А.С.Пушкинни таурухун бизни тилге кёчюрген БЕГИИЙЛАНЫ Абдуллах
Солтан ханны бла
аны айтхылы уланы пелиуан батыр
Солтан улу Гвидон бийни эмда
патчахны тауушлукъ къызы ариу Къанкъазны
жомагъы
Юч эгеч, урчукъ алып,
Кеч къарангыда халы
Ийире болгъандыла.
Бирлери айтды: «Ханны
Къатыны болсам, – деди, –
Къыркъ къазан асар эдим –
Халкъ ашап тоймаз кибик,
Тюбюнде къоймаз кибик».
Башхасы айтхан эди:
«Ай, болса уа хан эрим!
Хан эрим болса, – деди, –
Чепкенлик согъар эдим,
Дуниягъа жетер кибик,
Халкъ сейир этер кибик!»
«Мен а, – деп кичилери, –
Хан болгъан болса эрим,
Сукъланыр кибик анга,
Жаш табар эдим ханнга».
Ол да шо айтыр-айтмаз,
Жырылдап эшик аз-маз,
«Кеч ахшы болсун!» – деп, хан,
Ушакъны эштип тургъан,
Шош кирип келди, дейди.
«Ариу къыз, – деди, дейди, –
Барындан да сен кичи,
Барындан да сен энчи,
Болчу ханынга бийче!
Кюз чыкъгъынчы заманнга
Бир тулпар жаш тап манга.
Сиз а, – дейди, – юч эгеч,
Къалмагъыз сиз да кеч,
Чыгъыгъыз да сиз мындан,
Тебирегиз ызындан,
Ызындан бийчегизни,
Бу ариу гитчегизни.
Биригиз шапа болсун,
Биригиз чепкен сокъсун.
Хайдагъыз!» – деп алагъа,
Атланнганды къалагъа.
Халкъ да жыйылып ары,
Той-оюн болду бары.
Жаш къатынчыгъы бла,
Насыплы киши бола,
Олтурады Хан Солтан,
Чам эте да хар жолдан,
Бийлери да
– харх болгъан!
Сора уа къонакълары,
Жер, отоу къурап ариу,
Келинчик бла ханны
Кеслерин къоюп, халны
Ангылап, жайылдыла.
Аш юйде – сыйыт, жылау.
Къычырыкъ, хахай, къайгъы, –
Шапасы сарнай къалды;
Чепкенликчиси – тауат
Артында, дейди, хауа
Жетмей бууулгъан кибик –
Бирча ачыудан кюйюп,
Зарланадыла была, жылап,
Хан къатынына была.
Хан да юйленнген чакъда,
Бир палах уруш чыкъды.
«Энди, жаным, хайт деп тур!» –
Дейди хан. Бийче – ауур.
«Ханым, кесинги сакъла!» –
Деп бийче да, къучакълап…
Хан кенгде уруш эте
Айланнгынчы, жыл кете, –
Заманы жетип, къатын
Бир тулпар жашчыкъ тапды, –
Бешикге къапланнганлай,
Шо ана къушча, алай.
Къууандырыргъа эрин,
Къагъытчыкъ жазып берип,
Айтдырады сюйюнчю –
Атлыдады сюйюнчю.
Шо аны эштген бла,
Ол эки эгеч – была, –
Бабарыха деп да бар,
Жюреги аны да зар, –
Атлыны тыйдырдыла,
Ызына жыйдырдыла.
Бир башха къулну сурап,
Бир башха къагъыт къурап:
«Ханыбыз, озгъан кече,
Къутулду ауруп бийче,
Къыз тюйюл не жаш тюйюл –
Макъагъа ушаш, тюрлю
Жаныуар тапханды», – деп…
Ол къулну атха жерлеп:
– Ма муну бийче санга
Буюргъанды, че, ханнга
Терк жетдир! – дегендиле. –
Къуугъуннга ийгендиле.
Къул да къууулуп кетди,
Къул да, къыйынлы, жетди,
Сюйюнчю элтген сунуп.
Хан аздан къойду муну
Алыргъа башын, уруп.
Къул да, баштёбен туруп,
Жал барып уллу ханнга.
Ол да: «Бу сёзню манга
Чапдырып келген, базып,
Сен этмез зат жокъду!» – деп.
Къул аздан къалды жазыкъ.
«Билмегенме!..» – деп, тилеп.
Сора, хан да жумушап,
Буюргъанды, уруша:
«Хан къайтхынчы тиймезге,
Бир жары да иймезге!» –
Деп, къагъыт жазып берди.
«Бар, думп бол!» – деп жиберди.
Терк къайтханды къул атлы.
Бабарыха, тул къатын,
Ол эки эгеч – была
Оноулашдыла былай:
Атлыны тыйдырыргъа,
Чагъырдан тойдурургъа,
Сора артмагъын къагъып,
Салыргъа башха къагъыт...
Келтиргенди кеф атлы
Быллай огъурсуз затны:
«Къатынны кесин да, – деп, –
Тапханын, несин да, – деп, –
Хан келгинчи, тенгизге
Атыгъыз деп мен сизге,
Буюрама!» – деп алай.
Не этсин адам, къалай!
Жокъ этер амал. Бийле,
Иш тапсызлыгъын биле,
Бийчени отоууна
Келдиле, оноууна
Тынгылатдыла ханны,
Ангылатдыла халны.
Бийчеге да сейирге,
Жашчыгъы бла бирге
Ырбыннга тыйып, жазыкъ,
Чыккыргъа жыйып, жазыкъ,
Чыккырны да башындан,
Чыгъалмазча тышына,
Темирден чюйле къагъып,
Желимден чайыр жагъып,
Сакълатып тёгерекни,
Чыккырны тёнгеретип
Тенгизге атып, дейди,
Кетдиле къайтып, дейди.
Кёк кенги жулдузлагъа
Кёк тенгиз къанат къагъа,
Бийикде булут жюзе,
Чыккырчыкъ тенгиз тюзде
Чайкъалады кечеде,
Ханбийче да ичинде
Ачыудан кюе, сарнап.
Жаш да, кюн угъай – сагъат
Мардагъа ёсе, былай
Кюн озду, бийче – жиляй...
«Ой, толан-толан толкъун,
Сен жарыкъ суудан толгъун!
