тийишли болгъанды.

Хадис Къабарты-Малкъар Республиканы Сыйлы врачыды.

2014 жылда Ботталаны Хадис Къабарты-Малкъар Республиканы Парламентини Депутатына айырылгъанды.

Кёп болмай, республикабызны Президенти А.Ю. Коков аны республикалы больницагъа баш врач этип салыргъа тийишли кёргенди. Ишлеп кетген больницасындача мында низам саллыгъын излегенди. Хадис къыйын эсе да бу жумуш, аны къолгъа алгъанды. Президент эм республиканы адамлары анга ийнанадыла эм ышанадыла бу больницаны ишин тюзетир деп.

Тукъумда, саулай да миллетде Хадисча адамы болгъан къаллай уллу насыпды! Биз аны адамлыгъы, фахмусу, билими бла ёхтемленебиз. Кёп жылланы ишлей, адамланы ёлюмден къутхара, саулукъларына багъа турурча, саулукъ да, ёмюр да тилейбиз Хадисге.

Къарачай-Малкъар миллетни атларын айтдыргъан жашлары кёп болсунла.

Эки миллет да чагъа, айный барсын!

Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 17:00:48

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 22:02:35
Сообщений: 2158

3 0

№5
АППАМЫ КЁЗ ЖАШЛАРЫ
Ата журт – тапхан ана! Гыржын
мында татыулуду.Эт мында татымлыды.
Таула мында бийикдиле.Терекле мында субайдыла.
Черекле мында эмиликдиле.Гарала мында дарман-
дыла.Къанатлыла мында бегирек жырчыдыла.Ата
журт – ахыр мекям...
Гадийланы Ибрагим
- Ата журтум! Тауларым! Миллетим! Огъурлу анам! Къарыулу атам!
- Мен бай адамма!!!
- Кечгинлик, унутхан этгенме!
- Мамырлыкъ!

Мени бу жарыкъ сагъышларымы унутдургъан бир зат барды. Огъурсуз, мудахлыкъ, жиляу келтирген къара сёз - «уруш». Кёплени юйюрлерин къурутхан, ёксюзлюкню сынатхан, аналаны жилятхан - къанлы уруш.

Уллу Ата журт уруш. 1941жыл, 22-чи июнь, эрттенлик, сагъат беш.

Къайгъылы хапар ингир алагъа битеу да тау эллеге топ атылгъанча жайылды.

Къарты, жашы да Москваны айтханына сагъайып тынгылай эди. Малгъун фашистле, жашырын къапхан итлеча, журтубузгъа чапхандыла.

Хар юйден чыкъгъан эдиле, къолларына сауут алаллыкъ эр кишиле, къанлы душман бла къазауатха. Алайсыз боллукъ да тюйюл эди. Жигер, ётгюр таулу жашла, фашистлени жолларын кесерге, къара умутларын юзерге, узакъ жолгъа арсарсыз тебирегендиле. Беш да тау эллени жигит уланлары, жол азыкълары бла артмакъларын да аркъаларына атып, белгисиз узакъ жолгъа атланнгандыла. Аладан кёплери артха къайтмазлыкъ жолгъа чыкъгъандыла. Алай аллай къадар аланы къоркъутмайды.

Къоркъутурукъ, урушну да унутдурукъ кюнле, огъурсуз къара къузгъунланы къычырыкъларынлай, итлени улугъанларынлай, бир бирлерин къууа жетип келедиле.

1944 жылны март айы. Къарт да, жаш да, тюшюнде да, тюнюнде да кёрмеген зат болду, акъ къаргъа къан жаугъанча, таула бир бири юслерине аугъанча, палах къара къазанны отха асды. Эшитилмеген, сакъланмагъан зат болду! Къан жаууп, къызартды акъ тауланы.

Къоркъакълыкъдан толуп жюреклери, фронтдагъы жашларыбыз жаулагъамы къошулуп къалгъан болурла? Аланы аналары уа, башларында чачларын жыртып жиляй!

Угъай, аллай хатадан Аллах сакълагъанды. Фронтда жашла къанларын, жанларын да аямай, ачы къазауат этедиле. Ёлселе да, къырылсала да тауланы бетин жоймазбыз дейдиле. Фронтлада тургъанлай жашлары, аналарын а узакъ Орта Азиягъа сюргендиле. Къайдан чыкъгъан эселе да, балчыкъ жугъу болгъан, палахха жиберилген машинала, къара кюбюрлерине огъурлу къартланы, жунчуп тургъан аналаны, не болгъанын ангыламай сагъайып къарап тургъан сабийлени жыйып, узакъ жолгъа атландыла.

Ким сакълайды аланы узакъ жерде? Къаллай къадар жазылгъанды миллетге? Соруулагъа жууап ким берир алагъа?
Жаз башы да жууукълашады. Аны бла байламлы сегизинчи мартны байрамы да тау артында болмаз. Алай бу таулу халкъны байрамы тюйюлдю. Ол миллетни бушуу кюнюдю. Бу сёзлени, бек сюйген аппам, манга кёп кере айтыучу эди.
Аппам - къарыулу, акъыллы, халал, ишчи адам эди. Аны къарыусуз болуп мен жалан да жылгъа бир кёре эдим, ол да сегизинчи мартда. Аппамы кёзлери жилямукъдан толсала мен бек сейир этиучю эдим. Ол, къарыулу аппам, манга бир тюрлю къарт-къарыусуз кёрюнюучю эди. Кесиме кёп кере соргъанма: «Кечгюнчюлюк не затды? Мени къарыулу, жигит аппамы жилятхан?!»

Мен ол кезиуде аппамы жапсарыргъа кюрешиучю эдим. Алай хапарын айтса, ангылаучу эдим - аны жапсарыр сёз жокъду. Сора аппама къошулуп, андан жашыртын, кесим да жиляучу эдим. Хау, бу дунияда болургъа боллукъ палахланы барындан огъурсузу, ажымлысы – адамны Ата журту сыйырылсады. Аны эсгериулеринден жалан да бирин жазайым.
Хар сабийни атасындан-анасындан багъалы, жер башында бир зат да болмаз. Аладан айырылгъандан Аллах сакъласын, деп аппам бла эки эгечи тилекле этип тургъанларынлай, аталары ёлдю.

Бир кесекден аналарына да ёлюр ауруу тийди. Ёксюз улакъчыкъла кибик, юйню бир мюйюшюне къысылып, о уллу Аллах, сен анабызны бизден сыйырма, деп тилей эдиле ёксюзле. Анам бир кесекге жайыкъгъан заманында, мени къатына чакъырып, былай айтды: «Манга бир зат болса, жашым, сабийлени тёгерегинге жый!»
Ол анамы осуяты эди. Къадар жасыкъсынмады. Бушуу булутлагъа кирген къап, къара тау кибик, уллу эди. Жилядыкъ-кёз жашларыбызны тыялмай, жилядыкъ - чыдам табалмай, бир кишиден да уялмай.
Хар бир жерде да бардыла иги адамла, анда да ахшы адамла жашай эдиле. Биз кёрген палахны ауурлугъун ангыладыла, асыраргъа болушдула.
О, огъурсуз дуния, ким болушсун энди бизге? Огъурлу анабыздан да айырылыргъа тюшдю. Бизнича, аллай, уяларындан тюшген балачыкълача, мудах болуп къалгъан сабийле ол заманда кёп эдиле. Биз да аладан бирлери болдукъ. Къанатларыбыз къыркъылдыла.

Анамы осуятын да унутмагъанма.
Къарындашчыгъым а, анабызны ёлгенин да билмей, ёшюнюн эме тура эди. Анабыз бизни къоюп, керти дуниягъа кетди. Не этерик эди, сайлау жокъ эди. «Сабийледен бек тамата эдим, он жылым бола болур эди», - деучю эди аппа.
Жокъ эди аны зауукълу сабийлиги. Урлагъан эди огъурсуз дуния.

Энди сабийлеге ата да, ана да боллукъ аппа эди.

Аны кесинден сора, дагъыда эки эгечи эм гитче къарындашчыгъы бар эди. Аппам ол къыйынлыкъгъа да хорлатмай, кесин къолгъа алып, ишлерге кюрешип башлады.

Бир къазакълы кишини харбыз бахчасын сакълай эди. Ол а анга аны ючюн бир кесек будайчыкъ бла, сора сютчюк бере эди. Аппа, шешада сютню жылылай, суутмай жетдиреме деп, къолтукъ тюбюне салып, чапханлай юйге келтирип, гитче къарындашчыгъына ичире эди.

Мадарыулу аппам, алайлыкъ бла къарындашын ёлюмден къутхаргъан эди. Эгешчиклери да къолларындан келгенча болуша эдиле.
Жылла бир бирлерин къууа онюч жыл ётдю. Аппа да эгечлери бла, къарындашчыгъы бла, битеу миллет бла бирге Ата журтларына къайытдыла.

Хар бири бирер юйюр къурап жашайдыла. Бир бирлерин унутмайдыла.

Алай аппамы гитче къарындашы бизге келсе, юйню ичи жарыйды. Ала бир бирлерин къучакълап: «Мени атам да, анам да, къарындашым да бир бетде, алтынчыгъым, айналайым”, - деп, аппаны къатты къучакълап, уппа этиучюсюн бир заманда да унутурукъ тюйюлме.

Аны алай нек этгенин да, нек айтханын да мен бек уста билеме. Мен да аппамдан юлгю ала, эгечиме эм къарындашыма, таматалыкъ эте, не кереклерине да сакъ болама.
Бюгюнлюкде, жарсыугъа, аппам да жокъ, аны къарындашы да жокъ, ала «керти дуниягъа» кетгендиле. «Ауругъан жерден къол кетмейди», - дегенлей мен аланы бек излейме. Аппамы кёз жашларын да унуталмам.
Эр кишилени жилятхан кёчгюнчюлюкню, Аллах мени миллетиме энди бермесин!
Таулу халкъ айнысын, жашнасын!
Келмесинле аллай къара кюнле энди халкъыма!!!

Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 17:01:10

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 22:12:53
Сообщений: 2158

1 0

№6
АТА ДЖУРТ КЪАЗАУАТ БОШАЛГЪАНЫНА 70 ДЖЫЛ.
АНЫ ЫЗЫ ХАР ЮЙДЕГИНИ ДЖАЗЫУУНДА
Дуния жаратылып, адам улу жер башында жашап тебирегенли бери да аны къоркъутхан, абызыратхан, элгендирген да, баям, уруш къыйынлыгъы болур. Нек дегенде, башха тюрлю затланы не бек къырсала да, инсан жашаргъа, тиричилик этерге кюрешеди. Туугъан журтха жау чапханда уа адам аны ууучлаучуладан азатлайды. Ол аны сыйлы борчуду.

Бизни къыралыбыз, аны бла бирге халкъыбыз да уруш къыйынлыкъны сынагъанладандыла. Биз ол затланы жаланда тарыхны бетлеринден, китапладан, суратлау литературадан угъай, кесибизни аппаларыбыздан, аммаларыбыздан, къатыбыздагъы ветеранладан да эшитебиз. Ала болдургъан жигитлик бла ёхтемленебиз, бизни къыралыбыз фашист Германияны хорлагъанына къууанабыз. Нек дегенде, ол бюгюнлюкде бизге угъай, тамблагъы тёлюлеге да кишиликни дерси болгъанлай къаллыкъды.

