КЪАЙСЫННЫ, ХАМЗАТНЫ ДА ЭСГЕРЕ
(«Минги Тау», № 5 (147) сентябрь - октябрь 2009 ж.)
ТАУЛУ ТЮЗДЕ АБЫНЫР
Джаш заманымда мен бу Сёзню, таб айтылгъан бир назму тизгинча кёрюб, алай бош мурулдай айланнганма. Джылла бла ол къысха сёзню тюзлюгюне, уллу магъанасына тюшюннгенден тюшюне барама. Кёрлюгюмю, кёрмезлигими да кёре, игиге, аманнга да тюбей, мен тышында айланнганлы – 30 джыл. Хар абыннганым сайын, «таулу тюзде абыныр» - кёлюме келмей къалмагъанды. Кесимден озуб, халкъыбызгъа да сагъыш этдиреди ол Сёз.
Таулу халкъыбыз тауларында джашагъан сагъатында, аны кёлю-джюреги да, саны-тёнгеги да башха тюрлю эдиле. Халкъ ёмюрле бла джашагъан джерине, джуртуна ушаб къалады. Тау халкъны тауларындан айырыб, тюзлеге джайсанг, талай замандан аны халиси да, бет къаны да тюрлениб тебрейдиле. Табигъатны кючю алайды. Ол кесине ушатыб тебрейди алайда джашагъанланы барын. Бир да ажымсыз, аны сезиб, сюргюнде-кёчгюнчюлюкде джуртуна термилиб джашагъанды халкъыбыз. Мадар болгъанлай а, джарашхан юйюн-мюлкюн да атыб, Кавказына къайытханды. Алай а...
Тау эллерибизге иймезге, къайтармазгъа кюрешгендиле бизни. Къайытханлагъа да, джашарча таблыкъла къурамагъандыла. Кетерча этгендиле. Онла бла тау эллерибиз, оюлгъанларыча, ызларына сюелмей турадыла бюгюн да. Амалсыздан, халкъыбыз тёбенлеге, тышына, шахарлагъа эне, чачыла барады. Чачыла, башхаланы ичинде джутула, эрий, тилибиз-адетибиз унутула барабыз.
«Таулу тюзде абыныр». Бир джанындан бу айтыуну тюзлюгюне сейирсинеме, экинчи джанындан а, эскертиу-эслетиу магъанасы-кючю болгъан бир керамат Сёздю бу. Бу Сёзню юсю бла халкъыбызны къыйын къадарын, джолун, джашауун, алда не къоркъуула сакълагъанларын айтыб чыгъаргъа боллукъду.
Нарт сёз болуб къалгъан, ёмюрлени джашарыкъ бу назму тизгинни джазгъан-айталгъан Батырбекланы Зейтунну джашы Хамзатды. Ёмюрлюк сёзню айталгъан адам, кеси замансыз, ёмюрлюкге айырылгъанды арабыздан. 2008 джыл июлну онбиринде джюреги тохтаб къалгъанды Хамзатны. Аурумай-къыйналмай, башхаланы да къыйнамай, алай кетген насыбды деб да къояр эдик, Хамзатха къуру 51 джыл болмаса. Энди ол тохтаб къалгъан джюрек, назму тизгинледе уруб турлукъ джюрек къаллай болгъаныны юсюнден талай сёз айтыргъа излейме.
1
1980-чи джылла эдиле. Москвада Горький атлы Адабият институтну кюндюзгю бёлюмюне джангы кёчгенме. Къайдан болгъанымы билгенлей, устазла да, студентле да «Хамзатны таныймыса?» деб сорадыла. Бютеу институтда эм белгили адам болуб чыгъады Хамзат. Къызла да былай джаратхан, джашла да былай ёрге тутхан ким болду бу? Не ючюн багъалата болурла аны быллай бир?
Биргеме баргъанладан бири, дагъыстанлы Шапи «Хамзатдан ышаннгылы адам джокъду институтда. Керти эркишиди» дейди. «Эм чырайлы да олду» деб бир джанындан сёз къошады Ира. Алай эте, сёлеше-кюле, общежитиеге киребиз. «Землягынгы» (джуртдашынгы) алыб келебиз деб, мени Хамзатны одасына(комнатасына) алыб барадыла.