Къайры тап кёрсенг – ары
Чайкъаласа сен, жарый;
Ёмюрлюк ташла жона,
Кюнча жылтырай-жана,
Къайыраса жалкъангы,
Бир селейтмей жоргъангы,
Тюбюнгде тау кёмюле,
Кётюресе кемеле, –
Жойма сен жаныбызны,
Элт тенгиз жагъабызгъа», –
Дей эди жашы былай,
Толкъунну ашыкъдыра.
Терк толкъун да чыккырны
Чыгъарды суудан бери.
Былагъа Аллах эрип,
Батмай тенгизге, андан
Сау къутулдула, алай
Чыккырдан чыкъгъын къалай?
Жашчыгъы, халны кёрюп,
Жауурунларын керип,
Аягъын жерге тиреп,
Аркъасын ёрге берип:
«Арбазгъа бир терезе
Ачайым!» – деп, тёреде
Жюрюгенча, сыгъынды, –
Имбашын да сыдырды, –
Чыккырны тепмез башын,
Чартлатып ийди жашы.
Ёлмей-къалмай чыкъсала, –
Къол аязча бир тала,
Кёк тенгиз тёгереги,
Таланы бир тереги –
Тюз ортасында, сыртда.
Жаш, аны таба тарта:
«Бир къабар зат табалсам,
Жокъ эди, – деп, – хатасы», –
Эрлай терекден бутакъ
Сындырып, андан бир тап
Жыялыкъ алгъанды да,
Сора, узалгъанды да,
Бойнунда чилле дууа
Баучугъун тешип, жыя
Тартдырып, ариу садакъ
Къурагъанда олсагъат.
Бир чыбыкъчыкъны алып,
Жютючюк къыйып аны:
«Аллах, сен болуш бизге», –
Деп, баргъанды тенгизге.
Хан улу да тенгизге
Жууукълашханлай, тюзде
Ынчхагъанча бир адам,
Бир таууш чыкъды андан,
Тенгизни бир къайгъысы
Барды дейди. Къараса –
Толкъунла арасында
Бир къанкъаз амалсыздан
Таралады, къычыра,
Башында уа – къыртчыгъа.
Акъ къанкъаз адыргыдан
Дыгалас этип, мындан
Ычхыналмай, амалсыз
Тыпырдайды, аяусуз
Чачдырып, булгъап сууну,
Къыртчыгъа уа асыулу
Бошлады тырнакъларын
Башлады тырнап, къабып...
Къан жугъу къама бурнун
Жангыдан анга буруп,
Урургъа тебиннгенлей, –
Жояргъа тюбюндегин –
Жаш садакъ огъун ийди,
Окъ да бойнундан тийди!
Огъурсуз къыртчыгъаны
Тёгюлдю суугъа къаны.
Акъ къанкъаз да, кючсюне,
Атылгъанды юсюне.
Жаралы къыртчыгъаны
Таралып къычыргъаны
Къанатлыча да тюйюл.
Акъ къанкъаз муну тюйюп,
Тебинип, уруп, къабып,
Къанаты бла къагъып
Батдырады тенгизге.
Сора, къыйналып жюзе:
«Хан улу! – деп ийлешди,
Ас адамча сёлешди, –
Сен, ахшы жаш, хан улу,
Болушдунг манга уллу,
Унутмазма ёмюрде –
Къутхаргъанса ёлюмден.
Хайырсыз къанкъаз ючюн
Ач къалдым деп сау юч кюн,
Не садакъ огъум учуп
Тас болду деп, сен ачыу
Этме аз да, къаш тюйюп,
Ол бары да тас тюйюл.
Бек сау бол, жигит бала,
Къайтыры – иги бла.
Къутхарып сен къанкъазны –
Къалдырдынг жанын къызны,
Къыртчыгъа тюйюл ол сен
Ёлтюрген – обурд, билсенг.
Табылырма хар къайда,
Энди ызынга къайта
Бар, жарсыма бир жукъгъа,
Жат да, ырахат жукъла».
Тартынып ачыкъ кёкге,
Акъ Къанкъаз учуп кетди.
Хан улу бла бийче
Ач къарангылай кече
Алайда къалгъандыла.
Кёпмю жукълагъандыла –
Ким билсин, бир заманда,
Тюш кёрюпмю сагъайды,
Жаш да секирип туруп
Къараса – бир акъ буруу!
Акъ буруу, аны ары
Жанында уа бир жарыкъ,
Кюн тийгенча, бир къала,
Чокайбаш килисала
Жылтырап, ой не айтырса!
Нюр жана, ойнай турса!
Хан улу да арсарсыз
Уятханды анасын,
Ол да: «Ой!» – деп, элгенип...
«Къоркъма, анам, ол мени
Къанкъазымды, эшта да.
Ма, кёрюрсе, энтта да
Ол бир келмесе бизге!»
Хан улу бла бийче
Бардыла ол къалагъа,
Шо ала да алайгъа,
Жетгенлей, чарс жабышхан
Тийрени къарс тауушха
Алдырып, жырлап, тепсеп,
Къуюлгъанды халкъ десенг –
Ой, алтын арбалада!
Чыкъдыла алларына
Бай, омакъ кийиннгенле.
Тюз была кёрюннгенлей,
Къычыргъанды халкъ уллу:
«Кел, сау кел, ой, хан улу!
Баш урабыз, бийибиз
Бол!» деп ийилгендиле,
Таж да кийдиргендиле.
Сора, ол кюнден башлап,
Къаланы халкъы жашха
Бойсуннганды ол кюйде,
Атына Гвидон бий деп.
Сызгъырады жел тюзде;
Кемечик да тенгизде
Къайры эсе да ашыгъып,
Жел да, таймай, ашырып,
Юфгюрюп, элпкеленип,
Кердирип желпеклени.
Кемедегиле бирден
Элгенип бу сейирден:
Ол таныш айрыкамда,
Ол къарыш айрыкамда,
Эменден башха бир зат
Болмаучу жерде, таза,
Кюн тийгенча, бир къала,
Чокайбаш килисала
Чарс тартханча кёрюне;
Жагъада уа кемеле
Тохтаучу жери да бар,
Аскерчилери да бар.
Топладан атып, была
Кемени чакъырдыла.
Бий Гвидон да алагъа:
«Келигиз деп къалагъа...», –
Сыйлады ахшы кюйде,
Солутду омакъ юйде.