Уруш къыйынлыгъы хар юйюрню да ахшы умутун юзгенди. Жашаугъа энди сюйюне келген жаш адамланы жарыкъ муратларын кюл-кёмюр этгенди. Анала жашларындан айырылгъандыла, эгечле къарындашларыны ызларындан термилгендиле. Ол кюйсюз урушда саулай юйюрлери бла къырылгъанла да бардыла, алты-жети уландан ызына бири да къайытмай.

Къайсы къыралны да тутуругъу юйюрдю. Аны себепли къыралда тынчлыкъ болмаса, ала апчыйдыла. Тёрт жылны ичинде сакълагъандыла жарлы анала кеслерини балаларын, алагъа уа ийнанмакълыкълары болушханды. Ала толу ийнаннгандыла хорлам бизники болуруна. Аны жууукълашдырыр ючюн а таулу жашла, къыралыбызны бирси миллетлерини келечилери бла бирге, жанларын-къанларын аямагъандыла, къанлы къазауатда эрлеча сермешгендиле, жигитликлери бла да айырмалы болгъандыла. Кёпдюле бизни аллай жашларыбыз. Сёз ючюн, Совет Союзну жигити Байсолтанланы Алимни окъуна айтсакъ да. Аны жигитлиги кёплеге юлгю болгъанды. Мени аппамы къарындашлары Мисирланы Мухаммет бла Зубей да Уллу Ата журт урушха къатышхандыла. Мухаммет андан къайтмагъанды, уруш аулагъында жигитча жан бергенди. Зубей а къайытханды, кёп майдаллагъа, орденлеге да тийишли болгъанды. Ол Уллу Хорламны 50-жыллыкъ юбилейине аталгъан парадха къыралыбызны ара шахары Москвагъа да чакъырылгъан эди.

Быйыл а къыралыбыз бу байрамны жетмишжыллыкъ юбилейин кенг халда белгилейди. Кюн сайын газетлерибизде, телевизор, радио бериулерибизде фронтчуланы юслеринден материалланы окъургъа, эшитирге болады. Ала барысы да манга бек сейирдиле. Адамларыбызны Уллу Хорламны жууукълашдырыр ючюн салгъан къыйынларыны, болдургъан жигитликлерини юслеринден билген хычыуун кёрюнеди, ала бла ёхтемлениригин, алагъа хурмет этеригинг, сый-намыс да берлигин келеди.

Фронтчула бла тюбешиулени биз школубузда да бардырыучубуз. Жыл сайын 9-чу майны байрамында, аланы алгъышлап, саугъала да бериучюбюз. Ветеранланы бизге къууаннганлары къалай хычыуун кёрюннгенин айтып берген а къыйынды.

Жетмиш жыл… Ол кёпмюдю, азмыды?! Аны айтхан къыйынды. Алай бюгюнлюкде да кёп юйюрлени уруш салгъан ауур жаралары сау болмагъандыла. Ала анда белгисиз тас болгъан, ауушхан адамларын излегенлей турадыла. Кёпле шёндю Интернетни хайырындан ол муратларына да жетедиле.

Уллу Ата Журт уруш бошалгъанлы жетмиш жыл озуп, биз мамыр жашауда жашагъанлыкъгъа, анда-мында къозгъалыула, сёз ючюн, Украинада жарсытханлай турадыла. Аллай къаугъала жюрегинги къыйнайдыла, тамблагъы кюннге ышаныулукъну азайтадыла.

Жетмишжыллыкъ юбилей жетип келгенине барыбыз да къууанабыз эм ёхтемленебиз. Ол хар юйюрге да сыйлы байрамды. Биз мамыр жашау этер ючюн, уруш жаханимин кёзлери бла кёрюп, жанларын-къанларын аямагъанланы унутургъа эркинлигибиз жокъду. Аланы алларында биз ёмюрлюк борчдабыз.

Фронтчуланы жылдан жылгъа угъай да, кюнден-кюннге аз бола баргъанлары уа бютюнда жарсытады. Аланы хар бири тарыхыбызны бир бетиди, эски да, тас да болмазлыкъ байлыгъыбызды. Аны себепли аланы сёзлери, насийхатлары бизни эсибизде сакъланыргъа, ёмюрлеге осуят болгъанлай къалыргъа керекдиле.

Айтханыбызча, хар юйюрню да барды кесини фронтчусу. Мамыр жашау ючюн къыйын салгъан, жанын берген да адамды. Аланы сыфатлары башхача, къадарлары башхады. Болса да, ала барысы да бир тарых ючюн, Уллу Хорлам ючюн кюрешгендиле. Бир умутну, бир муратны солдатларыдыла, Уллу Хорламны, айтып-айталмазча жигитликни, кишиликни солдатларыдыла… Биз алагъа ёмюрледе баш уруп турсакъ да, ала ол даражагъа, айхай да, тийишлидиле.
Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 17:04:03

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 22:15:36
Сообщений: 2158

1 0

№7
БИЗ КЪАЛЛАЙ ЁМЮРДЕ ЖАШАЙБЫЗ?
Заман, заман,
Нечик сейирсе сен!
Миннген атынг бир акъ, бирде къара.

Бабаланы Ибрагим

Белгилисича, жер юсюнде адам улу жаратылгъанлы бир талай минг жыл озгъанды. Ол заманны ичинде тюрлю-тюрлю урушла, революцияла, адамланы мингле бла къыргъан эпидемияла эм табийгъат къынлыкъла бола келгендиле. Бизни ата-бабаларыбыз а не тюрлю чырмауланы, къыйынлыкъланы да хорлай келип, бизге, жыйырманчы ёмюрню тёлюсюне, кеслерини бай жамау сынауларын жетдиргендиле. Ол бай жамау сынау дегенча не затды? Биринчиден, ёмюрледен бери келген терели адетле: намыс, иш кёллюлюк, халаллылыкъ, жигитлик, дагъыда анга кёре башха адамлыкъ шартла.

Шёндюгю дунияны адамларында уа бу башда сагъынылгъан шартланы эслерге болукъмуду? Сезсюз, хау. Юлгюге, бизни шахарлада, элледе миллет адетлерибиз бек сыйлыдыла. Жаш тёлюню таматалагъа хурмет этгенин кюн сайын да кёрюрге боллукъду. Жашаулу адам автобусха минсе, сабийле, секирип къобуп, анга жер бередиле. Не да ол ауур сумка бла бара турса, аны жюгюн алып, барлыкъ жерине дери ашырадыла.

Ата-анагъа да намыс этиу бек уллуду. Сабийле хар жумушларын да аланы оноуларына кёре этедиле. Ала къартайсала уа, къызлары жашлары, туудукълары, келинлери, киеулери да бир-бирге ышанмагъанча, алагъа бютюн да ариу къараргъа, кёллерин алыргъа кюрешедиле.

Дагъыда не зат къууандырады бюгюннгю жашауда? Сёз ючюн, жамауатда, бир адам къыйнлыкъгъа тюшсе, аны жууукълары, танышлары, къоншулары, аны къой, танымагъан адамла колларындан келгенича болушлукъ этерге кюрешедиле. Анга да жандауурлукъ дейдиле. Адамны адам этген шартладан бири къарыусузгъа жан аурутуу.

Болса да, телевизоргъа къарасанг, газет окъусан, бир къужур ишлени юсюнден билесе.

Сёз ючюн, уллу харлада бир-бирле къартайгъан аталарын, аналарын юйлеринден къыстайдыла, жилятадыла. Аланы ахыры бла да адамлыкълары жюреклери ташдан болур деригинг келеди. Аланы ахыры бла да адамлыкълары жокъду, ала кеслерин къарт боллукъ сунмайдыла.

Уллу шахарлада талюталагъа намыс этген адет да бек аз тюбейди. Намыс болмагъан жерде уа, бегимича, насып да болмайды.

Кеп къатлы бийик юйле, ариулукълары бла кёзню къыматхан тыш къыраллы машинала, бири биринден омакъ кийиннген адамла орамланы толтуруп… Болса да ол адамланы кёбюсюню бетлери мудахды, къарамлары сагъышлыды. Ол а алай нек болур? Ала ачлыкъ, жаланнгачлыкъ сынамайдыла, жылы, жарыкъ юйлери, журтлары… Алай ол юйледе, байям, насып болмаз. Аллай адамла байлыкъдан, ырысхыдан тоя билмейдиле, таба баргъан чаба барыр дегенча. Аланы сабийлери да дуния малына жанатхан адамла болукъларына сёз да жокъду.

Быйыл мен школну бошай турама. Сабий заманымдан бери бек уллу муратым бийик билимлик, уста врач болургъады. Аны себепли битеу кюнюмю да салып, иги окъурга кюрешеме.Мени негерлерим да алай, нек дегенде шёндюгю дунияда билиминг болмаса, жашауда тийишли жер тапхан бек къыйын болукъду. «Окъугъанны кёлю жарыкъ, окъумагъан болур жазыкъ», - деп акъылман Кязим жюз жыл мындан алгъа айтханды. Бу сёзле бизни ёмюрде жангы кюч алгъандыла.

Болса да бир-бир школчуланы аналары бла аталары экзаменледе балланы сатып аладыла. Аллай аталагъа бла аналагъа айып этерге тийишлиди: ала кеслерини сабийлерине хайыр этебиз деп, уллу хата этедиле. Ала жахил адамладыла.

Дагъыда бу дунияда бизни жарсытхан, жаныбызны къыйнагъан затла атламына тюбей-тюбей турадыла. Бютюн да жаш тёлюню арасында. Былайда сёз бир-бир жашланы бла къызланы юслеринден барады. Ала наркотикле бла тюрлю-тюрлю акъылдан шашдыргъан ичгилеге берилип, кеслерин да, юйюрлерин да бедишлик этип айланадыла. Кеслерин ол аман къылыкъладан тыймагъанла уа кюнлени биринде санлары-чархлары ууланып ёледиле, аналарына сау болмазлыкъ жюрек ауруу саладыла.

Быллай осал ишле алгъа да бола келгендиле, хапарлагъа кёре, алай юсюбюзден XXI ёмюрде наркоманланы бла ичгичилени саны артыкъ да кёп болгъанды. Ол а, айхай да, бек жарсыулу ишди, тамблагъы кюнню сагъышын этсек.

Бюгюнлюкде телевиденияны бла Интернетни магъанасы айтып-айтмазча уллуду. Бир жаны бла ала бизни билимибизни ёсдюредиле, ниет байлыгъыбызны айнытадыла. Башха жаны бла уа ала жаш адамланы аманлыкъчылыкъгъа, саякълыкъгъа, огъурсузлукъгъа, мурдарлыкъгъа юйретедиле.

Бусагъатдагъы жашауну юсюнден айтхан заманда, халкъла аралы проблемаланы сагъынмай жарамаз. Белгилисича, планетабызны жер-жерлеринде граждан урушну атлары жанадыла. Украинада, Сирияда адам къаны тёгюледи. Миллионла бла саналгъан къачхынчыла туугъан жерлеринден башларын алып, тыш къыраллагъа кетедиле. Сабийле ёксюз къаладыла, анала балаларыны жиляуун этедиле. Кёп жашау юйле, школла, больницала, сабий садла, бомбала тюшюп кюедиле. Халкъгъа кёп зарауатлыкъ сынаргъа тюшеди, кюйсюз урушну хатасындан.