Кесим излегенимча джашар джер табхынчы, Хамзат бла турама. Ол эки-юч кюнню ичинде Хамзатны одасына киргенни-чыкъгъанны санаргъа къолдан келлик тюлдю. Кёбюсюню тилеклери быллайладыла:
- Стипендиягъа дери юч(беш, он) сом бер.
- Ол бир къатда тюйюш башланнганды, араны айырыргъа бир къара.
- Бу назмуланы къалай кёресе, бир тынгыла.
- Энди джыл бир фахмулу джаш бизни институтха кирирге излейди. Болушурмуса?
- Джууугъум келгенди. Комендантха айт да, бир талай кюннге мында турурча бир эт.
Тилекле дагъыда былагъа ушаш. Джангыз бир кере «огъай» деб айтханын эшитмедим Хамзатны. Аллай «ууакъ-тюек» затланы къой, уллуракъ затланы тындырыргъа да къолундан келе эди аны.
Мени эм бек сейирсиндирген башха зат эди. Хамзат студент болгъанлыгъына, профессор-устаз къауум да анга студентгеча къарамай эди. Бир джанындан Хамзатны терен билими бар эди – китаб окъумагъан заманын кёрмегенме аны. Экинчи джанындан а Хамзат кесин тыйыншлы дараджада тута эди, адамны сыйын кёре биле эди. Бизни окъутхан шайыр устазлада Хамзатха атаб, назму джазгъанланы кёргенме. Башхала бла аллай зат болуб билмейме. Кёб кере кёргенме Хамзатны тепси джанында устазла бла олтуруб тургъанын да. Сёз нёгер болургъа, чамгъа-накъырдагъа да бек уста эди Батырбек улу.
Мен институтну кюндюзгю бёлюмюне джангы кёчгеним себебли, талай экзамен, зачет берирге керек эдим. Хамзат устазла бла келишиб, мен аланы къысха заманны ичинде бериб, къалгъанладан артха къалмазча болдум. Кюнлени биринде уа, биринчи кере мени назмуларымы сюзерге джыйылдыла. Ол кёзюуге мени назмуларым джер-джерде да басмаланыб, энчи китаб болуб да чыгъыб, кесими кишиге тенг этмей джюрюген заманым эди.
Сюзюу башланды. Биргеме окъугъанла, адетдеча, назмуларымы алгъадан окъуб, хазырланнгандыла. Талай назмуму къарачайча, орусча да окъудум. Сора Лев Ошанин, бизни семинарны тамадасы, сёзню мени коллегаларыма берди. Эй тебредиле сора мен зауаллыны сопалаб. Сюрюуге мал кеч къошулса, бары да аны бырнак этиб, уруб бир башлайдыла, аллайын болду иш. Бир иги сёз айтхан болса уа... Сора Хамзат ёрге турду:
- Джолдашла, тиллешиб келгенча, былай этерге джараймыды? Поэзия джилтини болгъан бир тизгин табмагъаныгъыз сейир тюлмюдю? Мен аллай ненча тизгин таба эсем, анча кере рестораннга барабызмы?
Къайсы эсе да кюлдю, къайсы эсе да ышарды, Ошанин да Хамзатха айланыб, «старик» (алай айтыб сёлешиучен эди къайсыбызгъа да), рестораннга ненча кере барлыгъыбызны бир санайыкъ, айтчы ол тизгинлени»,- деди. Хамзат маджалгъа санагъан тизгинлени айта, Ошанин да бармакъларын бюге-санай келдиле да, «Элия да кёкде ташсынмаз» деб бошады тизгенин Хамзат. Ошанин да, «он» деб, эки къолун ёрге тутду. Ма алай бла джарыкъ халда бошалды ол кюн назмуларымы сюзюлгени. Талай джаш болуб «джуугъан» да этдик ол «урушдан-сынаудан» ётгеними.