«Не затла сатасыз? – деп, –
Къайры жол тутасыз?» – деп, –
Бий, толу хапар сора,
Ичирди чагъыр, сыра.
Айтдыла кемечиле –
Къалмай саудюгерчиле:
«Ой, къундуз, тюлкю тери!..
Кёрпеге, жюннге дери
Жокъду, – деп, – биз сатмагъан,
«Магъыз» деп узатмагъан,
Аллай-аллай сатыула.
Къыдыргъанбыз сау дуния.
Энди уа, заман жетип,
Баргъанлыгъыбыз кетип,
Бу Баян бойну бла,
Тенгизни къойну бла
Тюзюнлей Солтан ханнга...»
Бий айтхан эди анда:
«Да, Баян бойну бла,
Тенгизни къойну бла,
Жел да къайыра жалкъа,
Барыгъыз ахшы жолгъа.
Хурметли Солтан ханнга
Ийилип, менден анга
Айтыгъыз салам! – деди.
Бий да жагъадан мудах
Къарамы бла узакъ
Ашырады кемени.
Гурушхады кимине?
Къараса – Къанкъаз, келип:
Бийини халын кёрюп:
«Бийим, кюн ахшы болсун!
Некди шош мени досум?
Жауарыкъ кюнлей – былай
Нек мудахса сен, бир айт?» –
«Не этейим да мен, мудах
Болмай бир кесим мында;
Бек тансыкъма атама,
Кёрюрге сюйюп тамам».
«Олмуду, – деп, – бий, сени
Жарсытхан! Да, кемени
Ызындан барырмыса?
Сёзюме къарармыса?
Хому, сора бол ургъуй!» –
Къанаты бла уруп,
Чачдырды сууну бийге,
Жибитди юсюн иги.
Бий да, гитчере кетип,
Ургъуйчукъ болду керти.
Сора, къызынып барып,
Ызындан жетип, ары
Эрлай кемеге тюшюп,
Тас болуп къалды, тешик
Азмыды чибинчикге –
Сугъулду жепичикге.
Жел урады сызгъырып,
Айланады сызылып
Тенгизни бирден аулай,
Толкъунла къатыш аунай.
Кемечик да – къызынып,
Кюн кёзюча, къызарып,
Бу Баян айрыкамны
Туурасы бла ханны
Къыралы болгъан жерге,
Къучагъын ачып желге.
Ма, кемечиле кенгде
Кёрюннгендиле, кеме
Терк жетип, ма, тюшдюле,
Бек жарыкъ тюбешдиле.
Хан Солтан да къалагъа
Чакъыртады къонакъгъа.
Ургъуйчукъ ызларындан
Зууулдап, шо барындан
Алгъаракъ окъун кирди,
Хан тохананы кёрдю.
Болгъаны алтын ханны,
Да, мудах эди халы.
Олтурадыла аны
Тёгерегинден алып,
Бирча юсюне къатып:
Бабарыха – тул къатын,
Зар шапа бла чепкен
Согъуучу, таза чеплеу
Башлары – хан бир жары
Къараса, – былай ары
Бурулуп тохтагъанла,
Къысылып тоханагъа.
Олтуртуп къонакъларын,
Хан сорду саулукъларын:
«Сиз, ахшы жюйюсханла,
Хатасыз жыйышханла!
Да, узакъмы бардыгъыз,
Не затха жарадыгъыз?
Не тукъум жашайды халкъ?
Дунияда къалайды хал?
Айтыгъыз, маржа, хапар,
Не хайыр да, не хатар?»
Айтдыла кемечиле, –
Хан бла кенгешчиле:
«Къыдыргъанбыз сау дуния,
Жарагъанбыз сатыугъа.
Бек иги жашайды халкъ,
Дунияда ахшыды хал.
Ханыбыз, да сен биллик –
Биз кёрдюк бир сейирлик:
Бар эди бир айрыкам,
Бир такъыр жер, арыгъан
Эс табарча да тюйюл,
Суу татарча да тюйюл.
Солургъа жарамагъан
Не бир жан жашамагъан,
Бир жангыз терекчиги,
Чакъмагъан тёречиги.
Энди уа алайчыкъда,
Кёгерген талачыкъда –
Сейирлик ариу къала,
Алтынбаш килисала, –
Кюн тийгенча, бир шахар, –
Бахчасы – неси да бар;
Къалада уа – бий Гвидон,
Жаш да, баш да бийди ол.
Бий кеси да, хан, санга,
Саламын этди саугъа».
Хан да сейирге къалып,
Хан да, ёзгерип халы:
«Ким кёргенди аллай а?!
Саламын да алмай а!
Ичимде болуп жаным,
Бармай тёзалмам ары,
Болмай Гвидоннга къонакъ», –
Дейди, жеринден къоба.
Бабарыха – къарт эгеч,
Ол эки да зар эгеч,
Къошдула ханнга былай:
«Аз зат демезле была,
Нетесе ары барып,
Къыйналып, арып-талып?
Тюбетмез ахшылыкъгъа, –
Кёз къыса башхалагъа,
Къыздыра эди шапа, –
Кёрмегенсе дей шахар!
Чапмасанг неге да сен!
Сейирлик керек эсе,
Тынгыла манга, – деди, –
Айтайым санга, – деди, –
Жерлени бир жеринде,
Бир жарны бир эрнинде
Барды бир назы терек –
Хапарны азы керек –
Гебенчикча, ёречик,
Тюбюнде уа – эрленчик.
Эрленчик жырла айта,
Чертлеуюкчюкле арта,
Чертлеуюкчюкле бары –
Алтындан ташчыкълары,
Ичлери инжи бюртюк –
Ма сейир десенг керти!
Ансы сиз да къайтдыгъыз,
Не сейир зат айтдыгъыз?
Сёз айтабыз деп аны,
Аллына келип ханны,
Бош затны затха тергеп».
Хан да билмей не дерге,
Сагъайды. Сейир этди:
«Да болурму да керти?..»
Ургъуйчукъ а жашыртын
Къаратханды башчыгъын.
Жепиден къарай кетип,
Къанчыгъы къайнай кетип,
Тауусханды тёзюмюн,
Сермегенди кёзюнден
Шапаны, танып, билип.