Аны ючюн болур, мени бек уллу тилегим - XXI ёмюрде жерни башында урушла жокъ болсунла, битеу халкъла да мамырлыкъда жашасынла, сабийле окъ-топ тауушладан элгенмесинле, чууакъ кёкню тюбюнде ётсюн хар кюнлери да.
Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 17:26:25

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 22:17:50
Сообщений: 2158

1 0

№8
КЪАРТ АНАМ БАЙДЫМАТ
Хар юйюрде, хар тукъумда да барды белгили, онглу адамла. Мен да хапарымда кесими къарт анамы Биджиланы (Каппушланы) Байдыматны юсюнден айтыргъа излейме.

Къарт анам Къарачайны джюрегинде, Учкуланда, табигъатны эм ариу чакъында, алма терекле чакъгъан заманда, 1937 джыл туугъанды. Каппушланы Къасым бла Тебуланы Сапиятны бир джашчыкълары бар эди, къызчыкъ туугъанында бек къууангъан эдиле. Анга Байдымат атагъан эдиле. 1939 джыл джашчыкъ, 1941 джыл энтда бир къызчыкъ тууады Каппушлагъа.

Къасым бла Сапият тёрт сабийлерине къууана, совхоз ишлеге тири къошула, хайт деб джашай башлагъанлай, къазауат башланнганды деб ачы хапар келди.

Къасым эмда гитче къарнашы Абу-Къады башха элчиле бла Уллу Ата джурт къазауатха кетедиле. Сапият тёрт баласы бла, къарт къайын ата, ана бла къалады. Къазауат къарт анама Байдыматха 4 джыл болгъан заманда башланнган эди. Ол тири, азмыч болуб ёсе тургъанды, джангыз немцала Къарачайгъа киргенлерин иги эскералмайды.

Къасым Уллу Ата джурт къазауатны биринчи айларындан башлаб къанын-джанын аямай сермешгенди джаула бла. Таулу джаш джигитликни танытханды. Бир къаты урушда 1943 джыл джаралы болуб, госпиталгъа тюшгенди. Сау болгъанында абыстол айны биринде отпускагъа талай кюннге келгенди.

Гюрге кюн 2 ноябырда бютеу къарачай халк бла бирге Орта Азиягъа кёчюрюлгенди. Къазауатда медаллары болгъаны ючюн, быланы кёчюрген офицер бла солдатла кесек джумушагъыракъ болуб, кёб затларын алыргъа къойгъандыла.

Ма алай, эсде болмагъанлай, Аллах джазыкъсыныб къыйын заманында, атасы къатында болуб, къарт анам Орта Азиягъа тюшдю. Къарт анама ол заманда 6 джыл бла джырым болгъанды.

Сабий кёргенин унутмаз дегенлей, поездде сууукъдан, ачдан, аурууладан инджиле, ёлгенлени кёре, бир-бирлерине болуша бек къыйналыб Къазахстаннга джетгенлери эсинде къалыб кетгенди Байдыматны. Ол джолда заманда къарт анамы къарнашы да ёледи.

Къазахстанда Къасым совхозда урунады, къызы Байдымат къарыундан келгенча анасына болушады.

Кёчгюнчюлюкде энтда юч сабий тууады Каппушлагъа. Сегизинчи сабийин табхан заманында, аналары Сапият ёледи. Аны ызы бла, тели ауруудан, Байдыматны къарт анасы, атасы, эки эгечи ёледиле. Къасым юч сабий бла кеси къалады. Байдыматха гитчеликден аурлукъ джетеди. Эки джылдан атасы экинчи кере юйленеди. Ёге ана бла ёсселе да, аталары джукъдан инджилтмезге кюрешгенди.

Заман алгъа бара, Байдыматха 18 джыл толады. Джуукълары оноулашыб, аны Биджиланы Зекерьягъа тилей келгенлеринде, берирге дейдиле. Алай 1955 джылны аягъында джангы юйдеги къурайдыла Зекерья бла Байдымат.

Тюзлюк хорлаб, къарачай миллет, кёб кюрешиб, туугъан джерине къайтыргъа мадар табды. 1957 джыл мени къарт атам, анам да келдиле Къарачайгъа. Биринчи Къызыл Октябыр элге тюшген эдиле, артдан Кардоник станседе юй орунла берилгенлеринде, юйчюк ишлеб, ары кёчдюле.

Зекерья фермада иш табыб, Байдымат да гитче сабийлеге къарай юйню кирсизликде тутады. Уллу къызларына 17 джыл эм гитчелери туугъунчу, джашау джарашыб алгъа бара тургъанлай, уллу къыйынлыкъ тюшеди Байдымат аннямы къарыусуз имбашларына – Зекерья къыйын ауруйду. 1975 джыл ашхында ракдан ауушады. Анням къолунда джети къыз бла къалады.

Меннге болгъан, кимге болгъанды демей кеси кесин къолгъа алыб, бел къатдырыб, джети къызы ючюн джашаб башлайды. Бек кёб джукъусуз кечеле ётдюргенди Байдымат. Кюндюз колхозда ишлеб, кече джюнден чындайла, свитерле, джаулукъла этиб, базарда сатыб тургъанды.

Аны насыбына, къызлары ана айтханнга сыйыныб, бир-бирине болушуб, джумушну бирге этиб тургъандыла. Джетиси да школну иги бошаб, бирер тюрлю билим алгъандыла.

1980 джыл «Ленинское знамя» газетде «Семь дочерей на счастье» деб статья чыкъгъан эди къарт анам бла аны къызларыны юсюнден. Ол статьяны анняны къызлары аналарына разылыкъларын билдире юйлеринде асырайдыла.

Алты къызы: Люба, Аминат, Халимат, Муклимат, Маруа, Сулико тышына чыкъгъандыла, гитче къызы Къарачач къарт анамы биргесине турады.

Кардоник стансени къыйырындан кириб: «Джети Къызы болгъан Байдымат къалайда джашайды?» – деб сорсанг, аны танымагъан адам табарыкъ тюлсе. Ол джашагъан орамгъа барыб, хапар сорсанг, аны махтамагъан, аны юлгюге тутмагъан хоншу чыгъарыкъ тюлдю. Къарт анамы сыйы бирда уллуду.

Мени ана тилде окъургъа къарт анам Байдымат юретгенди. Ол биринчи «Ленинни байрагъы», артда «Къарачай» газетни хар джыл сайын джаздырыб турады. Миллетине, ана тилине уллу сюймекликни ання къызларына, туудукъларына да сингдиргенди.

Къарт анам къол ишге бирда устаты. Крючок бла, эки ийне бла аны къолундан чыкъгъан джюн, халы ишлерине сейирсиниб къарарса, аллай ариу затланы 78 джыл болгъан амма къалай эталгъанды, деб.

Къарт анам кёб таурух, эски джырла, эртде заманладан хапарла биледи. Аланы юйдегиси джыйылса айтыучанды. Бусагъатда къарт анамы 19 туудугъу, 14 да туугъандан туугъаны барды. Къурманда, Оразада, туугъан кюнюнде эмда башха байрамлада барыбыз да джыйылабыз къарт анамы гитче юйчюгюне. Аны Учкекенде джашагъан эгечи Абидат къызчыгъын да алыб келеди. Ол кюнледе ання кесин эм насыблыгъа санайды. Къурманлыкъ къайнай, хычынла бише, столла джасала, уллу къаум анам бла отлурады, келинле джумуш этелле, сабийле ойнайла, джаш тёлю тойда тепсейди.

Люба (уллу къызы) анасына атаб бир ариу джыр джазгъанды. Джырны дискагъа джаздырыб 75 джыллыгъына саугъагъа джырлатханды:

АНАМА
Каппушланы Къасымны къызына Байдыматха
слова и музыка Бибертовой (Биджиевой) Любови
I
Аллайды мени анам –
Хар атламы – магъана!
Хар къарамы – кюн таякъ!
Хар айтханы – бал аякъ!
Припев:
Джюрегинги тёрюнде
Ёстюргенсе сен мени.
Барды байлыкъ сёзюмде –
Хар джырымы – бир сени!
II
Балсытама анамы!
Терс атлатмайд къарамы!
Хар бир сёзюнг – къыблама!
Минг бюсюрёу анама!
Припев тот же
III
Эки ариу кёзюнгю,
Дарман-дары сёзюнгю
Джюрегим бла кёреме,
Джюрегим бла эштеме!
Припев тот же
IV
Мени энчи дагъаным!
Къуру сендед къарамым!
Сен мени джарыкъ джырым!
Къууанчым, сыйым-сырым!
Припев тот же
V
Чыдамынг бла къадама!
Сен бой сала къадаргъа,
Таджал бодунг сен, таджал!
Хар затха табдынг амал!
Припев тот же
VI
Джарсыула кери болуб,
Насыбдан юйюнг толуб –
Алай ётсюн ёмюрюнг!
Зауукъ болсун кёрюрюнг!
Припев тот же
Мен къарт анамы бек сюеме. Анга саулукъ, эсенлик тилейме ашхы Аллахдан. Энтда кёб джылланы джашасын ання бизни кесини джюрек тылпыуу бла джылыта!



Байдымат къызлары бла

Оразада

Эки эгеч Байдымат бла Абидат

Къардан адамны Байдымат ишлегенди туудукъларын къуандырыргъа

Байдамат къол иши бла
Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 00:46:56

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 22:21:22
Сообщений: 2158

2 0

№9
БИТЕУ ДУНИЯНЫ КЪАЛТЫРАТХАН УРУШ...
«Мамырлыкъ, къууанч сизге, саула!» - деп, башларгъа сюеме бу хапарымы. Къулийланы Къайсынны сёзлери нечик ариу, хычыуун эшитиледиле! Биз, жаш тёлю, ангыларча не уллу магъанасы барды!

Жылдан жылгъа узакъда къаладыла уруш жылла. Урушну юсюнден хапар айтхан жигит фронтовикле жарсыугъа азаядыла. Алай бизни эсибизден кетмейди ол Ата журтларын къорууларгъа кетген таулу жашланы атлары. Тынч уюп тургъан шахарланы, эллени кюл этген, аналаны мудах этген, жашланы узакъ аулакълада къойгъан ачы уруш.

Аллай жигитледен бири мени аппам, Огъары Малкъардан Баллиланы Бекмырзаны жашы Ибрагимди. Мени эсимде ол жасалгъан диванда олтуруп, ариу сыфаты, Шауаланы Хасан бла ушакъ этгени къалгъанды. Жыл саны уллу болгъанлыкъгъа, аны сыфатына, кесини жюрютюуюне къарап турлугъум келе эди.

Аны теренден къарагъан сагъышлы кёзлери кёп затны юсюнден хапар айта эдиле. Аппам уруш жылланы юсюнден хапар айтып башласа, кёлю толуп, мудах бола эди...

Урушха эки къарындашы Чофан, Гитче сора аппам кетген эдиле. Ала 115 Кавалерийская дивизиягъа тюшген эдиле. Чофан бла Гитче къайтмадыла... Гитче юйдегили болмагъан эди, Чофандан эки сабий къалгъанды, Жашау, «Совет Малкъар» совхозну тракторчусу болуп ишлеп тургъанды, Зоя, Къазахстанда жашайды, повар болуп ишлеп тургъанды.