Алай а, бир джылдан, Къарачай-Черкесияны джазыучу организациясында мени «Бусакъла» атлы китабымы сюзюу (ючюнчю кере) къалай баргъанын айтханым да, Ошанин меннге ийнаннган огъуна этмеди. Джазыучуланы област организациясы къол джазмамы заранлыгъа санагъанын, социалист реализмге келишмегени ючюн басмагъа теджемезге оноу этгенин эслегенинде уа, Хубийланы Назир джазгъан рецензияны ашыкъмай, рахат окъуду. Башын да чайкъаб, «ВЛК-ны бошагъан адам былай да къалай джазады, къуру политика терслеуле салыб. Сен къол джазмангы башдан аякъ орусчагъа кёчюрюб меннге табдырсанг, кёлюме келгенни керекли джерге джазарма» деди.
Ёзге мен ол затны этмедим. Хамзат «муну Къайсыннга, хау, Къулийланы Къайсыннга бир кёргюзтейик. Ол бир оноу этер. Къайсын бла сени танышдыргъан мени борчум болсун» деб тохтады.
Кюнлени биринде, Хамзат мени излеб табыб, «алан, къайда тасса, ингир сагъат бешде Къайсыннга тюберге керекбиз, кеси бла келишгенме. Къол джазмангы да ал, ол рецензия кибикни да ал» деб, мени ашыкъдырды. Такси тутуб, кечикмей джетдик, насыбха. «Москва» къонакъ юйню эшиклеринден киргенлей, кимле эселе бла да къол тутуб, айырыла тургъан Къайсынны эследик.
Бизни тартыннганыбызгъа, «огъай» дерге кюрешгенибизге да къарамай, ол бизни рестораннга киргизтди да, тебси джасады. Бизге «ашагъыз, марджа» деб, кеси рецензияны окъургъа джарашды. Мен а, эслетмей, бютеу дуниягъа белгили шайыргъа къарагъанлай турама. Къайсынны къашлары бир тюйюлюб, энгишге тюшедиле, бир къуш къанатлача, ёрге барадыла. Джанлы къашла, джанлары болгъан къашла. Рецензияны окъуб бошаб, папканы тешиб, къол джазмама да къарады. Сора биз тепсини дженгиллетгенча эследи да, «энтда бир джукъ алайыкъ»,- деди. «Ашарыкъ керек тюл эсе, бирер стакан исси шай ичейик» деб, шапагъа белги берди. Сора меннге айланыб, «къол джазмангы сюзюу къалай баргъанын бир айтчы» деди.
Айтдым. Сюзюуге джыйылгъан къарачай джазыучула бары да, Сюйюнчланы Азамат да, Къобанланы Дахир да, Семенланы Азрет да, Хубийлан Осман да (джазыучу организацияны тамадасы), башхала да Назирни рецензиясын къабыл этгенлерин билдирдим.
- Назифа уа бармы эди, Къагъыйланы Назифа?- деб сорду Къайсын.
- Бар эди. «Суратлау адабиятны сюзюу – политика ярлыкланы тагъыу тюлдю» деб, мени джакъларгъа кюрешген джангыз ол эди.
- Да, Назифа адабиятдан ангылауу болгъан адамды, фахмулу джазыучуду кеси да. Энди былай этейик. Мен бу рецензияны, къол джазмангы да Чегемге алыб кетейим, анда рахат окъуюм, сора кёлюме келгенни да тырнаб, келтирирме. Бир ыйыкъдан бери, ызыма, къайытырыкъма.
Бюгюн да сейирсинеме. Депутатлыкъ ишлери бир джанындан (СССР-ни Баш Советини депутаты эди Къайсын), джазыучулукъ ишлери экинчи джанындан, ол къыйын аурууу ючюнчю джанындан – бары да татыб тургъан адам, заман табыб, эки студентни сыйлагъан да этиб, бизни джашауубуздан-ашауубуздан да хапар соруб, къайгъы этгени. Башха адамгъа туура Къайсынча къайгъыргъан кёрмегенме. Энди ангылайма, ол къуру бизни къайгъыбызны тюл, бютеу адабиятыбызны, тилибизни, халкъыбызны къайгъысын этгенин. Онглу адам эди, уллу адам эди, керти адам эди Къайсын. Алай а, мен анга тюбеяллыкъ тюл эдим Батырбек улу болмаса. Тюберге эсиме да келлик тюл эди. Энди разылыгъымы Къайсыннга, Хамзатха да айтырча тюлдю – керти дуниягъа кетгендиле экиси да, джандетли болсунла.