Ол къалгъан эди тили
Тутулуп, эсин ташлап,
Онг кёзчюгюнден бошап,
Тынч турурча экинчи.
Олсагъат ол эгечи,
Къуллары, жууукъ къатын,
Ургъуйгъа мыллык атып:
«Ай, аман кюнлю боллукъ,
Биз сени!..» – деп бу уулу
Ургъуйну, къысып таргъа,
Кюрешелле тутаргъа,
«Уо, хахай!» – деп къычырып.
Ургъуйчукъ а, ычхынып,
Терезе кёзю бла,
Тенгизни юсю бла
Хауаны жырып кетди,
Къалагъа учуп жетди.
Айланады бий тенгиз
Жагъагъа чыгъып тенгсиз.
Къараса – анда, кенгде,
Акъ Къанкъаз жюзюп келе.
«Бийим, кюн ахшы болсун!
Некди шош мени досум?
Нексе басылып былай,
Нек мудахса, – дейди, – айт?»
«Да, андан мудахма мен –
Барды бир Аллах билген,
Бир жерде бир терекчик,
Тюбюнде уа – эрленчик.
Эрленчик жырла айта,
Чертлеуюкчюкле арта,
Чертлеуюкчюкле бары –
Алтындан ташчыкълары,
Ичлери – инжи бюртюк,
Да болурму да керти?
Ол мени болса, – деди, –
Бек къууанырыкъ эдим!»
Акъ Къанкъаз айтды бийге:
«Энди сен къайтхын юйге,
Эштгенинг бары – керти,
Барды аллай бир жерде,
Келаллыкъды къолумдан,
Сен аны ючюн, къой, мудах
Болма аз да, бетсинип,
Болушурма бек сюйюп».
Бий да, ыразы болуп,
Юйюне келсе, толу
Арбазда бир терекчик,
Тюбюнде уа – эрленчик.
Эрленчик ташы алтын
Чертлеуюклени артып,
Чыгъарады инжисин,
Айырады игисин,
Сора бир жерге къалап
(Халкъ да сейирге къарап),
«Бахчачыкъ да сабанчыкъ,
Алгъанчыкъ да салгъанчыкъ…» –
Деп жырлагъанчыкъды ол.
«Сау къаллыкъ, – деди Гвидон, –
Акъ Къанкъаз, мени нечик
Жарытдынг, келип кече,
Аллахдан алай къууан!»
Сора устала къурап,
Ол эрленчикге деп, бий
Ишлетгенди аллай юй!..
Сакъларгъа деп къалауун,
Салдыргъанды къалауур.
Алтынны тергетирге
Алтаулан келтиртдиле.
Эрленнге – намыс, бийге –
Ырысхы къона иги.
Жел урады тенгизде,
Кемени сюре тюзде;
Юфкюрюп, элпекленип,
Кётюрюп желпеклени.
Айрыкам жаны бла,
Шахарны аллы бла
Кемечик да къууулуп,
Топчула да, къууанып,
Топладан атадыла, –
Хошкелди айтадыла,
Къайтдыла кемечиле,
Сатыудан келиучюле;
Бий Гвидон да къонакъгъа
Чакъыртады къалагъа.
«Не затла сатасыз? – деп, –
Къайры жол тутасыз? – деп,
Бий, толу хапар сора,
Ичирди чагъыр, сыра.
Айтдыла кемечиле –
Сатыудан келиучюле:
«Къыдыргъанбыз кёп жерле,
Кёп сатханбыз ажирле,
Акъ атла, тулпар атла,
Энди уа, жолну къатлап,
Айрыкам бойну бла,
Тенгизни къойну бла
Иебиз Солтан ханнга…»
«Да, менден салам анга!»
Баш уруп Гвидон бийге,
Къонакъла бу монг юйге
Кёп алгъыш этгендиле,
Къууанып кетгендиле.
Бий да баш уруп, дейди,
Бий да ашырып, дейди.
Бий сууда жюзе тургъан
Къанкъазгъа айтды туура:
«Энтта жюрегим ары
Тартдырады, – деп, – барып
Къараргъа сюеме деп...»
Къанаты бла сермеп,
Чачдырды Къанкъаз сууну,
Жибитди юсюн муну,
Бу да, дидинчик болуп,
Кемени жетди, къонуп,
Бугъунду жипичикге,
Азмыд жер дидинчикге!
Жел барады сызылып,
Айланады сызгъырып,
Тенгизни бирден аулай,
Толкъунла къатыш ойнай,
Ашыра кемечикни,
Ашыкъгъан кемечикни.
Тенгизни бир жеринде
Ма, къырал да кёрюндю,
Ма, жууукъ жанладыла,
Халкъ чыкъды алларына,
Жетдиле, ма, тюшдюле,
Бек жарыкъ тюбешдиле.
Хан да сакъды былагъа –
Чакъыртады къалагъа.
Дидинчик ызларындан
Сызылгъанды, барындан
Алгъаракъ болуп кёрдю:
Олтурады хан тёреде,
Болгъаны алтын болуп,
Жан-жаны къатын болуп, –
Макъалача, аралып.
Олтурады жаралы
Кёзюнден тутуп шапа,
Азыракъ айтыр хапар!
Олтурады ол чепкен
Согъуучу да, ол четен
Бабарыха да анда,
Бирча къысылып ханнга.
Олтуртуп къонакъларын,
Хан сорду саулукъларын.
«Сиз, ахшы жюйюсханла,
Сау-эсен жыйышханла!
Кёпмю-азмы бардыгъыз?
Да, неге жарадыгъыз?
Не сейир иш кёрдюгюз?»
Не жангы зат билдигиз?
Айтдыла кемечиле,
Хан бла кенгешчиле:
«Къыдыргъанбыз сау дуния,
Къууаннганбыз сатыудан,
Халкъ да, хал да бек иги.
Да, кёрдюк бир сейирлик
Айрыкам, да сен къара:
Кюн тийгенча, бир къала,
Аллында уа къаланы
Бир назы терек, аны
Тюбюнде уа бир юйчюк,
Нюр мияладан ичи,
Ичинде уа – эрленчик,
Да, тюйюлдю серленчик.