Баллиланы Бекмурзаны жашы Ибрагим не заманда да элде аты айтылгъан жаш болгъанды. Колхозну мюлкюн айнытыугъа уллу къыйын салгъан, ишлеген жеринде адамла бла келише билген, ырысхыгъа сугъанакълыкъ этмеген, аманлыкъны ызындан сюрмеген. Анга кёре берилгенди Ибрагимни кесине да намыс. Ол кёп заманны ичинде фермада башчылыкъ этгенинде да, колхозну председатели болуп ишлегенинде да, жаланда адамлагъа игилик этиуню, ара мюлкню айнытыууну жолун сайлагъанлай баргъанды. Халкъны аллында айланнган адамлагъа чурум табаргъа кюрешгенле да болуучудула. Аппам да хар кимни кёлюне бирча жетип да баралгъан болмаз эди. Алай ол къуллукъчу заманында да элде уллу намысы жюрюучюсюн а кёпле бюгюн да эслеринде тутадыла...

Уллу Ата журт уруш битеу дунияны къалтыратхан заман эди - 1942 жыл. 16-чы февральда Черек аузунда Фардык элни жамауаты жыйылып, мюлкде, халкъда, болгъан халны сюзе эди. «Хар нени да фронтха!» - деген чакъырыу мында да кенг жайылгъаны себепли, чыгъып сёлешгенле фронтха болушууну юсюнден айта эдиле. Аны ючюн а колхоз ишни селейтмезге, андан тышында да хар юйюр къызыл аскерчилеге аш-азыкъ, жылы кийимле бла болушургъа керек болгъанын ангыламагъан да жокъ жыйылгъанланы арасында. Ол кюн аппам да анда эди. Ол да эллилерини аллында чыгъып, эс тапдырыр сёз айтхан эди.

«Колхозгъа жангы председатель айырыргъа керекбиз!» - деп, эллиле бир акъылгъа келип, мени аппамы колхозну председатели этип айырыргъа оноу этдиле. Алай ол - тенглерим фронтда къазауат этген заманда, мен мында ат белинде чонгкъайып айланаллыкъ тюйюлме, деген эди, алай болса да, эллиле аны къол кётюрюу бла колхозну председателине айырдыла.

Уруш кесин сакълатмады. 18 февральда урушха атланыргъа повестка берилди, аны бла тюзюнлей Харьковха кетди. Председатель болуп жаланда эки кюн ишледи. Биргесине бир къауум жаш да бар эдиле Малкъардан, аладан артха къайтханы болмагъанды - урушда къырылгъандыла насыпсызла...

Орусча билмеген, ангыламагъанла топпа-толу «артха, алгъа» деген сёзлени ангыламагъанла кёп миллетли солдатла къыйнала эдиле урушда.

Аппаны урушну бир юзюгюню юсюнден айтыучу хапары эсимде къалгъанды. Ала Украинаны тийресинде бир уллу элни къатында бегиннген эдиле. Арлакъда постда сюелген солдатлагъа азыкъ элтирге мени аппама буюрадыла. Ол элге жетгенлей алайны немецлиле алып тургъанын кёреди. Аны кёрюп, немецли танк юсюне келип башлайды, аппам битеу кючюн салып, душманны къолуна тюшгенден эсе, деп будай сабанны ичине ташаяды. «Оллахий, танкдан пулемётну мени таба буруп атдырып, будай сабанны ичин чалгъы бла чалгъанча этип къойгъан эдиле», - деп эсине тюшюре эди ол жаханим кюнню Ибрагим. Дагъыда бир эсгериу. Бир жол бизни полкну, бир толу поезд солдатны, башха жерге элтирге хазырлап тургъанлай, кёкню немец самолётла алдыла. Биз а уллу, узун кёпюрден ётерге керек эдик. Немец самолётла аны билип, кёпюрню чачдырыргъа къазауат этип уча эдиле. Халны ангылап, вагонда болгъанлагъа: «Вагондан секиригиз, бусагъат суугъа къуюлабыз! - деп, къычырды, ызы бла аппа кеси да секирди. - Ол вагондагъыла секирдиле, биз ёрге къопханда вагонну суугъа батханын кёрдюк». Аппам ол кюннге да бек жарсыучу эди: «Кёплерибиз чабакълагъа аш болгъандыла...»

Дагъыда Ибрагим Будапештни душманладан эркин этерге уруш къазауатны юсюнден эсгериучю эди. Алайда бек къаты сермеш болады. Ахырында Будапешт шахарны бизникиле къолгъа этедиле. Баллиланы Ибрагим да, ауур жаралы болуп, госпитальгъа тюшеди.

Урушну къыйын жыллары Ибрагимни Румыниягъа, Югославиягъа, Чехословакиягъа элтгендиле. Румынияны Бухарест шахарын фашистледен къоруулагъан заманда немецли самолётла бомбала къуйдула. Ёлгенле кёп болдула, аппамы къарындашы Чофан жаралы болады, бир алма ашар эдим, деп айтханында, аппа Румынияны уллу къагъыт ахчаларындан чыгъарып, юч алма сатып алгъан эди. Алмаланы ашагъандан сора:«Фардыкны ийиси бурнума келди!» - деп тансыкълагъан эди. Кёп бармай, алайда ёледи, аппа аны анда басдырады, бюгюн да барсам, юсюне барып къаллыкъма, деучю эди.

Алай, уруш бошалып, 1945 жылда Кавказгъа къайтханда, сынагъан къыйынлыгъы къазауатда кёргенлерини барысын да унутдургъан эди. Юйге келе, Ростовха жетеди. Сора алайда бир адам къычырады:

- Таулу миллетден бери адам ётмегиз, сизни мындан Къазахстаннга кёчюргендиле, - деген заманда, сын болуп къалгъан эди.

Кимни кёчюрселе да, бизни юйюрню кёчюрюк тюйюлдюле, биз юч къарындаш да урушдабыз, - деп, Нальчикге келди. Вокзалда аппамы нёгери бла бир отоугъа чакъырып сёлешдиле.

- Малкъар халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргендиле, энди сизни элигиз да, юйюгюз да жокъду, - деп, оруслу офицер алай айтханда, ол анга ийнаналмагъан эди.

Акъылына келтиралмай эди, анча жылны ичинде, бу жер ючюн, халкъы ючюн, туугъан журту ючюн къан тёгюп, уруш къазауатда бир къарындашы да къолунда ёлюп, бирси уа къайда къалгъанын билмей, нек болду алай, деп, къаты къычырды.

Ибрагим Нальчикде эки кюн турду. Аны офицер чакъыртып:

- Мында къалайда жашаргъа сюе эсенг да, айт, бир мадар бар эсе, болушурма, - деди.

Алай аппам, къадары халкъы бла болгъанын айтды. Сора Къазахстаннга кетди, анда адамларын излеп, жылгъа жууукъ айланды. Бушуу хапар сакълай эди аны Туркестанда. Юй бийчеси Таужанны, жангыз жашы Магомедни ёлгенлери, къызы Байханат а сабий юйде (детдомда) болгъаны. Ары барып къызын да, Чофанны сабийлерин да алып келген эди. Бир къауум жылдан экинчи юйдегили болады, эки къызы Жансурат бла Жаухарат. Къазахстанда ишден бир кюн да айырылмагъанды.

Мамыр жашауда кёп жылланы колхозда член правления, ферма башчысы, бригадир да болуп ишлеп тургъанды. Аппам пенсиягъа уа Къазахстанда окъуна чыкъгъан эди. Эл, мюлк ишге кёлю бла сюелиучю эди. Мени аппамы элде не заманда да уллу намысы жюрюучюсюн кёпле бюгюн да эслеринде тутадыла. Ол заманда колхозну председатели Ульбашланы Магомед хар оноугъа да къатышдырыучу эди, нек дегенде, сиз уллула, эслиле, сизни бла оноу этсем, хар зат тап келеди деп. Ол уллу санлы, къарыулу эди, къара ишге да уста. Чалгъы чалгъан заманда жыйын башчы болуп, аллына не жаш адамны да ётдюрмей ишлегенди. Жашла темир чыбыкъны аппам барлыкъ ызгъа атып, ол чалгъысын анга уруп чачса, бираз солурбуз, - деп, хыличикле эте эдиле. Сора аппам аланы ангылап, алайда къоюп кетиучю эди.

Урушда кёргюзтген жигитлиги ючюн 11 медаль бла орденнге тийишли болгъанды. Аны харкюнлюк жашауу, иши да ёсюп келген тёлюге юлгюдю. Саулугъу арт заманда да артыкъ аламат болмагъанына да къарамай, элде школгъа барып, окъуучула, устазла бла тюбеше-тюбеше тургъанды. Уруш, жашау жолну юсюнден да хапар айтханды, сабийлени патриот ниетде юйретиуге юлюшюн да къошханды. Ол Ата журтну чынтты уланы эди.

Мени аппам 96 жыл болгъанында ауушханды. Ол кюнледе Таукенланы Далхат жамауатны аллына чыгъып, алай айтхан эди: «Былайда тышындан келген кёп адам барды, ала Ибрагимни къаллай адам болгъанын биле болмазла. Къыралгъа да, элге, жамауатха да, школ жашаугъа да кёп къыйын салгъанды. Быллай адам жюз жылгъа бир тууулады...»

Жигитле азатлыкъ ючюн жан бергендиле. Бизни борчубуз аланы эсде тутууду...

Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 17:05:08

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 22:27:17
Сообщений: 2158

1 0

№10
ТАБИЙГЪАТ - МИЛЛЕТ БАЙЛЫГЪЫ
Хош келигиз Бызынгыла!
Мени туугъан элиме,
Огъурлу да жериме,
Акъылманлы элиме!
О, таурухланы уясы-жерим,
О, эрлени да анасы- жерим,
Таза сууларын ичирген жерим,
Ёсдюрген, жашау, кюч берген жерим!


Туугъан жер! Къачы, магъанасы да къалай уллудула бу сёзлени. Ана бла баланы бирлигича, адам бла бирлигича, ана тилни адам бла бирлигича, адам бла аны туугъан жери да бирликдедиле. Хар инсанны адамлыкъ даражасы аны туугъан жерине къарамы бла байламлыды. Анасын сайлап алмагъанча, адам туугъан жерин да сайлап алмайды. Ол анга, дуния жарыгъын кёргенлей, берилген насыпды.Туугъан жер адамгъа неден да сыйлыды, багъалыды. Насыплы да адам туугъан жеринде болады.

Бызынгы Малкъарны ариу эллеринден бириди. Тау къатында - тау кибик, тёгерегин бийик таула къуршалагъан, ариу жердеди.

Бызынгы буз къабыргъасы уа не къыйынлыкъдан да сакълагъанча, алай сюеледи. Аны ёмюрлюк къалаууру, ёхтемлиги, деменгилилиги!

Тау къуш уясында тургъанча, алай турады тау элим - Бызынгы. Тенгизден 1450 метр бийикликде. Къалай тамашады, къалай аламатды тёгерекни къуршалагъан табийгъат, жомакъдача! Кёлюнг кётюрюледи, къууанаса, ёхтемленесе.

Бир кёрген къайтып келирча, кёплени кесине тартхан бызынгы тарлары. Ариулугъу бла берекети бла. Табийгъаты берекетлигича, адамланы жашаулары да алайды.

Мени жерлешлерим "таш юсюнде мирзеу ёсдюрген халкъ" болгъанлары себепли, жашаулары да монглуду. "Байлыкъ - билимде, билим - этимде", - деген нарт сёз да анга шагъатлыкъ этеди.

Ала мал тутадыла, жерчилик бла кюрешедиле, жерлери такъыр болгъанлыкъгъа, хар зат да ёсдюредиле.

Не заманда да къонакъ алыуну бийикде тутхандыла, аны намысын, сыйын кётюргендиле. "Къонакъ - Аллахны къонагъыды," - дегендиле.