Къайсын айтханыча дженгил къайыталмады. Алай а, ол кеси мени табмаса, аны бла байламлы болургъа, тюзюн айтайым, таукеллигим джетерик тюл эди. Бир кюн окъуудан къайытыб келиб, общежитиени босагъасындан атлагъанлай, сакълауул тиширыу къагъытчыкъны узатды. Анда Къайсынны телефон номери джазылыб эди.
Хамзат мында болмагъаны себебли, телефон этиб, Къайсын айтхан заманнга «Москва» къонакъ юйге кесим бардым. Къайсын тургъан одагъа чыгъыб, эшиклени къакъдым. Къайсын эшиклени ачды да, мени ичкери киргизтди. Олтуруб тургъан эки адам ёрге туруб къолуму тутдула. Абызырагъан огъуна этдим – бири Давил Кугультинов эди, бири да Чингиз Айтматов. «Давид, Чингиз, это Билал Лайпанов – завтрашний день нашей горской поэзии. Он ещё студент, а уже противостоит целой писательской организации. С характером. О нем я уже говорил вам» деди Къайсын мени къатына олтурта.
Аланы ашырыб къайытхандан сора, Къайсын джашырмай айтды:«Иги болду была бла танышыб къалгъанынг. Меннге бир джукъ болгъаны болса да, бир бек керекли заманынгда быладан болушлукъ табарыкъса. Ол осал рецензияны алагъа да окъутханма. 1937 джыл болса, адамны думп этерге быллай къагъыт озуб да джетерик эди. Китабынг а чыгъарыкъды – къоркъма. Обкомну биринчи секретарына къагъыт ийгенме.
- Хы, быйыл институтну бошай эсенг, не этер муратынг барды?
- Мында къалыб кетерми эдим деб да бир болама...
- Алай этсенг, арабыз кырты боллукъду сора. Поэт халкъы бла болургъа керекди къууанчда, бушууда да. Заман бла хар не тюрленнгенча, халкъ да тюрленеди. Халкъынг бла болсанг, аны бла бирге сен да тюрленесе. Тышында къалсанг, алай боллукъ тюлдю. Мында къалгъандан эсе, элге барыб бир къойчу болгъанынг игиди.
Тюз айта болур эди Къайсын. Ол кеси алай джашагъанды – халкъы бла, ана тили бла. Кавказда къалыргъа эркинлиги болса да, Азиягъа сюрюлген халкъыны ызындан кетгенди Къайсын ол палах джыллада. «Орус тилде да сен уста джазаллыкъса, орус тилге кёч» дегенди ол заманлада анга Борис Пастернак. Алай а, акъылман ана тилинден айырылмагъанды. Халкъы бла джашагъанды, ана тилине да кертилей къалгъанды.
Къайсынны эсге тюшюргенлей, Хамзатны тюрсюню да келиб сюеледи кёз аллыма. «Кязим джакъгъан отджагъаны сууутмагъыз» дегени эсиме тюшеди Къайсынны. «Таулу тюзде абыныр» деген нарт сёзю да Хамзатны. Мен бек багъалатхан эки адамны сагъына, чайкъала тургъан Шимал тенгизни джагъасында сюелеме: не эсе да мени кёлюме ушайды ол бюгюн.
Джашау дегенинг сейирди. Бир зат бир затдан чыгъыб барады. Аллай осал рецензия джазылмаса, тюзлюкню бек сюйген Хамзат чамланыб, мени Къайсыннга алыб да бармаз эди. Аны себебли, мен къадарыма разыма.
2
Хубийланы Назир джазыб, джазыучуланы Къарачай-Черкес област организациясы къабыл этген рецензия да, къол джазмамы юсюнден Къайсынны оюму да, басмалансала, окъуучуланы, джазыучуланы да талай затха тюшюндюрюрле деб кёлюме келеди.
КОГДА ОТСУТСТВУЕТ ЧУВСТВО МЕРЫ И ОТВЕТСТВЕННОСТИ
(Рецензия Назира Хубиева на рукопись Билала Лайпанова «Тополя»)
Каждая встреча с новым именем в литературе для меня является особой радостью. Знакомство с рукописью первой книжки стихов молодого карачаевского поэта Билала Лайпанова оставило в моей душе светлый след. Во время ее обсуждения я с удовольствием цитировал отдельные удачи. Мне показалось, что автор имеет свою поэтическую тропинку.