Эрленчик жырла айта,
Чертлеуюкчюкле арта,
Чертлеуюкчюкле бары –
Алтындан тышчыкълары,
Ичлери инжи. Кёрген –
Чырт кеталмагъан эрлен,
Халкъ турады къарашып,
Кёп къулу, къарауашы,
Къалауурлары алай,
Сир къатып аскер анга.
Чертлеуюклени биреу
Санатып, тергеп, билип.
Ким жетишдирир айтып!
Чертлеуюк тышдан алтын
Ахчала этедиле,
Сатыугъа элтедиле
Нарт деулеча кишиле,
Хур къызла уа инжини
Ташагъа ташыйдыла;
Бир да бай жашайдыла
Айрыкам адамлары.
Хан, бир барчы сен ары.
Да, кёрлюкдю къарагъан –
Бир да къалмай къалала,
Жокъ гыты деген анда,
Ол жангыз айрыкамда.
Къалада уа – бий Гвидон,
Баш да, жаш да бийди ол,
Саламы да бард санга,
Къонакъгъа бир барсанг а».
«Уо, сейир, о, тамаша!» –
Дейди хан да, къармаша,
–
Ичимде болуп жаным,
Бармай туралмам ары,
Кёрмей бу Гвидон бийни», –
Дейди, къапталын кие.
Бабарыха – ол четен,
Зар шапа бла чепкен
Согъуучу да бир болуп,
Сёзлери сингир болуп:
«– Хоу, ма бек керек эди!..
Хеу, ма бек керек эди
Аллай баш ауруу бизге!»
Кюрешелле иймезге.
Хыликкя кюлюмсюрей:
«Аз алтын кёргенсе дей! –
Сора, бай къонакълагъа
Бурулуп, омакълана, –
Къоймайсыз муну алдап,
Энди бир эрлен анда
Алтынла жыяды деп,
Артмакъгъа къуяды деп –
Барды не сейирлиги!
Ма – оюн сабийлеге!.. –
Бардыра эди чепкен
Согъуучу, озуп чекден, –
Сейирни уа мен сизге
Айтайым, – деп, – тенгизде
Суу кёбюп, кётюрюлюп,
Толкъунла кюкюретип,
Шууулдайды булгъанып,
Таларыкъча болгъанны;
Сора, жыйылады да,
Сора жыйырма бла
Он тулпар жаш алайгъа,
Сукъланырча алагъа,
Бир кепден тизилишип,
Бир чёпден юзюлюшюп,
Бир кибик ариу бары,
Барды деу къарыулары.
Тизилип келгенлени
Нюр жана кюбелери,
Бек алларында уа мор
Чепкенли къарт Черномор».
Тынгылайдыла эсли
Къонакъла, уллу эсге
Алмай къатынны сёзюн,
Олтурадыла тёзюп.
Хан да сейирге къалып,
Хан да эсине алып…
Дидинчик тёзе кетип,
Тёзюмю къуруп, жетип,
Ол кезиуде къатынны
Сол кёзюне къатылды.
«А-ай!» – деп, агъарды чепкен
Согъуучу, кёзю четен
Бурулуп къалды, кёбюп.
Уу дидинчикни кёрюп.
Барысы да къычырып:
«Эй, къоясыз къачырып!
Уо, хахай, ой, тут, серме!
Ычхынды, эй-хей, сенде...
Жет! Ой, турма къубулуп,
Хайда!..» - Бий а, къутулуп,
Терезе кёзю бла,
Тенгизни юсю бла
Зууулдап учуп кетди,
Тас болду ачыкъ кёкде.
Бий да тенгизге чыгъып
Тургъанлай, Къанкъазчыгъы:
«Кюн ахшы болсун! Бийим,
Нек мудахды, нек, ийи?
Жауарыкъ кюнлей – былай
Нексе басылып, бир айт?»
«Да, андан мудахма мен -
Барды бир Аллах билген
Бир жерде бир аламат,
Бир сейир иш». – «Ангылат». –
«Суу кёбюп, кётюрюлюп,
Тенгизни кюкюретип,
Чайкъалады, булгъанып, –
Таларыкъча болгъанны.
Сора жайылады да,
Сора жыйырма бла
Он тулпар тизилишип,
Бир кепден юзюлюшюп...
Тизилип келгенлени
Чий алтын кюбелери.
Бек алларында уа мор
Чепкенли къарт Черномор.
«Бир къарар эд алагъа,
Ол батыр тулпарлагъа!»
Акъ Къанкъаз айтханды: «Ах,
Болма, Кюнюм, сен мудах! –
Мен таныйма аланы,
Ол батыр тулпарланы.
Сен излеп, кюсеп тургъан
Батырла мени туугъан
Къарындашларымдыла.
Сен сагъышларынг бла
Бош къыйнама кесинги,
Бар, юйде бол, келселе”.
Бий да къайгъысын чачып,
Къалагъа къайтып, ачыкъ
Тенгизге сагъышланып
Тургъанлай, суу башлады
Шууулдап, кёмюкленип,
Толкъунла къатыш келип.
Сора жайылады да,
Сора жыйырма бла
Он тулпар жаш чыкъдыла,
Жагъагъа ашыкъдыла;
Бек алларында уа – нарт,
Батыргъа ушаш бир къарт.
Чепкени, бёркю да мор,
Эшта, буду Черномор!
Чий алтынды юслери.
Терк тизгенди аскерин
Къарт да, бурмай, къалагъа.
Бий жетгенди алайгъа,
Бек соргъанды халларын,
Чабышханды халкъ ары.
Чакъыргъанды бий юйге,
Къарт ыспас этди бийге.
«Акъ къанкъаз бизни санга
Жибергенди да, сакълап
Турургъа деп къалангы,
Биз келгенбиз къараргъа.
Кюн сайын да сен бизни
Эслериксе тенгизни
Жыргъаныбызны бирге,
Акъ буруу болгъан жерде.
Шёндю уа, деди, биз терк
Къайтыргъа керекбиз, жер
Хауасы бизге ауур
Кёрюнеди»,- къалауур,
Аскерлик борчун айтып,
Бурулуп кетди, къайтып.
Жел урады тенгизде,
Кемени сюре тюзде;
Юфгюрюп, элпекленип.
Къайырып желпеклени,
Айрыкам жаны бла,
Къалланы аллы бла
Кемечик да къууулуп.
Топчула да, къууанып,
Топладан атадыла, –
Хошкелди айтадыла.