Тюз айтады жазыучу эм алим жашыбыз Толгъурланы Зейтун: "Эл жашагъан къадарда миллетибизни аламат ышанлары, адети, тёреси, тилибизни тазалыгъы да сакъланадыла. Эл жашау адамланы бирикдиреди. Элде намыс да сакъланады, намыс болгъан жерде адамлыкъ да, жашау да боладыла".

"Тауладан иги таула болурла", - деп халкъда бошдан айтылмагъанды.

Мен а: акъыллыла, жигитле, фахмулула, закий адамла таулада жашайдыла, ала халкъны теренинден чыгъадыла. Миллетни атын айтдырып, алгъа да элтедиле. Ол фахмуну алагъа бу бийик, ёхтем таула, табийгъат бередиле, жашагъан жерлери, Туугъан жерлери, дер эдим.

Адам туугъан жерин сюйгенча, туугъан жер да адамны сюеди, онг да, кюч-къарыу да береди. Ала экиси да айырылмазлыкъ бирликдедиле. Кёп жылланы туугъан жерлеринден айырылып жашагъан халкъ, умутларын юзмей сакълагъандыла, тыпыр ташларына, от жагъаларына къайтыргъа. От жагъалары да сакълагъандыла къуш балаларын жылытыргъа, къанатларын къатдыртыргъа. Умутсуз мурат толмайды, ол алгъа элтеди, кюч-къарыу береди.

"Жауунну жаны - булут, муратны жаны - умут", - дегенди нарт халкъыбыз.

Къалай чексиз сюйгендиле туугъан жерлерин бизни акъылман Кязимибиз да, деменгили Къайсыныбыз да.
Арабда,Тюркде да айланып келдим,
Энтда Бызынгыны тауларын кёрдюм.
Хычыуунду манга барындан эсе
Жарлы элими къыйы от ийиси.
Мен - туугъан жерими насыплы жашы,
Аны ючюн ёлюрге да хазырма.
Башха жер аямай берсе да ашын,
Мен туугъан жерими сайлап алырма.


Неда:

Кёз, жюрек жарыкъ да сенсе адамгъа,
Къор болайым, туугъан жерим, мен санга.


Бюгюнлюкде, алыкъа адам хыянаты тиймеген, бизни къуршалагъан жомакълы табийгъатыбыз тазалай сакъланады. ХIII ёмюрде ишленнген къалала окъуна. Алагъа къырал энчи кёз бла къараса эди, бек иги боллукъ эди, келлик тёлюлеге сакълар ючюн.

Биз, ёсюп келген жаш тёлю, тёгерекни къуршалагъан кёз къаматхан, къарамны къуууандыргъан, кёплени тамашалыгъы бла сейирсиндирген, жюреклени кирпилдетген табийгъатыбызны: ёмюрлюк бийик тауларыбызны, таза шаудан сууларыбызны, къутургъан череклерибизни, азатлыкъны сюйген кийик жаныуарларыбызны, терегин, ташын, къанатлысын, кёз гинжибизнича, сакъларгъа борчлубуз. Нек дегенде, табийгъат - бизни юйюбюздю, Туугъан жерибизди, жашау этдирген, кюч да, къарыу да берген. Аны хайырындан жашайбыз, биз андан кёп алабыз, кёп умут этебиз, берген а зат да этмейбиз. Жашауубуз жарлы болмаз ючюн а, анга ана кёзден къараргъа тийишлиди. Табийгъатны огъурлулугъун, ариулугъун кёрюп, алай жашаргъа тийишлиди.
Огъурлулугъу болмагъан адамла,
Терекледен да уялсагъыз а сиз:
Ауана, кёгет бередиле ала,
Жёгеле этедиле ариу ийис.
Неда:

Къаяла арасы суудан ичгенде,
Чыран бузланы сууукълугъун сездим.
Тау суулары, хар биринги кючюнде -
Халкъымы кючю, тазалыгъы сенде.
Жерине кёре табийгъаты, табийгъатына кёре адамы. Анга малкъар адабиятны мурдорун салгъан, Холам-Бызынгы тарындан чыкъгъан акъылман Кязим шагъатды.

Чегемден закий Къайсын. Къаламыны жютюлюгю, фахмулулугъу, адамлыгъы бла дуниягъа халкъын белгили этген Къайсын.

1936 жылда, ырхы келип, эски Бызынгыны элтгенди. Жангы эл 1937 жылда къуралгъанды. "Бызынгы" деген "базыннган" деген сёзню магъанасын тутады. ХII-ХIII ёмюрледе да жазылады Бызынгыны юсюнден. Айтылгъанына кёре уа, Бызынгы андан эртте къуралгъан хапары барды.

Бу эл уллу болмагъанлыкъгъа, аны тарыхы байды. Аны юсюнден Константин Чхеидзе (1897-1974) фахмулу адам, "Страна Прометея" деген китабында жазгъанды. Китапны биринчи бёлюмю "Горы и горцы" Бызынгыгъа жораланыпды. Аны ариулугъуну, тамашалыгъыны юсюнден кёп зат айтханды ол. Жери бийикча, деменгилигича, адамлары да аллайладылы.

Холам-Бызынгы тарында жашагъанланы уллу ёхтемликлери, къууанчлары да Мёчюланы Кязимди, адабиятыбызны мурдорун салгъан назмучу, жарлыланы ёкюлю болгъан, жюрек халаллыгъы, огъурлулугъу бла халкъына жарагъан акъылман.

Москвада бийик билим алгъан биринчи таулу тиширыуладан бири, жазыучу Шауаланы Миналдан, жигит бызынгылы жаш Николай II патчахны фаэтончусу болгъан, аны къызын жана тургъан юйден чыгъаргъан Холамханланы Жашарбек.

Урушдан Берлиннге дери жетген биринчи таулу генерал Деппуланы Хаким, жаралы да болуп, танкда да кюйюп, къуршоуладан да чыкъгъанды. Кёп саугъалагъа да тийишли болгъанды. Айланнган, жюрюген жолунда намысын, адамлыгъын тас этмеген чынтты таулу. Тауланы жашы.


Урнууда жетишимлери, эл мюлкде махтаулу ишлегени ючюн Леннини ордени бла саугъаланнган Чочайланы Къанамат.

Социалист Урунууну Жигити, Баш Советге депутатха эки керк айырылгъан Аттоланы Салих.


Биринчи къаячы-альпинист таулу тиширыу жерде таугъа, кёкде жулдузгъа аты аталгъан Холамханланы Тамара. Жигит бызынгылы къыз 40-дан артыкъ тау тёппелеге ёрлегенди. Аланы араларында Минги тау, Пик-Шуровского, Тонгуз-Орун, Шхелди тау, Тютю-Башы, Монголияда Муварыт тау тёппеле бардыла.


Экинчи генералыбыз Аттоланы Борис. Афганистанда Россейни посольствосунда алты жыл къуллукъ этгенди. Къайда айланса да, къайда къуллукъ этсе да, таулу жаш туугъан журтха сюймеклигин, намысын, адамлыгъын бийик даражада жюрютгенди. Аны ючюн ышана болурла анга жууаплы къуллукъланы да. Борис кёп орденле эм майдалла бла да саугъаланнганды, энчи сауут, кёп грамотала бла да...


Медицина илмуланы кандидатлары: саусузлагъа, усталыкъларындан сора да, жюрек жылыуу, ариу сёзю бла бакъгъан врач-гематолог Чочайланы Люба, кёплени ёлюмден къутхаргъан врач-кардиолог Чочайланы Аминат, республикада биринчи врач-комбусиолог Рахайланы Аслан, Пятигорск шахарда ишлеген профессор Ахкёбекланы Нелли.

Жарыкъ жырлары бла бизни къууандыргъан, Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесни, Ингушетияны сыйлы артисти эм кёп башха атлагъа тийишли болгъан жырчыбыз Тёппеланы Алим, дагъыда башхала.

Мен да, бийик тау элде туууп, анда жашагъаныма къууанама. Элим бла, аны табийгъаты бла, адамлары бла ёхтемленеме, аланы чексиз сюеме. Жазыу ишими деменгили Къайсынны сёзлери бла бошаргъа сюеме:
Келлик заман! Кёплеча, мен да,
Алгъа къарап, сени бетинги
Кёрюрге сюеме неден да,
Къууанчынгы, берекетинги.


...Салам, келлик заман! Мен санга
Къып-къызыл гюлню узатама!


Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 17:05:40

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 29.05.2015 22:30:39
Сообщений: 2158

2 0

№11
ТАБИЙГЪАТ – МИЛЛЕТ БАЙЛЫГЪЫ


Акъ насыбым – чал журтум…
Бир адам да не ата-анасын, не туугъан жерин, не да къадарын сайлап алалмайды, бизни аллай онгубуз жокъду. Болса да, къайда туусакъ да ёз жерибизге башха журтланы тенг эталмайбыз. Къан бла, ана сютю бла келген деп аны ючюн айтыла болур.

Биз таулула Аллах сюйген бир миллетбиз! Жашагъан жерибиз да Бериучюню сайлап берген саугъасына ушайды. Халкъыбызны таза жюрегине, ниетине, кёлюне келишген шаудан суулары, халкъны къол аязларына алып, ёхтем тутхан башын жангыз да намазлыкъда энишге ийдирген, минг жылла бла сюелген деу таулары.

«Мен да бу журтну адамыма» деген акъыл уча билмеген санламарымы хауада атлатады.
Барды Эл Бызынгы деген,
Дых тауну къучагъында.
Чал бузлары эримеген
Тауланы къатларында…
О, мени биринчи атламла этдирген, бюгюннге жетдирген, мен гыржынынгдан, сууунгдан, тюрлю-тюрлю битимлерингден татхан, абынсам да, аякъ юсюме сюеген, жерим!

Бызынгы, туугъан элим, уюп тургъан журтум, къор болайым мен сени къая ташынга!

Атам, анам да сенде ёсдюле. Сабий жылларым, кёзге кёрюнмей, биченинги жыя, картофунгу, дугъумунгу ёсдюре кетдиле.

Атам чалгъы чала, мен да анга суу ташый, табийгъат бла бирге да кёп тургъанма. Битимлени чакъгъан заманлары, сенгирчкеле ары-бери секире, губула да къазауат жюрюй, къумурсхала да юйлерини тизгинлерин жыя, мени бош тургъаныма айып да эте болур эдиле.

Мени жангы туугъан къуш баланыча, къанатларымы къатдырып, энди учаргъа къолунгдан келликди деп, дуния къайгъысына ашырдынг. Къара-Суу элинден сени таба, ёрге тебиресем, хауа да башха болгъанча, жюрегим, тузакъдан къутулгъанча, эркин уруп, элиме биринчи кере баргъанча, кёзюм хар ташха, терекге жетеди, тансыкълайды, жаным тынчайып, ырахат болады.

Бу жерде мен дуния аскеринден да къоркъмайма! Мында менме ие! Къалайы да мени юйюмдю. Онгум болса, бу гитче – уллу журтуму къучагъыма къаты къысып, жаягъын жюрегиме салыр эдим.

Манга сенде багъалыды хар бир таш, ханс, бузоуланы баугъа сюрюрге барсам, черек боюнунда мени ачытхан шинжинг, мурсанг окъуна. Эллилериме жашау этерге онг тапдыргъан Штанты сууунг: жаз сайын аз жюнмю жуудукъ… Жауун да азмы алдады бизни? Не жаууп жаумай, не тохтап тохтамай.