Новая рукопись Б. Лайпанова «Тополя» написана на карачаевском языке и состоит из 110 стихотворений. Объем 130 страниц. Среди разных в ней встречаются удавшиеся стихотворения, стофы и строки. На мой взгляд, к лучшим относятся следуюшие произведения: «Сен кетдинг, кетдинг башхагъа», «Танг аласында», «Къаядан чынгаб келген секиртмеча», «Бусакь джулдузгьача, суу да — тенгизге», «Сюйгенле» и другие. Мне думается, эти стихотворения являются продолжением тех удач автора, о которых я говорил при обсуждении первой книги. Но, к сожалению, их совсем немного.
Наряду с определенными удачами в данной рукописи встречаются серьезные недостатки и упущения. Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью, во-вторых, нет четкого классового подхода, в-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи, в-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности. Это все делает стихи Б. Лайпанова неинтересными и непонятными. Чтобы не быть голословным, я приведу примеры:
Бир джетген кюн таулугьа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Это противоречит принципам дружбы и братства народов. К чему призывает автор читателей? Я не берусь утверждать, что такие стихи отвечают требованиям социалистического реализма. К сожалению, такого рода ошибки в рукописи встречаются часто:
Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда
Деген кюнлерим да болду.
Конечно, на земле есть два мира, два образа жизни. О мире капитала, насилия и неравенства можно сказать так, как заявляет Лайпанов. Но как же может так заявлять человек нашего общества? Здесь заметна и его нескромность. Рукопись не освобождена от грубых строк и слов:
Улурум келди джулдузлагьа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгьаным себебли,
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Где здесь идейное содержание и художественное достоинство? Такие строки, на мой взгляд, ничего общего с поэзией не имеют. Здесь отсутствует полностью и эстетическая сторона стихотворения. У автора заметно преклонение перед религиозными культами:
Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Какая необходимость пугать кого-то ужасами ада? Это проповедь муллы, а где же поэт, который должен убеждать людей беречь природу силой поэтического слова? Он должен, опираясь на наши нравственные принципы, пользоваться другими формами и методами.
На 34 странице рукописи в стихотворении «Эки сагьыш» встречается строка: «файгьамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Для автора символом высшей степени нравственной чистоты является озеро, где купался пророк. Это, по крайней мере, звучит странно. Религиозное настроение, дух присутствуют во многих стихотворениях:
Сен келтирген таулу китаблагъа
Тау башлагьача алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягьа
Баргьан дин ахлусу, окъуй Къуранын
Странно, что автор для сравнения высшей своей радости, получив книги любимых авторов, ничего другого не нашел.
Автор часто берется за мироваые проблемы. Конечно, здесь он ударяется в крайность, теряя чувство скромности:
Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракь этеригем аны.
Алай а, мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Самые великие светила мировой поэзии не смогли переделать мир. Не могут взять на себя такую миссию, наоборот, они от скромности стесняются именовать себя поэтами.
Приведу несколько строк из одной статьи, опубликованной несколько лет назад в «Литгазете»: «Майя Борисова как-то вспоминала, что во время традиционной
встречи в югославском городе Струге переживал гнетущую неловкость один из значительнейших поэтов нашего времени Кайсын Кулиев.
— Не представляю себе, — жаловался он вечером, как я произнесу во время выступления «мы — поэты!». Я никогда не именую себя поэтом. Разве можно сказать: «Я – поэт!», «Я – стихотворец! ...»
Так говорит действительно великий поэт Кайсын Кулиев, а автор одной маленькой книжки, изданной на карачаевском языке, Билял Лайпанов заявляет:
Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Рукопись данная местами говорит о том, что автор порой не понимает самой сути поэзии, значения искусства слова: «Эки итча улуйдула эки кёзюм», «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге».
Список таких строк можно было бы продолжить, но из-за неимения времени и возможности я называю только отдельные. Как видно, рукопись страдает от идейных и художественных недостатков. На мой взгляд, первая книжка Лайпанова была намного лучше, чем рукопись «Тополя».