Жетдиле кемечиле –
Узакъдан келиучюле.
Бий Гвидон да къонакъгъа
Чакъыртды къалагъа.
«Не затла сатасыз? – деп, –
Къайры жол тутасыз?» – деп,
Бий, толу хапар сора.
Келтиртди чагъыр, сыра.
Айтдыла кемечиле,
Жер аулап келиучюле:
«Айланнганбыз сатыуда,
Къыдыргъанбыз сау дуния,
Тындырлыкъ эдик бир иш, –
Чий алтын бла кюмюш
Жарады ахшы кюйде,
Энди жолубуз – юйге.
Бу Буян айрыкамны
Туурасы бла – ханны
Къыралы болгъан жерге
Тохана болгъан тёрге...» –
Баш уруп Гвидон бийге,
Къонакъла бу монг юйге
Бюсюреу, ыспас этип,
Башлагъандыла кетип.
Бий да ашырып, дейди,
Бий да баш уруп, дейди.
«Да менден, – деди, – ханнга…» –
Айтдырды салам анга.
Къонакъны да кетгени –
Къанкъазны да жетгени.
Бий да: жюрегим ары
Тартдырады деп, барып
Келирге излейме деп,
Кёрюрге кюсейме деп.
Акъ къанкъаз да, эс буруп,
Къанаты бла уруп,
Чачдырды сууну бийге,
Жибитди юсюн иги,
Бий да, гитчере кетип,
Ургъуйчукъ болду керти.
Сора зууулдап барып,
Кемеге къонду, ары,
Ызындан жетип чекде,
Сугъулду жипичикге.
Жел барады сызылып,
Айланады сызгъырып,
Тенгизни бирден аулай,
Толкъунла къатыш аунай,
Ашыра кемечикни,
Ашыкъгъан кемечикни.
Тенгизни бир тёрюнде,
Ма къырал да кёрюндю,
Жетдиле, ма, жагъагъа,
Халкъ чыгъады алайгъа.
Къонакъла да тюшдюле,
Бек жарыкъ да тюбешдиле.
Хан да сакъды алагъа, –
Чакъыртады къалагъа.
Ургъуйчукъ ызларындан
Къууулгъанды, барындан
Алгъаракъ болуп кёрдю:
Олтурады хан тёреде,
Болгъаны алтын болуп,
Жан-жаны къатын болуп.
Олтурады ол чепкен
Согъуучу да, ол четен
Бабарыха да анда,
Бирча къысылып ханнга.
Ючюсю да – тюрт сёзлю,
Ючюсю да тёрт кёзню
Жандырып къарайдыла,
Да, угъай, къалайдыла!
Олтуртуп къонакъларын,
Хан сорду сорлукъларын:
«Сиз, ахшы жюйюсханла,
Саламат жыйышханла!
Кёпмю-азмы бардыгъыз?
Да, неге жарадыгъыз?
Не сейир иш кёрдюгюз?
Не жангы зат билдигиз?»
Айтдыла кемечиле,
Сатыудан келиучюле:
«Къыдыргъанбыз сау дуния,
Жарагъанбыз сатыугъа,
Хал да, халкъ да бек иги,
Да кёрдюк бир сейирлик:
Тенгизни барып, анда –
Ол сейир айрыкамда,
Суу кёбе, кётюрюле,
Бурулуп бир тюрлюле,
Чайкъалады, булгъанып,
Таларыкъча болгъанны.
Сора жыйылды да,
Сора жыйырма бла
Он тулпар да алайгъа,
Сукъланырча алагъа –
Бир кепге тизилишип,
Бир чёпден юзюлюшюп…
Тизилип келгенлени
Чий алтын кюбелери,
Биргелерине уа – нарт
Батыргъа ушаш бир къарт,
Ол буйрады алагъа –
Ол батыр тулпарлагъа:
Тёгерегине айланып,
Сакъларгъа айрыкамны;
Да сакълайдыла къаты,
Жокъду аладан батыр.
Къалада уа – бий Гвидон,
Баш да, жаш да бийди ол…»
«Бий Гвидон – бу кимди?! – деп,
Хан сейир этгенди бек.
Сора: – Сау къадар жаным,
Кёрмей туралмам аны,
Болмай Гвидоннга къонакъ», –
Дейди, узакъгъа къарап.
Жокъду жеринден тепген.
Тынгылайдыла чепкен
Согъуучу бла шапа,
Энди айтмайла хапар.
Бабарыха уа, былай
Ыспассыз эте была
Айтханны, тебип, къозуп:
«Ол да не сейир болсун!
Тенгизден адам чыгъып
Кёрмегенбиз дей! – чыбыкъ
Ургъаннга ушаш сёзю,
Къонакъла мынга тёзюп, –
Жокъду, – дейди, – эсигиз,
Ма, керти зат десегиз:
Барды тенгизден ётюп
Бир патчах къызы, бети
Нюр жана, кюнню жапхан,
Кечени да жарытхан,
Чачындан къарайды ай;
Шо инжича, жылтырай
Мангылайында жулдуз,
Тюз алтын тауукъча къыз,
Ауазы уа: кюн тийип,
Шауданчыкъ саркъгъан кибик.
Ма, сейир зат алдаусуз,
Ансы сиз да аяусуз...»
Тынгылайдыла эсли
Къонакъла, хазна эсге
Алмай къатынны сёзюн,
Бир хыйла ишин сезип.
Хан да сейирге къалып
Хан да жюрекге алып…
«Ол а не сейирди?!» - деп.
Бий ачыуланнганды бек,
Къарт ыннасыны кёзюн
Аягъанды да, тёзюп,
Шо хойнухча бурула
Турмай, тюз да бурнуна
Ийнесин чанчханды да, –
Къычырып чапхандыла
Алайдагъыла, кёрюп.
Ыннаны бурну кёбюп,
Къайнагъанды догъура,
Къалдыргъанды дауургъа.
Энтда биягъы хахай:
«Тутугъуз муну, аха!
Ий, болушугъуз, табу!
Да къырып бошайды бу!
Къан тамасын, ня, кёзюнгден!
Ня, аман кюн эзилгин!
Жокъ болур да учхунунг!..
Хайда, эз!..» Бий ычхынып,
Терезе кёзю бла,
Тенгизни юсю бла
Ол кеси бийлик этген
Къалагъа учуп кетгенд…
Айланады бий тенгиз
Жагъада кеси жангыз.