Угъай, унутуп къойгъан сунма, жерим, ол бизни юйню аллында къаяда жарны… Оюлуп тебиресе, тау билене тургъанча, ачы таууш этиучюдю, алай манга ол да, бюгюнлюкде, сенден кенгде болгъанымда, жукъу арамда юйге чакъыргъанча, ташчыкълары бир макъам къурап тигелейдиле.

Эсимдеди, чууакъ кёкню булут баса башласа, тау тёппеле кюн таякълагъа билеклик эте, кеслерине къысып, айырылыргъа сюймегенча, женгил аяз бла хансларына иш да аякъ тиретгенлери.

Адам эси нени да терк унута эсе да, тау тёппенге чыгъып, элим, санга къол аязымача къарагъан кюнлени мен жюрегим ургъан къадар кёз аллымдан кетераллыкъ тюйюлме. Ташла сени таба къарап, талай бир юйюнгю басабыз деп тургъан сагъатда, Къулийланы Къайсынны назмусундан «къатылыкъгъа къаяладан юйреннген халкъынг» кёл этдире, табийгъатынгы сабырлыгъына ышана, сени бла ёхтемлене жашайды.

Бызынгы мени журтумда журтумду.
Къарачайым – Малкъарым,
Болурму санга жетген?
Минги тауда акъ къарынг
Эримезге ант этген?

Таулу Малкъар, таулу Къарачай, бай табийгъатынг къаугъа салып жанынга, аз къыйынлыкъмы келип кирди тынч тургъан ауузларынга? Аллах бергенни, адамла къызгъанып, тарыхынга, чеклеринге узала, Минги тауунгу бийлерге кюреше, бюгюнда шошлукъ жокъду санга…

Ёзденланы Альберт айтханлай, «ариулугъунг душман бола башынга», къая ташларынг къыйынлыкъ сынай жыйырма биринчи ёмюрге жетдинг. Чыдагъанынг тамамды…

Мындан ары уа жашнай, чагъа баргъан болмаса, жаратхан Аллах чууакъ кёкню булутха басдырмай, сууунгу, миллетинги тазалыгъын сакълай, акъ тангла атдырсын!

Жюрек насыбым, Жан тынчлыгъым, кёз къууанчым, миллет байлыгъыбыз – табийгъатыбыз, Къарачай-Малкъарыбыз!
Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 17:06:13

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 30.05.2015 01:35:51
Сообщений: 2158

2 0

№12
ДЖАНЫМ – ТИНИМ, АНА ТИЛИМ



Ана тилим – тауларымы Къадау ташы,
Намысымы, насыбымы сыйлы башы,
Ана тилим - джюрегими булбул джыры,
Миллетими нюр чырагъы, сыйы, сыры.

Мамчуланы Дина


Алимле айтханнга кёре, джерни юсюнде кёб тил барды. Бирлери – эки минг, башхала – тёрт минг тил барды деб кюрешедиле. Аланы ичинде хар адамны кесини энчи тили болады. Тиллени бири уллу, бири гитче, биринде мингле, биринде эки – ючджюз адам сёлешеди. Алай а, тилни багъасы, сыйы аны уллулугъуна, гитчелигине кёре болмайды. Ана тилге къайсы тилни санай эсенг, анга джетген, андан багъалы зат джокъду. Тин байлыгъы да, тарихи да – ана тилденди. Ана тилде миллетни адети, джашауу, акъылы, джюрек ариулугъу ачыкъланадыла. Эм биринчи сёзюн сабий «ана» деген сёзден башлайды. Ол тилде сагъыш этесе, окъуйса, джазаса. Ана тилди миллетни бирикдирген, миллет деб айтдыргъан.

Ана тилни ёмюрледен ата-бабаларыбыз сакълаб, алыб келедиле. Бешик джырдан башлаб, ёсюб келген сабий кёб ариу, акъыллы, ашхы сёзле эшитеди. Ана тил адамны джашау джолун джарытады, джерни юсюн танытады. Озгъан джыллада не болгъанын да билдиреди. Боллукъ затлагъа да ана тилде келедиле сагъышла. Кёб сынамладан ётгенди мени ана тилим. Тилсиз этиб да кюрешгендиле, зорлукъ да джетдиргендиле миллетиме. Онтёрт джылны сюргюнде джашады, джыламукълары бла гырджынын тенг ашаб. Туугъан джерлеринден айырылыб, узакъда тургъан миллетим, къарыу ана тилден алгъанды. Джаны саулай, ана тилими аты болмай тургъанды. Онтёрт джылны не газет, не китаб чыкъмагъанды. Алай болса да, миллет аны сакълаб, тазалай, кирсизлей келтиргенди туугъан джуртуна. Ана тилни магъанасын, татлылыгъын адам башха джуртха тюшсе иги ангылайды. Хар сёзю булбулну джырыча эшитиледи къулагъына.

Мен сагъыш этген бла бош айтмайдыла, миллетни тили аны джан тамырыды деб. Ол себебли ана бла ана тилден багъалы зат джокъду дунияда. Ана тилин сюйген Джуртун, миллетин да сюеди. Аны ариулугъун, кирсизлигин сакъларгъа да кюреширикди. Сакълар ючюн а тилни билирге, ангыларгъа, сюерге керекди. Адамны джаны бирча, ана тили да бирди. Мен анам, атам сёлешгенлери ючюн ана тилими – къарачай тилими - бек сюеме. Анда сёлеширге, джырларгъа, китаб окъургъа да сюеме.

Артыкъсызда Мамчуланы Динаны чыгъармаларын. «Аллах берген патчах тилим, сен сау болуб ёлюм джокъду халкъыма!» - деб айтады Дина кесини китабында.

Кесими эсгергенли бери, мени къарт анам меннге хаман таурухла, джомакъла айтханлай тургъанды. Хариф таныгъанлы уа мен бек сюеме ана тилимде окъургъа. Ана тилде джазылгъан китабланы кёрселе, алмай келмейдиле атам бла анам.Тил – байлыкъды, ол себебден ана тилни дерслерине бек сюйюб джюрюйме.

Эм игиси, мен ангылагъаннга кёре, ана тилде таза сёлешиудю, эркин окъууду, сагъыш эте билиудю. Биз тилибизни сакълар, анга юренир ючюн, кёб окъургъа керекбиз ана тилде. Эм баш борчубуз а, бизден сора келген тёлюлеге кирсиз, таза тилни къояргъады.

Хар атаны, хар ананы борчу болсун: ана тилде сёлеширге, ана тилни туугъан сабийлеге билдирирге, сюйдюрюрге, хар юйде ана тилде таурухну, джомакъны, джырны, тепсеуню, халкъ тартыуланы унутдурмазгъа, къурутмазгъа. Бир-бири къууанчыбызгъа къууана билирге, къыйынлыгъыбызда бир-бирибизге билек болургъа.

Ана тил миллетине ёмюрю къуллукъ этеди. Биз да анга алай болургъа борчлубуз. Ана тилни магъанасын кёлтюрюр ючюн, анда къуру сёлешиб къалмай, керек джерде хайырландырыргъа да керекбиз. Ана тилни джукъгъа санамай, аны сыйсыз, учуз этиб кюрешген адамны, адамгъа санамазчады.

Мени ана тилим – къарачай тилди. Сора тилни билмегенлей, къарачайлыма деб къычыргъанымдан не файда болур? Къарачайны джеринде джашаб, ол джерни кюнден кюннге теблеб айланнган адам, тилин сюймесе, багъалатмаса джарармы? Мындан ары бизни не халда, къалай сакъланныгъыбыз кесибизни къолубуздады. Барыбыз да биригиб, бир бирибизни багъалатыб, игибизни ёрге этиб, аманыбызгъа ыйлыгъыб, тилибизни унутмай джашаргъа керекбиз. Акъылыбызны, къарыуубузну Ата джурт бла ана тилни айнытыргъа хайырландырайыкъ. Джазгъанымы уа белгили джазыучубузну, Байрамукъланы Фатиманы, сёзлери бла бошаргъа сюеме.

Халкъны джюрек азыгъыса,
Кюнча керек джарыгъыса,
Джукъланмазлыкъ чырагъыса,
Ана тилим.
Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 17:06:42

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 30.05.2015 01:39:07
Сообщений: 2158

1 0

№13
УЛЛУ ХОРЛАМГЪА 70 ДЖЫЛ

Хорламны кюню – ол джюрек джарсыуду, къууанч джыламукъду. Ол россиячы хар бир юйдегини джюрегинде тутхан, эсде къаллыкъ бир затды. Ол бизни барыбызны бирикдириб, хорланмазлыкъ кючдю.

Хорламгъа джол бек къыйын, бек ауур болгъанды. Совет халкъ 1418 кюн бла кечени фашистле бла къанлы урушлада сермешгенди. Фашистле бла сермешиб, ууатыб, дуниягъа рахатлыкъ келтириуде эм уллу ауурлукъ бизни къралгъа тюшгенди. Къызыл аскер болады адам улугъа ол игиликни этген.

Заман бек терк ётеди. Уллу Хорламны 70 джыллыкъ кюню джууукълашыб келеди. Алай болса да, биз джыл сайын майны бу кюнюнде къазауатны джылларын эсге тюшюребиз. Джалыннга бёленнген совет аскерчилени батырлыгъы, джигитлиги фашизмни джолун кесиб, дунияны башын ол къанлы къазауатдан къутхаргъан джыллагъа къайытабыз.

Джуртун къорууларгъа деб, къралны бютеу миллетлери ёрге тургъандыла, бирикгендиле. Ала миллетликлери, динлери, адетлери башха болгъанлыкъгъа, бирлешиб, бир джумдурукъ болуб, чабхан джауну къаушатхандыла. Уллу къарыууна, кючюне базыб келген фашист итле ызларына, кеслерини уяларына ыхтырылгъандыла. Ол уяда башсыз да болгъандыла.

9 майда 1945 джыл къууанч хапар джер юсюне джайылгъанды. «Хорлам» деген сёз джерни юсюн джарытханды. Ол къазауатда болгъан адамланы джюрек джаралары ёмюрде да сау боллукъ болмаз. Ненча джанны къурутуб кетгенди ол тёрт къыйын джыл. Ненча ана баласыз, бала анасыз, ёксюз болуб къалгъанды.


1945-чи джылдан сора туугъан тёлюлеге Хорламны болдургъан аскерчилени орденлери, медаллары юлгюге айтылырча джигитлик этгенлеге аталыб джандырылгъан ёмюрлюк от джашауларын джарытыб турлукъду.


Алайды да, бизни халкъны Уллу Хорламына киши да сёз табаллыкъ тюлдю. Бюгюнлюкде тарихни бузаргъа излеселе да, аны магъанасын тюшюрюрге кишини къолундан келлик тюлдю.

Мен рахатлыкъ, мамырлыкъ джашау кюнледе туугъанма. Меннге бек къыйынды ол ачы, къара кюнлени кёзюме кёргюзюрге да. Уллу Ата джурт къазауатны хапарын къартланы айтханларындан, чыгъармаладан, киноладан, тарих дерследен билеме. Бир затны ишексиз билеме. Нени десегиз, ол ачы, къанлы къазаууат бизни тарихибизде къалгъанын.


