Цитата |
---|
Азат пишет:
Айран хотите себе "присвоить" - этого мало! Теперь очередь и до бозы дошла. |
Эс бёлюб, окъугъуз
КЕРТИСИ БЫЛАЙДЫ
Къарачай газетни сентябрь айында Гуртуланы Элдарны "Узакъдан келген джолоучу» деген адабият-суратлау очерки басмаланнганды. Ол биринчи Малкъарда «Шохлукъ» деген журналда 1974-чю джыл чыкъгъан эди. Очеркни документли тамалы уа 1971-чи джылда салыннганды. Ол джыл мен Байчораланы Гутчаны джашы Бекмырзаны суратын Римгорка элде джууукъларындан алыб, аны бла Москвада Ирина Тихоновна Сахаровагьа барама. Сахарова суратны кёргенлей: «Это он, каким он был симпатичным...» - дегени бюгюн кибик эсимдеди.
Андан сора «Осетинский князь Бекмырза» деген хапарлау къарачайлы Бекмырзагьа кёчеди. Ма ол тарих айланчла Гурту улуну да суратлау очерк джазаргьа учундурадыла. Андан бери кёб джыл ётсе да "Родина кефира - Осетия» дегенлей келедиле алкъын китаб, журнал эмда газет информациялада. "Къарачай» газет ол хапарланы чачар мурат бла Гурту улуну джазма ишин къайтарыб басмалагъанды, кертисинде кереклиси «тау тилде» болмай, орусча чыкъса эди.
Экинчи джаны бла чурумлауну айтсакъ: тюз айран бла гыпы айранны башхалыкъларын айырыб хазна адам сёлешмейди, ачытхысы - «особый грибокладыла», ала уа къуру таулулададыла деб, бир аууздан айтыб тургьан болмаса. Онгнга-солгьа сёлеше келиб, «айранны, гыпыны ким чыгъаргъанды? (неда кимле чыгъаргъандыла?)» - деб, сангырау ангылылыкъларын танытадыла бир къауумла да.
Мен органика химик неда биолог тюлме, эксперимент сынамладан кериме, ёзге былай къуджур соруулагьа кесимча, тарихчи-этнографча, джууаб берирге излейме. Тюз айран бла гыпы айранны къорлукълары (малкъарча - «эрдаулукълары») башхача, ахыр продукциялары да башхады, технологиялары да башха-башхады. Гыпы айранны къайнатылмагъан, джылыннган (сауулуб алыннган сютню температурасында) ийнек, къой бла эчки (эм тыйыншлысы) сютледен гыпы урлукъланы (бюртюклени) ачытхылыгьы бла уютадыла, тюз айранны уа - къайнатылгъан сютню бармакъ джылыугьа деричи сууумагьа къоюб, андан сора эски айранны бир-эки тамчысын къорлукьгьа хайырландырадыла.
Тюз айранда, сютю къайнатылмаса, «хылджа айран» болады, малкъарлыла аны «мыстындау» ат бла джюрютедиле. Сютню дараджасына кёре, кьорлукьну кёблюгюне-азлыгьына, неда эски бла джангы айран хайырланнганына кёре, «кючлю», «татлы» дегенча айран болады. Ол себебден Къарачайда этилген айран «къарачай айранды». Малкъардагъы «малкъар айран» болады. Кьошда уютулгьан «къош айран» дегенча, башхалыкъла эслениб келедиле. Таб, бир юйдегиде огьуна сютню бирча уюталмайдыла. Бу ишде хар инсанны технологиясы кесини биргесиндеди. Атам, къарт атасыны бир къарнашы Дуданы юсюнден хапар айта келиб: «Дуда аккабыз уллайгьан джылларында къара сокьур болады да, сора анга айран суусаб берселе, ол айранны татыуундан кьайсы къошну айраны болгьанын алджатмай айта эди», - деб, чертиучен эди.
Джангы уютулгъан тюз айраннга «джууурт айран» дейдиле. (Бусагьатдагъы «йогурт» ат ма ол «джууурт» дегенден къыйышдырылыб аталгьанды). Андан да озуб айта келсек, тюз айранны (джуууртунда неда чайкъалгъанында) гыпы айрандача «къымылдагьан микроорганизмле» тюбемейдиле, нек десегиз кьайнатылгьан сютде аллай бактерияла ёлюб-ёлюб кьеладыла, пастеризацияны кёлтюралмайын. Къарачай бла Малкъарда джюрюген бактериялы ичкилени ауал ёсюмлери сют эсе, япон-тибет грибокланыкъы уа шай сууду. Микробиологла эслетгенден, гыпы грибокланы джашау халлары тау хауа бла тюз джерлени хауаларына кёре болады.
Эдуард Керн 1881-чи джыл оптимал хауа басымгьа Пашинскени мийиклигин чеклегенди. Андан алашасында грибокланы ёсюм халлары да бир кесек тюрленеди деб билдиреди. Аны кибик, къошда уютулгьан айран (бурун гыбытда уютулгъанды) бла башха сауутдагьы айранны да татыулары бирча болмайдыла. Дагьыда: айранны эм аламаты - ийнек, къой эмда эчки сютлени бирге къошуб уютсангды неда - эчки бла къой сютлени.