Къараса – тенгиз тюзде,
Биягъы Къанкъаз жюзе...
«Бийим, кюн ахшы болсун!
Некди шош мени къоншум?
Жауарыкъ кюнлей, былай
Нек мудаса, – дейди, – айт?»
«Да кесим жангыз мында...»
«Бий, аны ючюннге мудах
Болургъа жараймыды?»
«Да, – дейди, – къарайма да,
Жокъду бир менден башха
Нёгерсиз тургъан». – Жашха:
«Бармыды бирсиледен
Бегирек бюсюреген
Адамынг?» – деди Къанкъаз.
«Барды, дейдиле, бир къыз –
Кюн ариулугъун жапхан,
Кечени да жарытхан,
Чачындан къарайды ай,
Шо инжича, жылтырай
Мангылайында жулдуз,
Тюз алтын тауукъча къыз;
Сёзлери уа – кюн тийип,
Тау суучукъ саркъгъан кибик!
Да керти болурму ол?” –
Дейди, сагъая Гвидон.
Акъ Къанкъаз да, тынгылап,
Сагъышлы айтды мынга:
«Хау! Эштгенме, аллай къыз
Барды, дейдиле, дурус.
Жарытамыды айлай,
Бийим, билмейме, алай,
Къолкъапча тюйюл къатын,
Къолунгдан тартып атып
Неда бел башха сугъуп
Айланырча, бошсунуп.
Бийим, сен ахшы бала,
Бир къара, ашыкъма да,
Энтта эт сагъыш иги,
Бол сокъуранмаз кибик.
Ант этип айтханды бий:
Акъылым андады, бил,
Сагъышын этип аны
Бошагъанды деп жаным,
Тап, хазырма мен, деди
Жер этегине дери
Барыргъа да, сен ийнан,
Жокъду деп ансыз дуниям.
Акъ Къанкъаз да, ахтынып,
Сёлешгенди: «Ах, кюнюм!
Энди айтайым ачыкъ –
Жюрегинг ансыз тынчлыкъ
Тапмазын билгенме, – деп, –
Ол патчах къыз… менме», – деп.
Сора ол Къанкъаз, дейди,
Къагъылып аз-маз, дейди,
Толкъунла башы бла,
Тенгизни къашы бла
Жагъагъа чыкъды учуп.
Къанатын къакъды ачып,
Сора силкинди жерге,
Сора секирди ёрге,
Жангыдан къанат къагъып,
Къыз болуп, къарап къалды.
Чачындан къарайды ай,
Шо инжича жылтырай
Мангылайында жулдуз.
Тюз алтын тауукъча къыз;
Ауазы уа – кюн тийип,
Шауданчыкъ саркъгъан кибик.
Бий да бу Къанкъаз къызны.
Кёкюрегине къысды.
«Бол, – деп, – анама келин», –
Къолундан тутуп, келип:
«Анам, жаным, кеч манга -
Къыз болур кибик санга,
Келтиргенме келинчик,
Да кесимме келечи.
Сен ыразы эсенг, – деди, –
Ыразылыкъ берсенг эди…»
Къууаннганды да ана,
Атлагъанды да алгъа:
«Онгарсын сизни Аллах,
Аясын сизни палах,
Балаларым! – деп, алай
Жилямсырады ана,
Къучакълап келинчигин, –
Жокъ ёлюм келечиге».
Ол кюн окъуна некях
Этилип, юйге да халкъ
Алгъышха келип жашха,
Къууанып ашап-жашап
Башлагъандыла была,
Насыплы юйюр бола.
Жел урады тенгизде,
Кемечик да – кенг тюзде
Юфгюрюп, элпекленип,
Кётюрюп желпеклени.
Шахарны аллы бла,
Айрыкам жаны бла
Кемечик да къууулуп,
Топчула да, къууанып,
Топладан атадыла,
Хошкелди айтадыла.
Бий Гвидон да къонакъгъа
Чакъыртханды къалагъа.
«Не затла сатасыз? – деп, –
Къайры жол тутасыз?» – деп,
Бий толу хапар сора,
Ичирди, чагъыр, сыра.
Айтдыла кемечиле,
Къонакъгъа келиучюле:
«Къыдыргъанбыз сау дуния,
Бош къыйналмадыкъ, ийнан,
Жашырын хапчюк сатып,
Энди уа артха къайтып
Баргъанлыгъыбызды бу,
Кюнчыгъыш таба, уллу
Ханыбыз болгъан тёрге,
Халкъыбыз болгъан жерге».
Бий айтды, башын булгъай:
«Барыгъыз ахшы жолгъа,
Халкъыгъыз болгъан жерге,
Ханыгъыз болгъан тёрге.
Хан да бир келликме деп,
Да турады келмей нек?
Эсине салырсыз бир,
Кесине да, – дейди бий, –
Айтыгъыз менден салам”.
Сора кетдиле ала.
Бий да бу жол къалада
Ыразыды къалыргъа.
Жел урады сызгъырып,
Айланады сызылып,
Тенгизни бирден аулай,
Толкъунла къатыш аунай –
Ашыра кемечикни,
Ашыкъгъан кемечикни.
Ол да – кёк айрыкамны
Туурасы бла ханны
Къыралы болгъан жерге,
Къучагъын ачып желге.
Тенгизни бир жеринде,
Ма, къырал да кёрюндю,
Хан да сакъды къонакъгъа –
Чакъыртады къалагъа.
Барысы да кёрдюле –
Олтурады хан тёреде,
Зар шапа бла чепкен
Согъуучу да, ол четен
Бабарыха да анда,
Бирча къысылып ханнга,
Ючюсю да тюрт сёзлю,
Ючюсю да тёрт кёзню
Жандырып къарайдыла,
Жагъылып къаладыла.
Олтуруп къонакъларын,
Хан сорду саулукъларын:
«Да, сыйлы жюйюсханла,
Хатасыз жыйышханла!
Кёпмю-азмы бардыгъыз?
Не затха жарадыгъыз?
Не тукъум жашайды халкъ?
Дунияда къалайды хал?»
«Ханыбыз, – деп келгенле, –
Хал игиди, – дедиле, –
Къыдыргъанбыз бек иги,
Жоймагъанбыз бетинги.