12 января 1982 г. Назир Хубиев
________________________________
МАРДА ЭМДА ДЖУУАБЛЫЛЫКЪ БОЛМАСА
(Назирни орус тилде джазылгъан рецензиясы къарачай тилде)
Адабиятха джангы адам къошулгъаны меннге къууанчды. Лайпанланы Билалны биринчи къол джазмасы мени кёлюмде джарыкъ ыз къойгъанды. Аны сюзген сагъатда, анда-мында тюбеген иги джерлерин разы болуб чертген эдим. Назмучулукъда кесини джаяу джолчугъу болгъанча кёрюннген эди кёзюме...
Лайпанланы Билалны «Бусакъла» атлы джангы къол джазмасы къарачай тилде джазылгъанды, 110 назмудан къуралыбды, чапыракъ саны – 130. Мен игиге санагъан назмула быладыла: «Сен кетдинг, кетдинг башхагъа», «Танг аласында», «Къаядан чынгаб келген секиртмеча», «Бусакъ джулдузгъача, суу да – тенгизге», «Сюйгенле» эмда башхала. Ай медет, быллай назмула бек аздыла. Ала бла бирге, къол джазмада уллу кемликле бардыла.
Биринчиси, бир къауум назмуну тематикасыны абстракт кемлиги барды.
Экинчиси, кескин класс-сыныф къарам джокъду.
Ючюнчюсю, авторну иннет джангылычлары эмда диннге баш ургъаны кёрюнеди.
Тёртюнчюсю, назму джорукъну бузады.
Бешинчиси, сёзюнде марда эмда джууаблылыкъ джокъду.
Бу бары да Билалны назмуларын къуджур эмда ангылашынмазча этедиле. Юлгюле келтирейим:
Бир джетген кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Халкъланы шохлукъларына, къарнашлыкъларына къаршчы келген оюмду бу. Окъуучуланы не этерге чакъырады автор? Быллай назмула социалист реализмге келишедиле дерге базмам. Быллай джангылычла къол джазмада кёб тюбейдиле:
Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда,
Деген кюнлерим да болду.
Джерде эки тюрлю дуния, эки тюрлю джашау барды. Тенглик болмагъан, зор капитал дунияны юсюнден Билал айтханча айтыргъа боллукъду. Бизни совет джамагъатны адамы уа былай айтыргъа къалай болады?
Къол джазмада дюрген сёзле, тизгинле да джетишедиле:
Улурум келди джулдузлагъа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгъаным себебли –
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Къайда былайда иннет магъана не да суратлау дараджа? Поэзия джокъду былайда.
Лайпан улуну диннге баш ургъаны да ачыкъ кёрюнеди:
Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Адамланы джаханим бла къоркъутургъа уа неге керекди? Бу молланы фатауасыды, шайыр а, табигъатны назму сёз бла къорууларгъа чакъырыргъа борчлуду. Ол бизни совет социалист принциплеге таяна джазаргъа керекди.
34-чю бетде «Эки сагъыш» деген назмуну бир тизгини былайды: «Файгъамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Лайпан улугъа иннет тазалыкъны баш дараджасыча кёрюнеди файгъамбар джуууннган кёл. Къуджур тюлмюдю? Дин кёллюлюк кёб назмусунда кёрюнеди:
Сен келтирген назму китаблагъа,
Тау башлагъача, алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягъа
Баргъан дин ахлусу, окъуй Къуранын.
Къуджур тюлмюдю, къууанчын кёргюзтюрге автор башха тенглешдирир зат табмагъаны?
Билал дуния проблемаланы да кёлтюреди. Эталмазлыкъ затын айтады:
Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракъ этеригем аны.
Алай а, мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Дуния поэзияны эм джарыкъ джулдузлары да тюрлендиралмагъандыла дунияны. Ала боюнларына аллай уллу борчну алгъан къой, кеслерине поэт дерге да тартынадыла. Бизни заманны онглу поэтлеринден бирини, Къайсын Къулиевни айтханын басмалагъан эди талай джыл мындан алгъа «Адабият газет»: «Ёмюрде да мен кесиме поэт демейме. «Мен поэтме» дерге къалай боллукъду, мен назмучума». Ма алай тартынады поэт дерге керти уллу поэт Кайсын Кулиев. Лайпан улу уа, къарачай тилде чыкъгъан джангыз бир гитче китабчыкъны автору, айтады:
Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Билал бир-бирде санат сёзню, поэзияны магъанасын, борчун ангыламагъанына шагъатлыкъ этген тизгинле кёбдюле къол джазмада: «Эки итча улуйдула эки кёзюм», «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге».