Гыпы айранда уа аллай «къатышдырыу» адет джюрютюлмегенди. Сютден этилген ички продукталаны - айран бла гыпыны, алимле бир аууздан айтыу бла, аланы энчи атлары ариу ачыкъланыб келедиле. «Тюз айран» деген сёзню буруннгу тюрк-монгол миллетлени цивилизацияларындан бери айтыб келедиле, гыпы айран а - Минги Тауну тийресинде джашаб келген Къарачай бла Малкъарны раритет продукталарыды. Ол себебден бюгюнлюкде гыпы урлукьланы эндемикаларын унутмай, рекламасын тюз джолда тутаргьа борчлубуз. Таурух хапарладан бир джанына кетиб айтсакь, «гыпы – кыпы» деген сёз «гыбыт, гыбы» деген сёэле бла байланыбды, не ючюн десегиз, гыпы айранны микроорганизмлери гыбытны бучхакь учларында, кьуру да тынчыб тургьан джерлеринде, джаратылгъан джангыз клеткалы (одноклеточные) микроорганизмледиле. Ала, джылы сютге тюшселе, юйрейдиле, андан сора бир уллу клетка болуб къалмай, экиге юлешине бёлюне кёбеедиле. Алай бла сютню ашауу бошалгъынчы, юйрейдиле да, юлешине барады ла. Ахырында юйреу-ёсюм тохтайды, сора айранын сюзгюч бла сюзюб, гыпысын бир джанына чыгьарадыла, ызы бла уа ол сюзме металлы хумджуну джууб, казеинден айырыб аладыла да, сора салкьын джерде (кюн таякъладан джанлаб) кебдиредиле. Кебген гыпыла кебегинден артылгьан принч бюртюклеге ушайдыла Кебтирилгинчи уа аланы къарамлары гыбылагьа ушайдыла. Кебген урлукъла уа талей джылны микроорганизм къарыуларын сакълаб турадыла. Юлгюге: къарачайлыланы бир-бир юйдегилеринде гыпы урлукьла сюргюн джылладан ётюб, джуртларына къайтханларындан сора джангыртылыннгандыла.
Кимни да билмейме, мен кёрмегенме неда эшитмегенме къарачайлыла бла малкьарлыла Орта Азия бла Кьазахстанда джашауларында гыпы урлукьла бла хайырланнгандыла деб. Сюргюнде этника сыфатларын сакълаб келгенлерича, талула рарит-эндемика продукталарын да сакълагьандыла. Дагъыда: таулуланы тиллеринде айтылыныб келген «гыпы (кыпы), гэппы» деген сёзню кефирге бурултуб айтылгъаны да ачыкъды. Аны бла да къалмай айтсакъ, бир-бир миллетле сёз ючюн (монголлула) бюгюн-бюгечеда айрандан аракьы ички этедиле. Кьарачайлыла бла малкъарлылада «айран аракъы» деген сёз джюрюмейди. Ёзге тюз айрандача болмай, гыпы айранны алкоголю эслениб, халк да бу ичкиге «кефли ички», «эркиши акъ» деб тургъандыла.
Энди сёзюбюзню Байчораланы Бекмырза бла Сахарова Иринаны романтикалы танышыуларын суратлагьан хапарлагъа кёчюб, тюзюн-кертисин айтсакъ, гыпы айранны тахсасын бютеу Россиягьа, таб, Европагьа, андан да озуб дуниягьа Бекмырза бла Ирина джайгьандыла демеклик къарыусуз хапарладанды. Бир-бирледе «муратыбызны хакь кертиликге» санаб кьояргъа ёчбюз. Къайтара да, джангырта да айтсакъ, тарих-этнография материалланы хакъ кертиси былайды: «гыпы (кефир)» деген сёз биринчи болуб басма хапарлада 1807-чи джыл Г.-Ю. Клапротну кьарачайлыланы юсюнден хапарында тюбейди ызы бла уа 1866-чы джыл доктор Джогин, 1867-чи джыл да доктор Сипович Кавказны докторларыны сообществоларында докладлада хапарлайдыла. Андан сора башланады гыпыны рекламасы.
Герман докторланы арасында анга уллу эс бёледиле, ызы бла швейцар, француз эмда россиячы докторла гыпы айранны дарманлыкъ дараджасын бир аууздан балсытыб, аны юсюнден статьяладан озуб, китабла, диссертацияла джазадыла. ХIХ-чу ХХ-чы ёмюрлени чеклеринде бир-бир авторланы китаблары 5-6 кере басмагьа тюшедиле. 1881-чи джыл Къарачайны гыпысын Тифлисге, андагьы эл мюлк кёрмючге, Баталпашинскени уездини башчысы Федор Кузовлев табдырады. 1884-чю джыл Тифлисде «Корона» аты бла кефир заведение ачылады. Бекмырза бла Иринаны тюбешиуйлери уа 1908-чи джылда болады, Мен къайтарыб-къайтар айтханым ючюн, кёлкъалды болмазыгьызны тилейме.
ШАМАНЛАНЫ Ибрагим, этнограф.