Тенгизни аулап келдик,
Кёп сейир ишле кёрдюк.
Айрыкам, анда – къала,
Чокайбаш килисала,
Аллында уа къаланы
Бир назы терек, аны
Тюбюнде уа бир юйчюк,
Хурс мияладан ичи,
Ичинде уа эрленчик,
Эрленчик да – серленчик.
Эрленчик жырла айта,
Чертлеуюкчюкле арта,
Чертлеуюкчюкле бары –
Алтындан тышчыкълары,
Ичлери – инжи, кёрдюк;
Къалауурлары бир кёп.
Сора суу кётюрюлюп,
Шууулдап бир тюрлюле,
Чайкъалды да, булгъанып,
Таларыкъча болгъанны,
Сора жайылады да,
Сора жыйырма бла
Он тулпар да жагъагъа,
Сукъланырча алагъа,
Чыкъдыла тизилишип.
Сынжырдан юзюлюшюп.
Тизилип келгенлени
От жана кюбелери,
Биргелерине уа мор
Къапталлы къарт Черномор,
Къаланы сакълап къаты -
Жокъду аладан батыр.
Ол бийни уа алтынны
Журунуду къатыны:
Нюр бети кюнню жапхан,
Кечени да жарытхан,
Чачындан къарайды ай,
Шо инжича, жылтырай
Мангылайында жулдуз.
Хан, Гвидон бийди жангыз
Иеси ол къаланы,
Бек махтайды халкъ аны,
Ол кеси да, хан, санга
Энтда айтдырды салам.
«Къонакъгъа келликме деп,
Хан турады келмей нек?
Кёрюнсе уа, – дейди, – бир!» –
Бираз кёлкъалдыды бий».
Бу жол хан тёзалмады,
Къулакъгъа сёз алмады:
«Салмайын, – деп, – болжалгъа,
Хазырланыгъыз жолгъа!» –
Хан буйрукъ этди къаты,
Бабарыха – тул къатын,
Зар шапа бла чепкен
Согъуучу, озуп чекден,
Жибермез умут эте…
Хан да, тюрлене бети:
«Сёлешесиз оюмсуз, –
Дейди бир да оюнсуз, –
Тынгыламайсыз сёзге!
Ким болгъанма мен сизге!?
«Бармайса, ой, иймейме!..» –
Ханмамы, сабиймеми?! –
Занг деп эшикни уруп,
Хан чыгъып кетди, туруп.
Танг эрттен бир заманда,
Бий да терезе аллында
Сюелип, кенгнге къарап,
Суу да чайкъала жарыкъ,
Кюн да толкъунда аунай
Тургъанлай, – кюле, ойнай –
Тенгизни бир жеринде
Кемеле кёрюндюле.
Бий да, аланы кёрюп:
«Анам, чыгъыгъыз бери!
Кёрчюгюз кемелени –
Тизилип келгенлени,
Атабызды ол келген!» –
Дейди, къууанып кенгден.
Кемеле тийишдиле,
Келгенле да тюшдюле.
Бий да быргъысын буруп
Къараса, ёрге туруп –
Хан да быргъысы бла
Сюеле эди, была
Кёрюннген жерге къарап.
«Ол-лох!» – деп, сейир къалып.
Сюелелле, къатындан
Аз да таймай, къатынла –
Ол эки да зар эгеч,
Бабарыха – къарт эгеч,
Бир сары затла кийип,
Юй сибирткиле кибик.
Бир буйрукъ болуп бийден,
Атдыла топла бирден.
Сагъайтырча къаланы,
Къонгуроу да къагъылды.
Бий, алларына барып,
Тюбеди ханнга жарыкъ.
Зат сагъынмай былагъа,
Келтиргенди къалагъа,
Халкъ да жыйылгъанды да.
Хан да жыйырма бла
Он тулпар жашны кёрдю, –
Къалагъа кирген жерде
Тизилипдиле ала -
Батырла, чырайлыла,
Алтындан – кийгенлери,
Нюр жана кюбелери.
Биргелерине уа мор
Чепкенли къарт Черномор.
Хан да арбазгъа кирди,
Кёк эрленчикни кёрдю.
Эрленчик жырла айта,
Чертлеуюкчюкле арта,
Чыгъарады инжисин,
Айырады игисин –
Аманын къабып, атып.
Бу уллу арбаз алтын
Чертлеуюк тышдан толуп.
Хан да тамаша болуп.
Арлакъ барсала, анда -
«Ай, хай-хай! Угъай, адам
Болмайды былай ариу!
Неди, не, бу ай жарыкъ?!»
Тюз алтын тауукъча къыз –
Мангылайында жулдуз,
Шо инжича, жылтырай,
Чачындан къарайды ай.
Жаш къатынчыгъы бийни,
Кюнча жарыта юйню, –
Хан да, халкъ да сагъайып, –
Шош чыкъгъан эди къайын
Анасы бла бирге.
Хан да, шо кёрюр-кёрмез,
Титирейди элгенип,
Терк урады жюреги:
«Неди бу? Да ким? Къалай!..» –
Хан, тамашагъа къарай,
Таныгъанды къатынын,
Сора окъча атылып,
Къучакълайды ол аны,
Къучакълайды уланын,
Жаш келинчигин, жиляп.
Тансыкълайдыла была
Бир бирни, да сормай къой,
Башланнганды сора той,
Ауданлача отоула
Хант къангаладан тола.
Ол эки да зар эгеч,
Бабарыха – къарт эгеч,
Къоркъгъандан, къачып, бугъуп,
Халкъ да излерге чыгъып,
Четенлеринден танып,
Келтиргендиле, табып.
Терс болгъанбыз деп была,
Кечгинлик тилеп, жылап,
Женгдиргендиле толу;
Хан да жарыкъчыкъ болуп,
Хатерин этип тойну,
Быланы бошлап къойду.
Танг ата Солтан ханны –
Кефирек болгъан ханны,
Кёп къыйнамай, жер этип,
Тынчайтхандыла, элтип.
Мен да бал, сыра иче,
Олтургъанма сау кече,
Мыйыкъларымы бура,
Татыгъынчыннга сыра,
Айтмайын андан ары,
Хатадан алай ариу
Къалайыкъ биз, ол кече
Турмагъанча мен иче.