Мени къарт атам, Ёзденланы Хаджи-Мурат да, ол къазауатха кесини юлюшюн къошханды. Ол Тулада окъ-тоб этген заводда ишлегенди. Хорламны джууукълашдырыугъа деб кюрешиуде къарыуун аямагъанды. Аны джазгъан письмоларын, ийген суратларын бизни юйдегибиз бюгюн да бек сыйлаб асырайды. Мен къарт атамы Хорлам ючюн этген ишлери бла ёхтемленеме, махтанама.

Бизни джаш тёлюбюз сизни аллыгъызда уллу борчлуду, хорламны аскерчилери! Биз урушлада джан бергенлени да, юйлерине сау къайытханланы да, къазауатны отунда джаныб кетген шахарла бла эллени да унутмай эсде тутаргъа керекбиз. Бюгюнлюкде уа биз сизге: «САУ БОЛУГЪУЗ!» деб айтыргъа излейбиз. Хар бир тангыбыз рахатлыкъда атханы, таза кёкню тюбюнде джашагъаныбыз ючюн эмда бизни, сабийлени, джарыкъ кюнлерибиз ючюн разылыгъыбызны билдире, сый бере джашаргъа ант этебиз.


Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 16:57:24

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 30.05.2015 01:42:29
Сообщений: 2158

2 0

№14
МЕНИ УЛЛУ АППАЛАРЫМ
2014-2015 ж.

70 жыл мындан алгъа Уллу Ата Журт уруш бошалды. Ол урушха бизни элден да кёп жаш къатышханды. Кёплери ол ачы урушдан къайытмай къалгъанды, къайытханлары да жаралы, ауруулу болуп келдиле.

Уллу Ата Журт урушха мени эки уллу аппам да къатышхандыла.

Мени аппамы атасы Улбашланы Солманны жашы Абдулла урушха 1941 жылны октябрь айында чакъырылгъан эди. Ол 1910 жылда Шауурдат элде туугъанды. Урушха дери ол «НКВД-ны» атын жюрютген колхозда учетчик, артда уа бригадир болуп ишлеп тургъанды. Аттасауланы Кизийка бла юйюр къурап, мамыр жашау бардыра, тёрт сабий ёсдюре тура эдиле. Алай уруш башланып, аппагъа ары кетерге тюшдю.

Аппаны биринчи къагъыты Таганрог шахардан, артда уа Москвадан, Туладан да келдиле. Ахыр письмосу 1943 жылда Сталинград шахарны къатындан келген эди. 1944 жылда уа ыннабызгъа «похоронка» келди. Анда Абдулланы Эстонияда ёлгени айтыла эди. Куяля деген элни къатында, къарындаш къабырлада асыралгъанды ол.

Мени ыннамы атасы Тауболатланы Мусаны жашы Къурман Сауту элде 1921 жылда туугъанды. Ол да урушха 1941 жылда кетеди. Ол биринчи кере сермешге 115 атлы дивизияны санында кирген эди. Ол дивизия ууатылгъандан сора, Къурманны шофёргъа окъутадыла. Урушну кёп жолларын къыдырып, аппа кесини ЗИС-5 мешинасы бла Польшагъа дери жетгенди, Уллу Хорламгъа да анда тюбегенди.

Къурман-аппа Ата журт ючюн къазауат эте айланнган заманда, аны туугъан эли Саутуну НКВД-ны аскерчилери кюйдюрюп, адамларын къырадыла, атасы Мусаны да ёлтюредиле. Уруш бошалгъандан сора уа Къурман Малкъар милеттни Орта Азиягъа кёчюргенлерин билди. Юйюрюн 1947 жылда Кыргъызда Кизил-кия шахарда тапханды эм Туугъан жерибизге къайытхынчы, шофер болуп ишлеп тургъанды. Сумайланы Таужан бла юйюр къурап алты сабий ёсдюргендиле. 1957 жылда Малкъаргъа къайытып, кёп жылланы «Совет Малкъар» совхозда уруннганды.

Къурман «Отечественная война» орден бла, «За победу над фашистской Германией» майдал бла, дагъыда кёп саугъала бла саугъаланнганды.

Мен уллу аппаларымы жаланда суратлада кёргенме. Аланы юсюнден аппам да, ыннам да хапарла айтыучудула.

Энди Жер башында бир урушда болмасын!
Улбашланы Абдулла

Огъары Малкъардан Къызыл Аскерге 1941 жылны октябрь айында чакъырылгъан жашла.
Олтургъанла: солдан онга
1 - Улбашланы Къонакъ – къайытханды. 2-чи бла 3-чю кимле болгъанлары белгисиз.
4 – Жылкъыбайладан (аты белгисиз)
Сюелгенле: солдан онга
1 – белгисиз; 2 – Улбашланы Абдулла – 1944 жылда Эстонияда ёлгенди.
3 – Жангоразланы Махти – къайытханды; 4 – Гадийланы Хусей Татай улу – къайытханды; 5 – Уяналаны Музафар.
Тауболатланы Къурман
Къурманны майдаллары

Болушханла:
Улбашланы Мухарбий Абдулланы жашы 1941 жылда туугъанды.
Улбашланы Зулейха Къурманны къызы 1951 жылда туугъанды.
Улбашланы Алимни юйюр архивинден суратла.

Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 16:52:57

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 30.05.2015 01:45:09
Сообщений: 2158

3 0

№15
СЕНИ ЖУЛДУЗУНГ ОЙ БАТМАЗ, ОМАР…

Абадан тёлюде ким эшитмегенди бу жырны? Тынгылагъанланы жыр терен сагъышха къалдыргъанды. Кёнделенчиле уа аны бла ёхтемленнгендиле. Жыр айтылгъан кезиуде, жигитге хурмет этип, адамла ёрге туруп тынгылагъандыла.

Жылла оза барсала, жашаугъа жангы жигитле къошула барадыла. Аланы юслеринден терк-терк айтылады. Озгъан жылланы батырлары уа аздан-аз эсгериле тебирейдиле. Алай Омарча кишиле уа унутуллукъ тюйюлдюле.

Халкъ жигити Батырбийланы Жарашны жашы Омар 1915 жылда Кёнделенде туугъанды. Онбир жылында ёксюз къалады. Жангы власть аллай сабийлеге иги къарай эди. Элде он классны бошагъандан сора Омарны Пятигорск шахаргъа устаз курслагъа жибередиле. Андан къайытхандан сора, Хабазда эл советни секретари болуп бираз ишлейди. Артда комсомолну Элбрус райкомну бёлюмюне тамата этип кёчюредиле.

Кеси да алыкъа жаш болгъанлыкъгъа, жаш тёлюню къыралны тюз жолунда барыргъа юйретеди. Урунууда, билим ёсдюрюуде дагъыда къауум заман озады. Ишин, окъууун бардыргъандан сора да, аскер усталыкъгъа да эс бургъанлай тургъанды. Атда жюрюуге, ат оюнла этерге юйреннгенди. Аны ат оюнларына къарагъанла сейир этгендиле, уллу заууукълукъ алгъандыла. Ат юсюнде къама оюнларын а бютюнда бек жаратхандыла. Къараторну жюрюшюн тохтатмай, сол, онг къолу бла да жерге бегилип тургъан чыбыкъланы бирча кесгенди. Кесин да урушну аллында жыллада ОСОВИАХИМНИ район бёлюмюне тамата этиледи. Ол жыл Октябрь революцияны байрам кюнюне Москвагъа баргъан делегацияны санында Батырбийланы Омар да болады.

Парадны кезиюунде, Мавзолейни аллында, Къызыл майданда Омар бла аны нёгери Улакъланы Доммай ат оюнларын кёргюзтгендиле.

Уруш башланнганда уа, Омар, биринчилени санында военкоматха келип, къазаууатха жиберирлерин тилегенди. Жашны Владикавказгъа аскер училищагъа жибередиле. 1942 жылда январда взводну командири, кичи лейтенант Батырбий уллу Омар 331 жаяу аскер полкну санында биринчи сермешге киреди. Атакагъа баргъанда, нёгерлерини аллындады.

Сермешден сора полкну командири, Омарны аллына барып, Маузер керох бла саугъалайды. Нёгерлери уа анга тау къуш деп атайдыла.

Фашистле къызыл аскерчиле болгъан окоплагъа топ-окъ къуядыла. Немисли пулемётчула, асыры тохтаусуз атхандан, бизникилеге баш кётюрюрге окъуна къоймайдыла. Полкну командири, Омарны кесинеча къырып, душман пулемётчуланы жокъ эт деп, буюрады.

Батырбий улу, беш солдатны да алып, буйрукъну толтургъа кетеди. Пулемётчула тургъан жерден иги да кенгирек кетип, бирде сюркеле, бирде уа къысха-къысха чаба да, жерге жата, немис окоплагъа иги жууукълашып, гранатла атып, пулемётчуланы къырады. Аны хайырындан, бизникиле чабыулукъ этип, кеслеринден хазна кёп адам къоранч этмей, бир элни къолгъа аладыла.

Ол жигитлиги ючюн Омаргъа алгъа лейтенант, ызы бла тамата лейтенант чын бериледи. Кесин да ротаны командири этедиле. Дагъыда Къызыл Жулдузну ордени да бериледи.

Сталинград шахар ючюн сермеш дунияда эм уллу сермешледен бирине саналады. Анда жюзле, мингле бла адамла къырылгъандыла. Шахарны ичинде бомба атылмагъан, топ чачылмагъан, окъ тиймеген хазна къарыш жер къалгъан болмаз.

Омар кесине бойсуннган аскерчиле бла трактор заводну къоруулайды. Урушну тынч жери жокъду. Алай трактор завод ючюн а бек къаты кюреш баргъанды. Бирле аны къолгъа этерге кюрешгендиле, башхаларыуа - къорууларгъа. Эки жаны да кёп кере бетден-бетге тюбеп, къол сермешге да киргендиле.

Бир кере немислиле онгулуракъ болуп башлайдыла. Ол заманда Омар, ёрге туруп, нёгерлерин чакъырып, гитлерчиле таба чабады. Ол заманда аллында топ атылып, аны темир сыныкълары жашны этине терен киредиле. Аузуна да окъ да тиеди. Батырбий улу алайда жыгъылады. Бу жол немислиле бизникилени артха ыхтырадыла. Омарны уа ёлген сунуп къоядыла. Бираздан а бизни солдатла, жангыдан чабыулукъ этип, трактор заводну тийресин фашистледен эркин этедиле. Ротаны жигит командирин нёгерлери излеп, табып, госпитальгъа ашырдыла.

Жашау кёллю Омар Москва тийресинде саулугъуна бакъдыргъандан сора урушха жиберигиз деп, кёп кюрешгенди. Болса да, биринчи группаны инвалидин юйюне ашырадыла.

Алай Омар тынчайыргъа сюймей эди. Эльбрус районну къоруулау комитетини председатели Селяланы Шамшюдюннге келип: "Немислиле жетип келедиле", - деп, Омар, автоматын да алып, гитлирчиле келе тургъан жанына, Ажокъа уушха чабады. Алайда нартюх бахчада сагъаяды, бираздан немислиле да жетедиле, Омар, марап, алда келе тургъан офицерни агъызады. Немислиле, автоматладан атдыра, аз-аздан элге киредиле. Батырбий улу энди кесини юйюню къатында уруш этеди. Алайда да юч немис солдатны ёлтюреди. Биринчи да автоматын да алалды. Сора къатынын, эки сабийин да алып, суу къошулгъан жерде бугъады. Къышда уа, аланы элге жибереди. Кеси уа, Жанатайланы Алий бла элге тюшюп, немислилени телефон чыбыкъларын кесип тургъанды. Омарны жангыз эгечи Шамшият, къарындашына азыкъ элте тургъанлай, бир сатхыч, аны ызындан барып, тургъан жерин билип, немислилеге айтады. Экинчи кюн ала ол тийрени къуршалайдыла. Кёнделенчи жаш тургъан дорбунну аллына келип: "Сауутунгу къоюп чыкъ", - деп къычырадыла. Алай Омар ала таба автоматдан атдырады. Ол заманда, Шамшиятны келтирип: "Чыкъмасанг, эгечинги ёлтюрлюкбюз", - деп тиширыуну юсюне автоматланы буруп тохтайдыла.