Быллай тизгинлени тизиб барыргъа боллукъду, алай а, заман да, мадар да болмагъаны себебли, мен бир-бирлерин айтама. Билалны къол джазмасы иннет, суратлау джаны бла да къарыусузду. Лайпан улуну биринчи китабчыгъы кёб къатха иги эди, бу биз сюзе тургъан «Бусакъла» атлы къол джазмадан эсе».
1982 дж., январны 12-си.
Хубийланы Назир
____________________________________________
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – ПОЭТ!
(Отзыв Кайсына Кулиева на рукопись Билала Лайпанова «Тополя»)
Внимательно и заботливо относиться к начинающим и молодым писателям – это долг их старших и опытных собратьев, а также редакционно–издательских работников. Так должно быть в нашей стране. Но так бывает, к сожалению, не всегда. Жаль, что порой и талантливые люди сталкиваются с ледяным холодом равнодушия и непонимания со стороны тех, кто обязан понимать даровитых людей, заботится о них, поощрять их. Насколько мне известно, не избалован вниманием и молодой карачаевский поэт Билал Лайпанов, который уже завершает учебу в Литературном институте.
Я прочитал его довольно объемистую рукопись. Что мне показалось главным? А вот что: Билал Лайпанов – Поэт! Это мой главный вывод. Он по–настоящему талантлив. И к нему мы обязаны относиться как к таланту, помогать ему, воспитывать его, окрылять своим пониманием и поддержкой.
Маленькое стихотворение, открывающее сборник, сразу же заставляет нас поверить в Лайпанова, в его дарование:
Къалай къутсузду бюгюн кюн,
Джауум да джауады къаллай!
Кёлюнг кюннге ушаб къалмай,
Сен а кюлюучюнгча кюл.
Олсагьат тубан таяр:
Ёзен – тургъаны кибик,
Суу да – баргъаны кибик,
Кюн да къучагьын джаяр.
Тут все хорошо – и содержание, и форма, образность, выразительность, лаконизм, рифма. Только третью строфу я считаю лишней, скучной, а потому ненужной. Я её и не стал цитировать. Лайпанов написал еще такие строки:
Кемени бир чёбнюча элтген
Тенгиз да багъалыды манга.
Автором таких строк может быть только поэт. Недаровитый человек не найдет такого сопоставления. Билал Лайпанов умеет мыслить, раздумья его о жизни и человеке серьезны, глубоки. Это я увидел во многих стихотворениях. Назову только некоторые из них: «Эки сагъыш», «Мен назмула джазгъан сагъатда», «Сагъышла», «Адам джюрегинде». У него встречаются прекрасные рифмы, такие, как «аркъан – аркъанг», «анга – ангылай», «кескин –кесинг», «къуу-шуу – къушунг». О таких вещах я считаю нужным сказать потому, что еще недавно многие карачаевские стихи страдали слабостью формы, а форма, как известно, должна соответствовать содержанию произведения. Это азбучная истина, но мы о ней часто забываем. И в этом смысле Билал Лайпанов делает хорошее дело.
Сказанное вовсе не означает, что рукопись Лайпанова совершенна. Ее необходимо вдумчиво и внимательно отредактировать, кое-что снять; некоторые из стихотворений подсократить, сжать. Это несомненно. У автора встречаются и языковые промахи. Он пишет «кеч мени», а надо «кеч меннге». У него в данном случае получился как бы малограмотный перевод с русского. На такие вещи надо обратить серьезное внимание.
А главным является то, что эта рукопись станет хорошей книгой, если издатели проявят добрую волю. Это тоже для меня несомненно. Рукопись Лайпанова заслуживает того, чтобы стать книгой. Билал Лайпанов – Поэт! Это уже мне ясно. А потому я горячо советую издательству выпустить книгу молодого поэта, поддержать его.
8 января 1984 г.
Чегем
Кайсын Кулиев