Эгечи чыкъма, деп да кюрешген эди. Болсада Омар чыгъады. Эгечин, кесин да Кёнделеннге келтиредиле. Жигитни тюйюп, къыйнагъан да этгендиле. Артда Нальчикге элтедиле. Анда да кёп тюйгендиле. Алай аны аузундан бир ынычхагъан таууш эшитмегендиле. Ахырында Нальчик сууну жагъасында илишаннга салгъандыла. Алай болду Кёнделенчи жигит жаш Батырбийланы Омарны ахыры.

Халкъгъа кёчгюнчюлюк сынаргъа тюшгенди, Ата журт ючюн жан берген батырны юйюрюн да аямадыла. Аны юй бийчеси Атмурзаланы Зайнаф, жашы Борис, къызы Лиза Къыргъызстаннга тюшдюле. Чуй районда Дон арыкъ элде тургъандыла. Аналары Зайнаф 1953 жылда ёлгенди. Жууукълары сабийлени алыргъа дегенде, ала барыргъа унамагъандыла. Кеслери жашап тургъандыла.

Азиядан къайтхандан сора Лиза, педучилищени бошап, алгъа Быллымда, артда уа Жантхотияда устаз болуп тургъанды. Бюгюнлюкде пенсиядады, Россей Федерацияны билим бериуню отличнигиди.

Омарны жашы Борис 1962 жылда Эл мюлк техникумну бошагъанды. Эльбрус совхозда завгар, ызыбла баш инженер болгъанды. Къауум жылны уа "Эльбрус'' совхозну таматасы эди. Анда сегиз жыл ишлегенди. Андан сора Прохладна районда "Гвардейский" совхозну директору болгъанды.

Лиза, Борис да къайда къаллай бир ишлеген эселе да, жигит аталарыны атын иги бла айтдыргъандыла. Иги специалистле болуп ишлегендиле. Жаш тёлюню ариу къылыкъгъа юйретгендиле. Адамлагъа да къолларындан келгенча болушхандыла. Борисни уа Къабарты-Малкъар элледе танымагъан хазна болмаз. Ишчилерини, къуллукъчуланы аллында да намысы-сыйы жюрюгенди. Аны бир таныгъан, биргесине ушакъ этген уллу хурмет бла эсгереди.

Батырбий улу Омар халкъыбызны жигитлеринден бири эди. Ата журтха жау чапханда, аны къорууларгъа биринчилени санында кетгенди. Душман аскери эллине киргенде уа, сакъат болгъанына да къарамай, къолуна сауут алып, аны бла уруш этгенди. Ма аныча жашладыла миллетни атын иги бла айтдыргъанла. Халкъ жигит жашына жыр да этгенди.
Ол жыр буду:

Тор къашха атха миниученг, Омар,
Ол садакъ окъча сюрюлюп.
Эскадрон бла келиученг, Омар,
Аскер ызынгдан тизилип.

Сен желни жырып чабыученг, Омар,
Сынаугъа баргъан жолунгда.
Атда ойнап да хорлаученг, Омар,
Къылыч от чагъа къолунгда.

Уруш къуугъунну ачы жетгенди,
Къылыч суууруп чыкъгъаненг,
Къыралынг ючюн уруш этгенде,
Кёп душманланы жыкъгъаненг.

Къуш уясы ючюн сермешгенча,
Элинг ючюн да кюрешдинг,
Душманнга къаты кюрешде, Омар,
Жанынг чыкъгъынчы сермешдинг.

Халкъ батыр жашын унутмаз, Омар,
Халкъны эсинде тураса.
Сени жулдузунг ой батмаз, Омар,
Жашлагъа юлгю болурса.

Арт кезиуде бир-бир эллерибизде Уллу Ата журт урушда ёлген жигитлени атларын орамлагъа, школлагъа атайдыла. Кёнделенде школладан бири Омарны юй мурдоруна ишленнген эди. Шёндю арлакъгъа кёчюрюлгенди. Анга жигитни аты аталса, бир отоуунда аны аты бла бир мюйюш къуралса, келген тёлю жигит элчилерин эсде тутар эди. Элни администрациясы да халкъдан ыспас алыр эди.
Изменено: Мерсéдес - 01.06.2015 16:33:28

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 01.06.2015 17:48:19
Сообщений: 2158
Уважаемые форумчане!
Вашему вниманию представляются 15 конкурсных работ на родном языке, которые представлены в рамках межрегионального конкурса сочинений на карачаево-балкарском языке "Алтын къалам 2015". Подробней о конкурсе можно прочитать здесь
http://www.elbrusoid.org/forum/messages/forum187/topic24836/message2035826/#message2035826

Голоса форумчан и пользователей соцсетей будут учитываться при принятии решения компетентным жюри. Голосование продолжится до 7 июня включительно.

8 июня, в понедельник, будут объявлены имена победителей!

Ждем ваших оценок!

п.с. Голосовать можно также за несколько работ одновременно.

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Мерсéдес 04.06.2015 16:31:50
Сообщений: 2158
Тему наверх!

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Sabr 04.06.2015 16:36:14
Сообщений: 7254
Мерсéдес, а кто будет оценивать - состав жюри, если можно.
Мерсéдес 04.06.2015 20:33:08
Сообщений: 2158
Цитата
Sabr пишет:
Мерсéдес , а кто будет оценивать - состав жюри, если можно.

Состав жюри будет оглашен после выявления победителей.

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Sabr 04.06.2015 21:12:58
Сообщений: 7254
Цитата
Мерсéдес пишет:
важаемые форумчане!
Вашему вниманию представляются 15 конкурсных работ на родном языке, которые представлены в рамках межрегионального конкурса сочинений на карачаево-балкарском языке "Алтын къалам 2015". Подробней о конкурсе можно прочитать здесь http://www.elbrusoid.org/forum/messages/forum187/topic24836/message2035826/#message2035826

Голоса форумчан и пользователей соцсетей будут учитываться при принятии решения компетентным жюри. Голосование продолжится до 7 июня включительно.

8 июня, в понедельник, будут объявлены имена победителей!

Ждем ваших оценок!

п.с. Голосовать можно также за несколько работ одновременно.
Подробней о конкурсе можно прочитать здесь - веб-страница недоступна
Мерсéдес 04.06.2015 23:32:33
Сообщений: 2158
Цитата
Sabr пишет:
Подробней о конкурсе можно прочитать здесь - веб-страница недоступна
Исправлено.

You don't have a soul. You are a Soul. You have a body. © (C.S. Lewis)

Когда у меня проблемы: или финансовые, или там личные, я вспоминаю, что я молодой здоровый карачаевец)))) и сразу становится так радостно)))) (с)
Къара чачлы 05.06.2015 18:40:32
Сообщений: 1750

2 0

Темагъа киргениме кечгинлик, алай:
Бу форумда голосованияны мен тюзге санамайма!
Некми?
Сёз ючюн мен бу форумну жартысын таныгъан этеме, бу номерге бир голос беригиз деп тилеяллыкъма, не да кюннге жыйырма страница этерге боллукъду голосовать этер ючюн...
Бир форумда танышы да болмагъан, бир фахмулу адам а сора не этерге керекди?
Тюзлюк жокъду!
Ол жаны бла къарасакъ, фахмулу угъай, мажарыулу, мадарлы хорлап кетерикди!

Аны бир сагъышын этигиз.
Энтта бир кере кечгинлик, Мерседес. Ыразы бол.

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
Сэстренка 05.06.2015 18:47:04
Сообщений: 9927
Къара чачлы, сен къайсысын джаратдынг?

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Саки 05.06.2015 19:08:14
Сообщений: 2
Мерсéдес,
Мерсéдес,
Сэстренка 05.06.2015 19:10:57
Сообщений: 9927
Цитата
Мерсéдес пишет:
Джууаблашгъан деб да бир зат чыкъгъанды. Аз-аз уллу бла гитчени, джаш бла къызны орталары унутулуб барады, бары да бир бирине тенг болургъа излеб. Тынгылаб къояргъа излемейин айтылгъан затха, тыш адамла бла къоймайын, аналары бла аталарына артыкъ сёлешгенле кёб болгъандыла. Бек сейир кёрюнеди ол. Бизни миллетибизде хаман да гитче уллуну сыйын кёрюб тургъанды!
И в целом хороший рассказ № 2. Проголосовала бы. Только мне кажется, немного не художественный язык. Как будто доклад

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Сэстренка 05.06.2015 19:27:10
Сообщений: 9927
И все-таки... № 2... я бы рекомендовала к напечатанию в газете))

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Сэстренка 05.06.2015 19:28:06
Сообщений: 9927
Или к печати)... как правильно?

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Къара чачлы 05.06.2015 19:49:51
Сообщений: 1750

1 0

Сэстренка, тюзюн айтсам, мен жаратхан дегенни къой да, барысына да бек ыразыма. Барысын да окъуп чыкъгъанма, бир кёргю эдинг сен мени къууанчымы... Тил унутулуп барады деп, къайда болса да уллу жарсыу этип тургъанма да, быланы тинтип чыкъгъандан сора уа, бир аз уялыракъ да болгъанма. Аллаха минг кере Шукур, жашарыкъды тилибиз, жашайды миллетибиз!
Мен бек ийнаныргъа сюеме быланы хар ким кеси жазгъанына, кёре келгенме да хыйлаланы, толу бир затха да ышаналмайма, кёз аллымда этилмесе.
Къысхасын айтсам, мен ангылагъандан, былайда бир жыйырма беш жылгъа дери жамауатны жазмалары барды, не медет, кёп эсденжазмалада мен кёре эллю жыллары болгъанла да билмезлик сёзлерибизни, "НЕ детская, не молодежная лексика" дейим. Хар бири да кесини аллында жууаплыды.
Мени къолумдан келсе, бу былайда ишлери болгъан жаш адамланы бирге жыйып, былай бир тюбешиу къурарыкъ эдим, ушакъ дейим... Айтханымча, бек къууанып турама, алай, бир аз къоркъуп...
Сора жангыз бир темагъа жазаргъа жарай эди, талай темагъа жазгъанланы да эслейме къол ызлары бла, темадан тайгъанла да кёпдюле...

Мамайланы къызлары, мен а 15 номерни атын жаратама, "Сени жулдузунг, ой, базмаз, Омар" - АЛАМАТ!
2 номерге да бюсюрейме: бюгюнлюкню халын иги ачыкълагъанды, алай сууукъ...
Хар бирини да иги жерлери бек кёпдюле, болса да бузгъан затчыкълары да асламды.
Барына да ыразылыгъымы билдиреме, сау болсунла!



"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
Hirurg 05.06.2015 19:57:03
Сообщений: 1
Салам алейкум!
Изменено: Hirurg - 05.06.2015 20:04:06
Къара чачлы 05.06.2015 20:28:23
Сообщений: 1750
Алейкум салам.

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный