Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2016 дж. июнну 25 "Къарачай"
Тахсалы дуния
ШАМБАЛАГЪА ДЖОЛ ИЗЛЕЙ

Аллы «Къарачайны» 28-чи номериндеди.

Кольский джарымайрымканда джер тюбюнде адам ангы ишлеген дорбунларыны узунлукълары кеминде 80 километрди деб да чертедиле экспедицияла. Дунияда аллай шахталаны бары да, джер тюбюню тамашалыкъ дуниясы, Шамбалагъа элтген джолду, дейдиле алимле. «Сагъышыбызда джерни эки бёлюб ичине къарасакъ, - дейдиле ала, - ичи алай тургъанлай катакомбаладан (шахарладан) топ-толудула...». Алай эсе, Шамбала мингле бла джылланы джерги адамла бла бир тилли болалмагъан, бюгюнлюкде да бизлени мыйыларыбызны тахсалагъа сейирсиндирген, джердеги адамладан онглу цивилизация болургъа керекди, дерчабыз. Аны юсюнден алимле кёллерине келгенни джазар, айтыр ючюн да къалмагъандыла. Аланы онглулукъларына Хеопсны пирамидасыны 100 метр мийиклигинде 300тонналыкъ къая ташны салыннганы да шагъатлыкъ этеди. Ташланы алырлай къаяла пирамидадан 700800 километр узакълыкъда, ол мазаллы къая ташланы алай ариу джонарлай, салыныр джерге элтирлей къаллай техника кюч, къаллай билим, усталыкъ керек болгъан болур эди?! Бу адам нелени сандырайды, дерикле да чыгъарла, алай а мен алимлени илму ишлерин тинте, документли кинолагъа къарай, Эрнст Мулдашевни сейирлик джашау джолу бла хапарлы бола, кесими кёлюме келген оюмланы да къоша, окъуучулагъа билдирирге кюрешеме. Эртдерекледе мен Абхазияда абхазлы джаш агъач киши тиширыуну - Зараны - чегетден тутуб келиб, аны бла джашай, андан юйдеги къурагъанды, деб джазгъаныма кёбле кюлюб къойсала да, джылла озуб, ол абхазлы бла Зараны юйдегилерин телевидение кёргюзген эди. Не да бюгюннгю беш этажлы юйлени мийикликлери кибик сюеклери болгъан бек эртдегили адамланы юслеринден да Эрнст Мулдашевни джазгъанларындан хапарлы этгенимде да, кёбле ийнаналмагъан эдиле.

Мулдашевни тюзлюгюне археологла, антропологла таба тургъан, орта адамны мийиклигича бир адам баш сюекле, талай метрли адамланы санларыны сюеклери шагъат тюлмюдюле да? 1630 метр узунлукълары болгъан динозаврла болгъан эселе бек эртделеде, мазанкой адамла джашагъанларына нек ийнаналмайбыз?

Энди Минги Тауубузну, джерни башха мюйюшлерини тахсаларына къайтайыкъ. Эки башлы ёмюрлюк къарлы, бугъойлу тауну атына, бу заман деб бегитиб къоялмазлай эртделеде, «Гора богов» деб атагъандыла, аны юсюнден мифле, легендала къуралгъандыла. Тёгерегинде джашагъанла Минги Тауну тахсаларындан, ол тийреледе шахталадан да бизледен аслам хапарлы болгъанларына сёз джокъду. Алимлени айтханларына, телевидениени кёргюзе тургъанына ийнанмай да болмайбыз. Дунияда бютеу континентлени тюблеринде мингле бла километрле бла саналгъан адам къолла ишлеген дорбунла, катакомбала (шахарла) болгъанларын чертедиле ала. Турцияны Къаймакълы атлы шахарыны тюбю теренликде уа кёб этажлы шахар табылгъанын билдиргендиле экспедицияла.

12 минг джылны мындан алда шималда гиперборейчиле деб онглу цивилизация джашагъанды. Антропология бла кюрешген акъылманла ол джер юсюнден тюб болгъанын аламдан келиб тийген мазаллы кометадан кёредиле. Шималчы цивилизация бютеулей да джокъ болуб къалмагъанды. Бузлу, ачы сууукъ кёзюуню азабларындан джанларын алыб къача, башха къоркъуусуз джерлеге кёчюб, джер тюбюнде шахарла ишлеб джашагъандыла. Ростов областны джер тюбюнде аллай цивилизацияланы шахарлары ким да сейирсинирчадыла. Эртделеде джер башыны цивилизациясы джер тюбюнде да дуния джарыкъсыз, чыракъсыз джашаргъа юреннгенди. Джашаб турурлай ашарыкъ, ичерик да табалгъанды. Джер тюбю цивилизация бюгюнлюкде да джашаб тургъанына джерчи экспедицияла шагъатлыкъ этедиле. Джерчиле къоянла, чычханла, итле бла сынау ишлерин бардыргъанча, джер тюбю цивилизация бизле бла аллай сынау ишлерин бардырадыла, деген оюм да барды.

Москва областны тюбюнде онла бла метр теренликде орналгъан шахар катакомбалада айлана, «Тайны миров» телевизион программаны экспедициясы, джер тюбю цивилизацияны миллетини ауазларын джаздыргъаны белгилиди. Не тилде сёлешгенлерин ачыкълаялгъан адам а джокъду.

15 джылны узунуна 50 къралны физиклери-ядерщиклери Швейцария бла Францияны араларында 100 метр теренликде 36 минг тонна ауурлугъу болгъан, талай миллиард доллар ачханы къоратхан, бизни цивилизация билмеген, эшитмеген «огъурсуз» адрон коллайдер сынау аралыкъны ишлегендиле. Аны ичинде бир джолгъа 2000 адам илму-тинтиу ишлерин бардырадыла. Россиядан да ол программагъа кеми бла 700 илму къуллукъчу къошулгъанды. Коллайдерни ичинде адам ангыгъа сыйынмаз «джюрюшлю» частицала дуния джарыкъча бир секундха 300 минг километр къызыулукъ бла барырлайдыла. Аланы 1/4 кесекчиги Римча бир шахарны тюб этерлейди. Бир кёзюуледе Германияда ол услу адрон коллайдерни хайырланыуну бардырмаз оноу да этилгенди. Физиклери-ядерщиклени оюмлары бла адам улуну, джерибизни да ахырзамандан сакъларлай да, чачыукъучуу этерлей да бир кючдю коллайдер. Ол адам ангыны огъурсуз сауутуну заранындан, бизни цивилизация джерде ахыр цивилизация болуб къалырындан а Аллах сакъласын. Коллайдер кёзюу-кёзюую бла джерибизге къоркъуу сала, учуб метеоритлеге, астероидлеге къаршчы кюч болургъа да болур.

Учу-къыйыры болмагъан аламда, джерни башы бла тюбюнде, океан теренликледе да энтда илму «кёз» кёралмагъан, адам ангы тинталмагъан миллион тахса болгъанына да не сёз.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

2016 дж. июнну 25 "Къарачай"
Окъуучуланы назмулары

Тёрттизгинле

***
Джетмейди кёлюбюзге кёб зат,
Табсакъ да, этгенчады азлыкъ.
Муратла толлукъдула бары
Болса бизде иннет тазалыкъ.
***
Дуниягъа кёлкъалды болады,
Джолунда тыйгъычха тюбеген.
Джашауда сезеди зауукъну,
Къууана да, сюе да билген.
***
«Тынгылаб тураса да, белгисизди,
Сени джюрегингде не болгъаны»,
Дейсе хаман, ол къыйын тюлдю,
Мен ышарсам, ангыла сен аны.

КЪОРКЪМАЗЛАНЫ Оксана.
Джёгетей Аягъы шахар.


Къуру кёзлерим

Кёзлеримча, джюрегим да сюелсе,
Мен кесими сеннге бериб кетерем.
Сейир заман не тыйгъычла салса да,
Мен аланы барысындан ётерем.

Башха къызны кёрсем да мен кёрмезем,
Акъылымы чырт экиге бёлмезем.
Туугъанынга сокъуранмай джашаренг,
Кесинге сый, меннге насыб къошаренг.

Джай чилледе биз тенгизде солурек,
Алгъышлада айтылыргъа болурек.
Насыб деген керти эсе - табарек.
Ычхынмазча, ортабызда тагъарек.

Къыш кёзюуде кетер эдик айлана,
Тыш къралгъа, сейир-сейир джерлеге.
Тамашадан, кёз алалмай къарарек,
Булутлагъа джетген мийик юйлеге.

Алай джашаб турур эдик, алай а
Сюедиле сени къуру кёзлерим.
Джилтин джокъду джюрегимде арт-алда,
Болсала да ийнанырча сёзлерим.

Джюрегим да сюерча сен этелсенг,
Чыгъарелле джюрегимден сёзлерим.
Бюгюнлюкде, энтда айтама джашырмай,
Сюедиле сени къуру кёзлерим.

СЕМЕНЛАНЫ Ракай.

2016 дж. июнну 25 "Къарачай"
Сейир адамла
ПЕЛИУАН КЮЧЮ БАР ЭДИ

Джамбул областны Тёбен Талас районунда «Крупс-колхозда джашай эдик. Атам къойчу эди. Мен атам бла бирге къошда туруб, алайдан 4-5 километр узакълыкъда школгъа джюрюй эдим. Ючюнчю классда окъуйма. 1948-чи джылны джазыды.

Бизни къошубузну къатында колхозну техникасы болуучан эди. Джазгъы сабан ишлеге чыкъгъандыла да, тракторланы да алайда къоюб кетедиле. Эркиши сабий къачан да техникагъа ёч болады. Мен, заманым болгъанлай, барыб, алагъа къараучанма. Бир кюн баргъанымда бешалты тракторист алайда тура эдиле. Экиси къарачайлыладыла, бири чеченли, къалгъанла къазахлыла. Бригадир да аладанды. Къарачайлыланы бири Башлаланы Магометди. Элде да хоншубуз, арабызда къуру эки юй барды. Магомет мазаллы, къарыулу, токъбет, сабыр, огъурлу, ишни сюйген джашды. Ол не затны да ашыкъ-бушукъ, оюмсуз этмейди. Гитче эгечи мени бла бир классда окъуйду.

- Алан, Магомет, бригадир мени ол айгъа иш кюнюмю аз джазгъанды, - деди экинчи къарачайлы. - Айтханымда, тюзетирге унамады, урсам, сюдге берликди. Къалай этерге билмейме.

- Дженгиллик этме, «сютю, айраны» да керек тюлдю. Джанынгы къыйнама. Бир мадар этербиз, деди Магомет.

«Сагъыннганынг - босагъа тюбюнден», дегенлей, Аширбай, бригадир, келди. Магомет экинчи къарачайлыны тракторуну къатына барды. Аширбайны чакъырыб:

- Тракторну къараллыгъы барды, ууакъ затларын тюзетирге керекди. Мен ёрге кёлтюрейим да, сиз ол къангачыкъны чархны тюбюне бир салыгъыз, - деб ХТЗ тракторну аллын ёрге кёлтюрдю.

Аширбай асыры джунчугъандан, Магометге да къарай, къанганы джерден алалмай, экинчи узалыб алай алды, джетдириб чархны тюбюне салды. Магомет тракторну энгишге ийди. Бригадир анга:

- Бу ауур затны къалай кёлтюралдынг? - деб сейирсинди.

- Мен муну тракторун тюзетдим, Сиз да, джашланы иш кюнлерин тюзетирсиз деб ышанама, - деб, кесини трактору таба джанлады.

Юч кюнден сора, ол джаш Магометге иш кюнлери тюзетилгенлерин айтхан эди. Магометни кючю-къарыу бек уллу болса да, хорлаб адамны джюрегин къыйнамайым, деб эте болур эди, спорт бла кюрешген адам тюл эди. Заманы да бола болмаз эди, эшта.

СЫЛПАГЪАРЛАНЫ Рамазан.

2016 дж. июнну 25 "Къарачай"
Табигъат кюч
ХАЙЫРЛАРЫ ДА БАРДЫ

Вулканланы атлары айтылсала, ала салгъан къыйынлыкъла кёзлерине кёрюнюб, Аллах, бизден кери эт, дейдиле адамла.

Алкъын илму ала къачан, къалайлада боллукъларын алгъаракъдан белгили этерча дараджагъа джетмегени артыкъ да къоркъуулу этиб турады. Аны билсек, бёлек заманнга аллай джерледен адамланы джанлатыргъа, туура алгъынча халеклик джетмезча мадарланы этерге боллукъ эди. Дунияны алимлери ёмюрлени узагъына ол затны сагъышларын этиб келедиле, энтда аны ачыкълауну адам улуну баш борчларыны бирине санайдыла. Ол къоркъуулагъа эсибиз кетгенди да, вулканланы хайырлары да болгъаныны юсюнден хазна айтылгъан, джазылгъан джокъду. Ала неледиле?

Вулканла джангы джерле къурайдыла. Сёз ючюн, Шош океанда кёб айрымкан барды, ала саулай да вулканла атылыб болгъандыла. Аллай джерледе фосфор бла калий асламдыла да, аламат битимле ёседиле. Кёб джылланы узагъына вулкан теренден чыгъаргъан кюкюрт бла хайырланыб келедиле адамла. Гинасуу, кюмюш, алтын, уран, къоргъашын, темир дагъыда бирси магъаданла да аслам боладыла. Вулканла къатылгъан таулу джерледен къурулуш материалла аладыла.

Энергия джаны бла кризис адам улуну таргъа тыя тебрегенди. Бюгюн хайырланнган затлары, атом энергия да аланы арасында болуб, ёмюрлюкге джетерле деб айтхан къыйынды. Ол себебден, озгъан ёмюрню биринчи джылларындан бери да, адам улуну онглулары, алимле башха мадарла, джолла излейдиле. Бары да айтхандан вулкандан уллу энергиясы болгъан джукъ джокъду. Не келсин, адамла къуру геотермал энергиядан терен киралмагъандыла бу ишде. 1904-чю джыл Италияда аны бла хайырлана тебрейдиле. Анда 200 квадрат километр джерде теренден чыкъгъан бек исси суула кёбдюле. Аланы парларын джаратыр дыгаласха киргенлеринде, кислоталарыны кючлюлюгюнден, темир быргъыла чотдан чыгъыб башлайдыла. Талай джылдан алай болмазча мадарла табадыла. Бюгюнлюкде джылына 3 миллиард кВт энергия аладыла. 1959чу джылгъа дери джангыз бу эди аллай электростанция. Энди Джангы Зеландияда, Мексикада, Италияны башха джерлеринде да ишленедиле. Джетмишинчи джылланы араларына Америкада аллай электростанцияла 500 мВт энергия бериб тебреген эдиле.

Вулканланы тамалында чыкъгъан сууланы башха тюрлю хайырландыргъанла да бардыла. Айтыргъа, Исландияны ара шахары Рейкьявикни мекямларын быргъыла бла джиберилген суула джылытыб турадыла. Ала 800-1500 метр теренликден чыгъадыла, иссиликлери 130 градусду. Джер шарыны бир-бир джерлеринде, сегиз километрге дери теренликде сууланы иссиликлери 400 градусха джууукълашадыла.

Бизни къралда ол затла бла хайырланыргъа эм таб джер Камчаткады. Исси суула саулукъ сакълаугъа, теплицаланы, мекямланы джылытыргъа, электростанцияланы ишлетирге да джарайдыла. Мындан ары да аланы хайырландырыргъа джораланнган бегимле бардыла.

«Жизнь вулкана» деген китабдан.

Цитата
Sabr пишет: Tinibek,салам. Бек сау бол, бу къарачай газетни сансыз этиб къоймай, кюрешгенинг ючюн. Саулукъ-эсенлик кесинеге, адамларынга да.

Saubol Sabr. Salamıng uzak bolsun. Orazagizni ĺRamazan Bayramigizni algislayma Hayirli Bereketli bolur inşallah baribizga Karacay Malkarga Muslumanlaga afam uluna..

2016 дж. июнну 30 "Къарачай"
Ашхыланы юсюнден
АДАМЛА АНГА ЫШАНАДЫЛА

Карачаевск шахарда джашагъан Къочхарланы Сейитбийни джашы Джашарбекни аты бизни республикада кёблеге белгилиди. Ол сууаблыкъ ишлеге хар къуру да къошулгъанлай, миллетге джарагъанлай, болушханлай келеди. Миллетибизни ашхы адетлерин мийикде тутхан, адебни-намысны толу сакълагъан джашларыбызны бириди. Анга кърал джанындан берилген саугъаланы, ол джюрютген сыйлы атланы санаб, айтыб чыкъгъан да къыйынды. Къарачай-Черкес Республиканы коммунал мюлкюню махтаулу къуллукъчусуду, РФ-ны ЖКХ-ны да сыйлы къуллукъчусуду. Россияны Къурулуш, Суу мюлк министерстволарыны Хурмет грамоталары бла 3 кере саугъаланнганды. Аны аты дунияда белгили политикле, президентле, авиаконструкторла, алимле, меценатла бла бирликде Москвада чыкъгъан «Золотая Книга Наций» деген китабха тюшгенди. Сууаблыкъ ишлери ючюн Москвада «Престиж» академияны алтын медалы берилгенди. Джашарбек «Добрый Ангел России» деген джамагъат саугъаны алыргъа тыйыншлы болгъанды. РФ-ны Президенти В. Путинден аты джазылгъан алтын сагъат бла саугъаланнганды. Россияны белгили меценатларыны делегациясыны къурамында ол Кореягъа да баргъан эди. Бу къадар саугъа не ючюн берилгенди анга? Аланы сатыб алаллыкъ тюлсе неда танышлыкъ бла берлик тюлдюле. Адамлыгъы, миллетге, къралгъа джарагъаны ючюн табханды ол сыйны. Тири, болумлу, тынгысыз джюрекли, къайгъырыулу адамды да ма аны ючюн махтаулуду. Кесини кърал ишинден сора да, республикада, районда, элледе джыйылыулагъа, джамагъат ишлеге чакъырылыб, бармай къалмагъанды. Къууанчда, бушууда да табылады. Джашарбек Карачаевск шахар Советни депутаты болуб тургъанды. Республиканы Парламентине депутатха сайланнганды. Бусагъатда «Къарачай алан халкъ» джамагъат организацияны ара советини члениди, ол организацияны Къарачай районда бёлюмюне башчылыкъ этеди.

Бийчесыннга бара, Шайлыкъ джолну сыртында джарагъан юй ишлетгенди. Ары баргъан джолну джарашдыргъанды. Алайда адамны саулугъуна джарагъан гарала чыгъадыла. Ары къарт да, джаш да джюрюйдю. Мекямда орунла бардыла. Кече-кюн да анда турадыла келгенле. Тёгерегинде дарман хансланы кёб тюрлюсю ёседи. Миллет аланы джыйыб, шай этиб ичеди. «Шайлыкъ сырты» деб да аны ючюн атагъандыла. Алайда тургъанлары ючюн бир адам да ачха тёлемейди - сууаблыкъгъа ишлетгенди мекямны Джашарбек. Айырыб айтырыбыз, миллет алайгъа кёз ачаргъа, тепсиле къураргъа, тишлик къабаргъа бармайды – ауруууна себеб излеб барады, аны иги биледи Джашарбек. Огъары Марада спорт комплексни ишлетирге, джолланы, кёпюрлени джарашдырыргъа болушханды.

2002-чи джыл июль айда юч кюнню къаты джангурла джаууб турадыла. Къобан джагъаларындан чыгъады. Уллу ырхыла таш-агъач къатыш келиб, суу баргъан быргъыланы юзедиле, кёб джерине заран саладыла. Республикабызны башха джерлериндеча Карачаевск шахар бла аны тёгерегинде элледе джашагъанла суусуз къаладыла. Ма ол къыйын болумда кючлю джашладан бригада къураб, аякъларындан резин чурукъланы тешмей, кечеди-кюндю деб къарамай, кеси башчылыкъ этиб, ремонт ишлени бардырады Джашарбек. Аны бла къалмайды, Мара Аягъында суу кирген юйлени тазалайдыла, таб, адамланы къутхаргъанлары болады. Алай бла джангыз сутканы ичинде адамланы суу бла баджарадыла. Эм алгъа больницаланы, сабий садланы, школланы суу быргъыларын джарашдырадыла. Оюлгъан-чачылгъан джерлерин тюзетдириб, адамлагъа кёл бериб, талай заманны джюрюйдю Къочхар улу. Ол кёзюуде КъЧР-ни Президенти Семенланы Владимир Карачаевск шахарда болумгъа кеси келиб къарагъан эди. Къочхарланы Джашарбекни «Хурмет Белгиси» орденнге теджеб, къагъытлагъа ол кеси да, Къыбыла федерал округда РФ-ны Президентини толу эркинликли келечиси Казанцев да къол салыб, Москвагъа ашыргъан эдиле. Артдан политика джаны бла къатыш болуб, Къочхар улугъа саугъасы берилмей

Къочхарланы Джашарбек.

къалгъан эди. Анга джангыдан къаралса тыйыншлыды, мени сартын. Былайда тюзюн, кертисин айтыргъа керекбиз, бир къауумла Къочхарланы Джашарбекни тюртюр ючюн, былайда иелик этерге чабар ючюн къалмагъандыла. Иш сюдге-башха тюшюб, Джашарбекни къыйнагъандыла. Муратлары Карачаевск шахарда «Водоканал» орналгъан ариу джерни алыб, кеслери бийлик этерге эди. Джашарбек да алай хомух джашладан тюлдю. Кърал мюлкню, коллективни, кесини сыйын да сакълай билгенди. Коллектив да, биригиб, аны джакълагъанды. Къыйын кюнледе аны чимдерге, тюртюрге излегенлеге ол дерт тутмайды. Джашарбекни къарнашы Казбек да бек ачыкъ, халал джаш эди. Ол СССР-ни спортуну устасына марданы къарачай джашладан биринчи толтургъанладан эди. Миллет тутушдан РФ-ны, Шимал Кавказны 9 кере чемпиону болгъан эди. КъЧР-ни эркин тутушдан командасын кесини ачхасына Америкагъа элтиб, анда талай кюнню туруб, ёчлю орунланы алыб къайтхан эдиле. Ол Карачаевск шахарда саулукъну уллу къаласын ишлете тура эди. Ашхы муратына джетмеди -ажымлы кетди бу дуниядан. Тенглери аны атын бир заманда да унутмайдыла. Къайда да эсге тюшюргенлей турадыла. Не уллу эришиуге, не узакъ джары барса да намаз этгенин къоймай эди деб, сый бериб айтадыла. Хант юйде тенглеринден бирини джанындан капек чыгъартмай эди.

Джашарбекни, Казбекни, аланы эгечлерини юслеринде ашхы къылыкъла, адебнамыс, хатерлилик аталары Сейитбий бла аналары Атабийланы Кулийден келедиле. Сейитбий ёмюрю джаш тёлюге билим бере, школда устазлыкъ эте, джашауун ётдюргенди. Кулийни юсюнде да таулу тиширыуланы бютеу ашхы шартлары бар эдиле. Экиси да керти дуниягъа кетгендиле, джандетли болсунла.

Къочхарланы Джашарбек 1956-чы джыл кёчгюнчюлюкде туугъанды. Джети сабийни бири болуб, огъурлу юйдегиде ёсгенди. Марада орта школну айырмагъа бошагъанды. Аскерде Ереван шахардан узакъ болмай танка бёлекде къуллукъ этгенди. Танкаланы механиги болгъанды. Баш билимин - инженер-энергетик усталыкъны - Ставрополда политехника институтда алгъанды. 1987-чи джылдан бери Карачаевск шахарда «Водоканал» кърал предприятиени директоруду. Ол башчылыкъ этген коллектив кеслерини санагъатда алчы орунланы алгъанлай келеди, кёб саугъагъа ие болгъанды. Шахарчыла, аны тёгерегинде элледе джашагъанла бир кере да суу амалтын инджилмегендиле. Директор къайсы болумда да кесин ёрге тутмайды. Хар ишге эм алгъа кеси къошулады. Мындан алда эки Мараны да алда джюрюген джашлары джыйылыб, алагъа да Марадан чыкъгъан Карачаевск, Черкесск шахарладан талай адам къошулуб, джыйылыу бардыргъандыла. Ол джыйылыуда «Мара» джамагъат организациягъа тамадагъа барысы да бирден разы болуб Къочхарланы Джашарбекни сайлагъандыла. Алай бла анга джууаблы ишни толусу бла толтурур деб ышаннганларын билдиргендиле.

Бу джамагъат организацияны баш иши элге, элчилеге не джаны бла да болушлукъ этиудю. Биринчиге къартха, къарыусузгъа, кёб башлы юйдегилеге, ёсюб келген джаш тёлюге, спортчулагъа, окъуугъа кирирге излегенлеге, ауруб инджилгенлеге болушадыла. Къуру Марадан чыкъгъан адамла болуб къалмай, миллетибизни къайсы адамына да джараргъа излейдиле «Мара» джамагъат организацияны башчылары. Ол организацияны 53 члени барды да, ала барысы да къолларындан кёб зат келген, онглу джашладыла.

Миллетге, джамагъатха болушлукъ этиуню аллы 1996-чы джыл башланнган эди. Ол джыл август айда саулай Къарачай-Черкесиягъа белгили «Родина» колхозну председатели, миллетибизни онглу адамларыны бири Хачирланы Исмаил, ол кёзюуледе КъЧР-де Нефтебазаны директору болуб тургъан Джанкёзланы Таусолтан, Къарачай районну экинчи секретары Лайпанланы Борис, Огъары, Тёбен Марадан чыкъгъан эллени адамларын бир джерге джыйыб, башха джерледен да къонакъла чакъырыб, байрам этерге оноулашхан эдиле. Ол байрамгъа республикабызны Башчысы Хубийланы Владимир, депутатла, башха сыйлы къонакъла да келген эдиле. Ма алай къуралгъан эди «Мара» ассоциация - джамагъат организация. Ол организациягъа председателге Хачирланы Исмаилны, аны биринчи заместителине Лайпанланы Борисни сайлагъан эдиле. «Мара» джамагъат организацияны экинчи кере джыйылгъаны 2012-чи джыл сентябрда Чапаевское элде болгъан эди. Анга Москвада Парламент аралыкъны «Комплексная безопасность отечества» деген организацияны тамадасы, полковник Харьков Сергей Александрович, КъЧР-ни Парламентини депутатлары, дагъыда талай белгили адам келген эдиле. Джыйылыуну Хачирланы Исмаил бардыргъан эди. Анда ачыкъ сёлешиб, «Мара» джамагъат организациягъа джангыдан тамадагъа Хачирланы Исмаилны, анга заместителге Къочхарланы Джашарбекни сайлагъан эдиле. Къурау комитет къараб, алда джюрюген джашладан талайны «Мара» джамагъат организацияны советине айыргъан эдиле. Москвадан келген сыйлы къонакъ Харьков Сергей Александрович Мара элге орден берген эди. Ол саугъаны алыргъа 94 джылдагъы къазауатны, урунууну да ветераны Эдиланы Юсуф бла КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид тыйыншлы болгъан эдиле. Сергей Александрович кеслерини организацияны медалларын джамагъат ишлеге тири къошулуб тургъан белгили тиширыулагъа - Къоркъмазланы Светагъа, Батдыланы Назифатха, Джанкёзланы Земфирагъа, Мамчуланы Динагъа, Лайпанланы Полинагъа, Абрекланы Любагъа - къууанч халда берген эди.

Андан бери озгъан джылланы ичинде «Мара» джамагъат организация къурамлы ишлеб келеди. Бу джол джыйылыуларында да организацияны ишин бардырыргъа айырылгъанла аллыбыздагъы джыллада этерге кёб иш белгилегендиле. Аланы къалай толтуруларындан отчёт бере турургъа организацияны председатели Къочхарланы Джашарбекге борч салыннганды. Организацияны къурамында къайсы ишни да толтурургъа болумлары, мадарлары да болгъан Хачирланы Магомет, Хайыркъызланы Рамазан, Алчакъланы Къурманбий, Хапаланы Асхат, Къоркъмазланы Алибек, Пилярланы Алий, Байрамукъланы Къайытбий, Джанкёзланы Альберт дагъыда башха джашла бардыла. «Мара» джамагъат организацияны кёзюулю миллет байрамы аллыбызда джыл Холоднородник элде боллукъду.

ДЖАЗАЛАНЫ Балуа.

2016 дж. июнну 30 "Къарачай"
Сый бериу
БЕЛГИЛИ ПАРАДХА КЪОШУЛГЪАН ЭДИ

Уллу Ата джурт къазауат башланнганыны 75-джыллыгъын белгилеген кюн Хорламны биринчи парадына къошулгъан адамгъа Черкесскеде мемориал къанга ачылгъанды.

Фронтовик, Черкесскени хурметли гражданини Зиновий Агеевич Сибирцев Первомай орамда, 33-чю номерли юйде джашай эди. Алайда эсгертмени ачыугъа аталгъан митингге шахарны башчылыгъыны, Ветеранларыны советини, аскерчиликге, патриотлукъгъа юретиуню аралыгъыны, республиканы аскер комиссариатыны келечилери, студентле, сохтала къошулгъан эдиле.

- Бу мемориал къанганы ачханыбызны магъанасы, быллай адамланы къуру байрамлада тюл, кюндекечеде джашауубузда да унутмай турургъа кереклисин чертиудю, - деген эди митингни ача, Черкесск шахарны башчысы Евгений Беланов. – Зиновий Агеевич Москвада 1945-чи джыл июнну 24-де болгъан Хорламны белгили парадына къошулгъан адам эди. Къазауатны къыйынлыгъы, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ да бюгалмадыла аны. Аны бютеу джашауу джаш тёлюге юлгюдю...

- Къуру кеси джашагъан шахарны тюл, къралны Сауутлу Кючлерини да махтауудула Сибирцевча адамла, – дегенча сёзле бла ветеранны эсге тюшюргендиле ол кюн КъЧР-ни аскер комиссариатыны бёлюмюню тамадасы Шевканов Руслан, къазауатны ветераны Къанаматланы Хамит, Черкесскеде 6-чы номерли орта школну сохтасы Настя Щербакова эмда башхала.

Евгений Беланов бла фронтовикни къызы Татьяна Сибирцева мемориал эсгертмени ачханлайларына, джыйылгъанла алайгъа гокка хансла салгъан эдиле.

Зиновий Агеевич Сибирцев кертиси бла да юлгюлю джашауну джашагъанды. Ол 1920-чы джыл Белгород областда туугъанды. 1939-чу джыл школну бошагъандан сора Харьковда аскер-пехота училищеде окъугъанды. Офицер болуб чыгъыб, взводну командиринден батальонну штабыны тамадасына дери ёсгенди. Къазауатны джоллары аны кёб джерлеге элтгендиле, ачы сермешлеге къошхандыла. 1942-чи джыл январны 7-де Калуга областда джаралы да болгъанды ол. Ётгюрлюк танытханы ючюн Сибирцев Къызыл Джулдузну эки орденине, Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы орденине, «За оборону Москвы», «За боевые заслуги», «За победу над Германией» деген медаллагъа, дагъыда 25 аскер, урунуу саугъагъа тыйыншлы болгъанды. Черкесск шахарны эмда республиканы джаш тёлюсюн аскер-патриот иннетде юретиуге кёб къыйын салгъаны ючюн анга «Черкесск шахарны хурметли гражданини» деген сыйлы ат да берилген эди.

(БИЗНИ КОРР.).

2016 дж. июлну 7
Презентция
ДЕРС КИТАБ ХАЗЫРЛАНАДЫ, АЛАЙ А...

Июнну 29-да Черкесскеде, Правительствону кенгешле бардырылыучу залында «История и культура народов КарачаевоЧеркесии» деген окъуу пособиени хакъындан санагъатла арасы къауумну кенгеши болду.

Окъуу пособие дегенликге, ол алкъын китаб болуб чыкъмагъанды, тегаран басмагъа хазыр этилиннгенди. Ол себебден болур эди ол къол джазманы юсюнден чыгъыб бошагъан китабны юсюнденча сёлешиннгени да, джыйылыуну, журналистлени да чакъырыб, презентация халда бардырылгъаны да.

Окъуу пособие республиканы школларыны 10-чу – 11-чи классларыны сохталарына джораланнганды, проект кеси да КъЧР-ни Правительствосуну заказы бла гуманитар тинтиулени Къарачай-Черкес институту баджаргъан ишди.

Джыйылыуну аллында огъуна ол институтну директоруну борчларын толтургъан Наталья Кратова бу окъуу пособиени юсюнде уллу иш баджарылгъанын чертди. Ол айтыудан, институтну алимлери, алгъын джыллада чыкъгъан илму ишлеге да таяна, паритет джорукъну да унутмагъанлай, республикада эртделеден бери джашаб келген уллу (титульный), ала бла да къалмай, аз санлы (тегейлиле, урумлула дегенча) миллетлени тарих джолларын, тин-культура байлыкъларын толу кёргюзюрге кюрешгендиле.

КъЧР-ни окъуу эмда илму министри Ирина Кравченко да бу китаб, школ сохталагъа теджелгени себебли, анда окъутуу, юретиу аспектни тутуб, ол халда джазылгъанын айтды эмда Правительствону аманатын толтура, къол джазма июлну 1-не хазыр болгъанын билдирди.

Къол джазманы сюзюб сёлешдиле гуманитар-тинтиу институтну тарих бёлюмюню тамадасы Тхайцуков Михаил, ол институтну этнография бёлюмюню тамадасы Зинеева Зинаида, «Бирлик» деген ногъай джамагъат организацияны келечиси Казаков Валерий эмда башхала.

Алайда айтылыннган хапаргъа кёре, бу къол джазманы хап-хазыр этиб, заманны соза турмай, Илмуланы Россиячы академиясыны Тарих институтуна джиберирге керекди. Москва бегитсе, ол, китаб болуб, окъуучуланы къолларына тюшерикди. Аны баш окъуучулары уа сохтала бла устазладыла. Ала, башхала да хар ким кесича багъа берлик болурла. Туумагъан айгъа салам берирге ашыкъмайыкъ. Алай болса да бу окъуу пособиени къол джазмасын сюзген кюн, сёз ючюн, меннге, къарачай адамгъа, ангылашынмагъан затла болдула. Биринчиси, бу окъуу пособиени джазгъан автор коллективде, ол «рабочая группа» дегенде да къарачайлы кёрмедим. Джазаргъа алимлерибиз, сюзерге экспертлерибиз, билген адамларыбыз а бардыла. Экинчиси, талай миллетни тарихин, культурасын тюз кёргюзген китабны хазырлагъан бек ауур ишди. Сора аны ашыкъ-бушукъ этиб, джамагъатха да билдирмей чыгъарыргъа чабыуну магъанасы да ангылашынмайды. Дагъыда болурла кемликле, мен сынгар бизге, къарачай миллетге, джетген джерин айтама. Къарачайлыласыз къарачайлыланы тарихлери нек джазылыргъа керекди? Тамбласында ол, дерс китаб болуб, школ программагъа тюшюб, аны тёлюле окъурукъдула. Сёз ючюн, мени туудукъларым ётюрюк тарих бла билим аллыкъларын, юренириклерин излемейме.

Соруула дагъыда бардыла.

Иш а, айхай да, бек керекли, ашхы ишди. Аны деменгили этерге тыйыншлыды ансы.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

2016 дж. июнну 18 "Къарачай"
Сагъышла
ЭШЕКНИ КЪАЧАН КЁРГЕНСИЗ?

«Алайын алай нек этмегенме? Былайын былай нек этмегенме?» деб къыйналмаз ючюн, басмадан чыкъгъан затларымы окъумайма. Бу джол, бир тизгинлени излей, «Джашауну ауушлары» деген китабыма къарай келиб, эртделеде джазылгъан быллай назмугъа тюртюлдюм:

Осал адамгъа тамам тебиб,
«Сен адам тюлсе, эшексе!» десек,
Ёмюрлюкге дерт тутар кибик,
Къыйналады аны джаны бек.
Биз билмейбиз, тил ангыласа,
Андан бытдыр этерин эшек.

Окъуб бошагъанымда бир соруу сагъышлы этиб къойду. Анга джууаб беригиз: биз эшекни алай сыйсыз нек этебиз? Ол кимни джанын къыйнагъанды? Къайсынга не аманлыкъ этгенди? Сыфатына, санына не сёз табасыз? Айтдырмай къоймай эсегиз, мындан талай джылны алгъа Италияда джанлары болгъан, тёрт аякъны юсюнде джюрюгенледе эм ариу къайсыды деб соруб чыкъгъанларында, биринчи оруннга гылыуну тыйыншлы кёргендиле. Ол хапар ара газетлени биринде басмаланыб, кёбле окъугъанбыз. Адамла минедиле, джюк ташыйдыла, тау джоллада аладан тири джокъ, аш да «дауламайдыла», мулхар бла, башха къалгъан-булгъан бла кечине барадыла.

Былтыр къач сюремде редакциядан джашла Уллу Къарачайгъа командировкагъа барыб къайтхан эдиле. «Не Черкесскеден ары бара, не андан бери келе элледе, суу джагъалада, джол джанлада бир эшек кёрмедик», - деб, сейирсиниб айтхан эдиле сёз арада.

Эшеклеге репрессия алтмышынчы джыллада башланнганы эсимдеди. Н. Хрущёв къралгъа оноу этген кёзюуде хар юйде бир ийнек бла беш къойдан кёб мал тутаргъа эркинлик джокъ эди. Къартла эртден, ингир, кече эшекле бла барыб, мюлкледен бичен-ёнге къымадыла деген сылтау бла къурутуб башлагъандыла дей эдиле аланы. Тыш къраллада керек болуб, алагъа ашыргъандыла, дегенле, кесиб, мыллыкларын зоопарклада джаныуарлагъа ашатхандыла, дегенле да тюбей эдиле. Былай болгъанды, деб бегитген чыкъмайды. Алай а аны билгенден не магъана бюгюннге? Мындан арыгъа оноу керекди. Бизде болмагъан малланы, джаныуарланы, къанатлыланы, чабакъланы тышындан келтириб, юйюрсюндюрюрге кюрешиб турабыз. Кесибиздегилени уа?..

Беш джыл болгъан бир туудугъум, сабий саддан келди да, анда хайуанланы юслеринден таурухну окъугъанларын билдирди. Аз болса да, элни джокълайбыз. Бу да, къалгъанла да ийнек, къой, эчки, ат кёредиле. Энди эшекни кёрюрге излегенлеринде, Черкесскеге джууукъ джерледе айландырдым, эслемедик. Сизге да сора болурла, сормагъан эселе да сорлукъдула. Излей кетсек, республиканы эллеринде талай эшекни табарыкъбыз. Магъана бериуюбюз былай болса, узаймай аладан да къуру къаллыкъбыз. Ала къурусала, ишибиз, джумушубуз джарсырыкъды, деб къуугъун этмейме. Машинала, тракторла башха затла джетишедиле, тау сокъмакъланы, къыйын джерлени айтмасакъ. Аллах джаратхан джанланы къайсы бирини да дунияда энчи орну барды. Бери белгили болуб къалмаса да, бири тюб болса, джашау сынджырны бир тогъайы юзюледи, табигъатха уллу къоранч тюшеди.

Бюгюнлюкде эшек къоллу адамлагъа: «Сизге ышанабыз, алагъа сакъ болугъуз», - дегенден башха мадар билмейме.

АППАЛАНЫ Билял.

2016 дж. июнну 30 "КЪАРАЧАЙ"
Презентация
БИРИНЧИ БОЛУШЛУКЪ ЭТЕРГЕ ДЖОРАЛАНЫБ

РФ-ны МЧС-ни Къарачай-Черкесияда управлениесини заказы бла «Джарсыгъанлагъа биринчи болушлукъ» деб Москвада китабчыкъла чыкъгъандыла.

Китабла кёб тираж болуб къарачай бла черкес тилледе басмаланнгандыла. Кеслери да джан хурджунда джюрютюрча блокнот форматда чыкъгъандыла. Джюзге джууукъ бети барды. Джарсыугъа тюшген адамны къалай къутхарыргъа керекли болгъанын кёргюзген бояулу суратла, аланы тюблеринде инструкцияла бериледиле. Мындан алда ол китабчыкъланы презентациясы болду. Шимал Кавказ кърал технология академияны залына МЧС-ни къуллукъчулары, республиканы телевидениесини, газетлени журналистлери, бир къауум джамагъат организацияланы башчылары келген эдиле. Джыйылыуну ишине МЧС-ни КъЧР-де управлениесини тамадасы, полковник Чехов Казбек, Дагъыстан Республикада МЧС-ни управлениесини тамадасыны заместители, полковник Халилов Олег, академияны ректору Къочхарланы Руслан, от тюшюуден сакълагъан бёлюмню тамадалары дагъыда бир къауум организацияны джууаблы къуллукъчулары къошулгъан эдиле.

- Бизге алгъаракъда Россияда МЧС-ни тамадасы, генерал-лейтенант Пучков Владимир Андреевич келиб кетген эди. Ол КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид бла тюбешиб, бизни республикада МЧС-ни ишин игилендириуню юсюнден ушакъ этген эдиле. Аныча, кёб тюрлю чурумланы юсю бла джарсыгъанлагъа биринчи болушлукъ этерге юретген китабчыкъланы орус тилден миллет тиллеге кёчюрюрге деб борч салыннган эди, деди Казбек Михайлович Чехов, джыйылыуда сёлеше. - Бюгюн ма ол китабчыкъла къолубузгъа тюшдюле, аланы презентациясын къууанч халда бардырабыз. Китабчыкъланы къарачай тилге кёчюрген РФ-ны Джазыучуларыны союзуну члени, республикада устазланы билимлерин ёсдюрген институтну илму къуллукъчусу Сылпагъарланы Кулинаны, «Къарачай» газетни бёлюмюню тамадасы, КъЧР-ни махтаулу журналисти Джазаланы Балуаны, черкес тилге кёчюрген «Черкес хэку» газетни джууаблы секретары, КъЧР-ни махтаулу журналисти Даурова Люсананы сыйлы къонакълача бу джыйылыуубузгъа чакъыргъанбыз. Бизге болушханлары ючюн, алагъа бюсюреуюмю билдиреме, джууаблы ишни толтургъандыла, сау болсунла.

Чехов Казбек журналист Джазаланы Балуагъа саугъа береди.

Къарачай-Черкесияны табигъаты бек ариуду, курортларыбыз кёбдюле. Бизге джылны къайсы чагъында да тышындан туристле кёб келедиле. Ала таулада айланыргъа, ауушлагъа чыгъаргъа, сууларыбызда джууунургъа бек сюедиле. Алай а бир къауум къоркъуулу ишледен кеслерин сакъламай джарсыгъанлары болады. Къыйын болумгъа тюшгенлеге биринчи болушлукъну аланы къатында адамла эте билирге керекдиле. Солуу алдыргъан, джарасын байлагъан, къанын тохтатхан, сыннганы-чыкъгъаны бар эсе, анга къарагъан, таб джерге чыгъаргъан - ма аланы амалсыз билирге керекдиле нёгерлери. Къутхарыучула, врачла кишини къатын сакълаб турмайдыла, «Терк болушлукъну» машинасы къалайгъа да джетиб баралмайды. Бусагъатда бир игиси хурджун телефонла бардыла. Биринчиге, джарсыгъан адамгъа болушлукъ этерге чабхандан сора, ол телефонла бла керекли джерге билдирирге керекди.

- Бир къауумла, джолда джюрюуню джорукъларын бузуб, кеслерине, башхалагъа да къыйынлыкъ саладыла. Ай медет, джолда кёб авария болады, - деди андан ары сёзюнде Чехов Казбек. - Айтылгъандан кери болсун, 2014-чю джыл авариялада 1791 адам ёлгенди, джаралы болгъанла андан да кёбдюле. Былтыр да 514 адам джарсыгъанды. Быйылны озгъан кёзюуюнде да иги кесек адам къыйынлыкъгъа тюшгенди. Асламысына джаш адамла этедиле аварияланы. Бир къауумла, аварияланы кёре тургъанлай, «бу палахха къатышыб, башыма къайгъы алмайым» деб, тохтамай, ётюб кетедиле. «Адам къатында адам ёлмейди» деген айтыу барды. Барыбыз да адамлыкъ борчубузну сакълайыкъ. Бир-бирледе адамны джашауу сизни къолугъузда болуб къалады. Бир кесекчикге къарар, джарар, болушур керекли кёблени джашаулары юзюледиле. Не этиб да авариягъа тюшгенлеге болушургъа кюрешигиз.

Ичгенлери бла уллу кёллю болуб, джюзе билмегенлей, суугъа киредиле, тишлик этерге деб чегет ичлеринде от этерге кюрешедиле. Эришиб мийикликден секирирге излейдиле. Аланы барына сакъ болугъуз.

Эм къыйыны от тюшгенден, шыбыла ургъандан къутхарыуду. Былтыр бла быйылны ичинде от тюшгенден 150 адам ёлгенди. От тюшген юйге чабыб кириучю болмагъыз. Эм алгъа къутхарыучуланы чакъырыргъа керекди. Бизни республикада «Кавказ без опастности», «Научись спасать жизнь» деген акцияла баргъанлай турадыла. Алагъа школ окъуучуладан, студентледен башлаб, уллу организацияланы коллективлерине дери къошуладыла. Ма бюгюн биз презентациясын эте тургъан китабчыкълада да къыйын болумгъа тюшген адамланы джашауларын къутхарыуну, алагъа болушлукъ этиуню юслеринден кёб зат джазылгъанды, инструкцияла берилгендиле. Ол китабчыкъланы джамагъатгъа джаяргъа керекбиз, алада джазылгъанланы ким да билирге керекди. Адамны джашауу неден да багъалыды.

Кесини сёзюню аягъында МЧС-ни КъЧР-де управлениесини тамадасы китабчыкъланы джарашдыргъан журналистле Сылпагъарланы Кулинагъа, Даурова Люсанагъа, Джазаланы Балуагъа Хурмет грамотала бла сыйлы саугъала берди. Дагъыстандан келген къонакъ Халилов Олег да, сёлешиб, бу джыйылыугъа чакъыргъанлары ючюн МЧС-ни тамадаларына бюсюреу этгенин билдирди.

- Биз хоншулукъда татлы джашагъан къарнаш халкълабыз. Дагъыстанны джери уллуду. Бизни республикада 3 миллион 15 минг адам джашайды, - деди Олег Джабраилович. - Ала 36 миллетни адамларыдыла. Сизден юлгю алыб, биз да ол миллетлени тиллерине кёчюрлюкбюз биринчи болушлукъ этиуню инструкцияларын. Анга аталгъан джыйылыуну июлну аягъында бардырыргъа деб турабыз. Бюгюн а «Научись спасать жизнь» деген эстафетаны сизден алабыз. Аны керекли дараджада бардырыргъа сёз береме.

- Кёб тюрлю къыйын болумлада джарсыгъанлагъа болушлукъ этиуню юсюнден Москвада къарачай, черкес тилледе чыкъгъан китабчыкъланы уллу магъаналары барды, - деди Шимал Кавказ кърал технология академияны ректору Къочхарланы Руслан. - Медицина терминлени табыча кёчюрген къыйынды. Ол ишни журналистле ариу толтургъандыла. Кесими атымдан алагъа бюсюреу этгеними билдиреме. Биз ол китабчыкъланы кесибизни студентлерибизге джаярыкъбыз. Ала къыйын болумгъа тюшген адамлагъа биринчи болушлукъну этерге бу китабчыкъладан юренникдиле. Бюгюн бери МЧСни училищесинде окъугъан курсантла келиб турадыла. Аланы арасында къарачай, черкес джашчыкъла да бардыла. Ала да кёб затха юренникдиле бу окъуу пособиеледен.

Джыйылыуну аягъында белгили артист къызла Акъбайланы Лаура бла Амирина джырлаб, келгенлеге кёз ачдырдыла. Академияны арбазында МЧС-ни джангы техникасыны кёрмючю къуралгъан эди. Джыйылыуда болгъанла алагъа да къарадыла, суратха тюшдюле.

АСКЕРБИЙЛАНЫ Х.

2016 дж. июлну 16 "Къарачай"
Къол джазманы окъуй
ОЙЛАШ: КИМСЕ, НЕСЕ СЕН?

Батчаланы Унухну джашы Манафны «Алан дуния» деген къол джазмасын окъугъанымда, къарачай поэтлени тизимине фахмулу поэт къошуллугъуна къууандым.

Автор къол джазмасын китаб этиб чыгъарыргъа муратлыды. Ол себебден, аны меннге окъургъа бериб, кёлюнге келгенни бир айт дегенинде, къысха заманны ичине окъуб чыкъдым. «Поэзия бла кёлю бла былай кюрешген адам бусагъатха дери кесин нек билдирмей тургъанды?» -деб сейирсиндим.

Къол джазмагъа кирген назмула, басняла, джырла, тарих материалла автор джашауну не джанына да эс бёлюб, терсни-тюзню ангылаб, окъуучу бла магъаналы ушакъ этерге хазыр болуб тургъанына шагъатлыкъ этедиле.

Керти поэт халкъны, миллетни къууанчларын, бушууларын да кесини джюреги бла терен сезмесе, ауазын эшитмесе, аны муратларын, джашауун да иги ангылаяллыкъ, суратлаяллыкъ тюлдю. Батча улу алай эталады. Къаламны къолуна кечирек алса да, керти поэт болгъанын танытады.

Къайсы теманы алса да, Батча улу хар бирини юсю бла миллетибизни джашауун кёргюзюрге излейди. Сёз ючюн, ана тилибизни седиретмей, учуз, сансыз этмей, таза сакъларгъа хар бирибиз борчлу болгъаныбызны айтады назмуларыны биринде.

Ана къоюн джандетди,
Анда ёсген бёгекди!
Алай ёсген балала
Оноу этерле къралгъа.
Аланы тилсиз этсенг,
Ойлаш: кимсе, несе сен?


Сабийге ана, тыбыр, юйдеги джылыудан юлюш этиб, ана тилни кючю бла балагъа билим бериб, анга таза адамлыкъ ангы, тюз хали сингдириб ёсдюрюу ата-аналагъа уллу борч болгъанын автор ариу айтады.

«Ана» деген назмусунда уа анасы айтхан затдан бала бир джары джанламазгъа керекди. Нек десенг, дуния джаратылгъанлы бери анала балаларына къуру игилик-ашхылыкъ излеб келедиле. Бир-бирде алагъа иги болур ючюн, кеслерин хар затдан тыйыб, эм игисин, эм ариуун балаларына теджейдиле. Батча улу ол затны терен ачыкълайды анасы Хаджиятха аталгъан назмусунда. Поэтни атасы Унух Уллу Ата джурт къазауатны биринчи кюнюнде огъуна фронтха кетиб, андан къайтмай къалгъанды. Бютеу ауурлукъ аналарыны юсюне тюшгенди. Кесигиз сагъыш этигиз, сюргюнде, киши джерде, Хаджиятха алты сабийни ёсдюрген къалай къыйын болгъанын. Ол алты сабий бла Къыргъыз ССРде Талас областны Ленинополь районуна тюшген эди. Сабийледен Хасан бла Солтан биринчи джыл огъуна ёледиле. Тёртюсюн – Сапиятны, Шамилни, Манафны, Ханапийни – кюрешиб, джанларын сакълайды.

Хаджият колхозда джанын-къанын аямай, урунуб, ёсдюргенди балаларын. Алагъа таза иннетли болугъуз, кеси къыйыныгъыз бла джашагъыз, биреуге зарланмагъыз, мадарыгъыз бар эсе, болушлукъ этигиз, деб тургъаны ачыкъ кёрюнеди назмуда.

Тарала, талпый джюреги,
Былай эд анамы тилеги:
- Джаша, урлама, тырнама,
Киши насыбын
къызгъанма.
Ишге кёлленсенг тохтаусуз,
Джолунг болур огъур
эм даусуз,
Сен ашхылыкъгъа
джол тут, тырмаш,
Ашарса кирсиз,
халал аш...

Бу акъылман сёзлени хар ата-ана баласына кече-кюн да айтыб, сингдириб турургъа керекди, дейди автор.

Адамны адамлыкъ шартлары, ангысы, халиси аны ана тили бла къысха байламлы болгъаны эртделеден бери белгилиди. Миллетлени джашау джорукъларында, хали шартларында, намыс ангыларында бирчалыкъ кёб болгъанлыкъгъа, энчи башхалыкълары да аз тюлдюле. Ол затланы бары да халкъны тилинде, культурасында сакъланадыла: тилни, адеб-намыс джорукъланы, культураны юслери бла бир тёлюден бирси тёлюге бериле, кёче барадыла. Алай бла къайсы миллет да кесини энчилигин сакълайды. Алай болгъанына ана тилни юсюнден джазылгъан тизгинле шагъатдыла.

Ана тил кёз гинджиди,
Къаматсанг, бек инджийди.
Аны тюз сакълар ючюн
Къатла тилинги кючюн!..

Авторну айтханына кёре, тил сакъланса не да сакъланады: ёлмейди.

Адамны халисини, тамал шартларыны бири адеблилик болгъаны белгилиди. Ол хали шартны магъанасы уллу болгъанын аны синонимлери да билдиредиле: адебли-намыслы, къошакъсыз, басымлы, сабыр, тынч, тыйгъычлы дагъыда алача сёзле. Батча улу кеси бир да огъурлу, адебли, харамлыкъсыз адамды. Бир кишиге артыкъ сёз айтырыкъ тюлдю. Уллу кёллюлюгю джокъду. Алай болургъа керегин айтады назмуларында.

Кесин артыкъ кёлтюрген,
Кемсизлене сюйдюргюн,
Бир кюнлени кюнюнде
Болур аякъ тюбюнде...

Махтанчакълыкъ, къара эришмеклик не бек кюрешгеннге да сый келтирмезлигин аны къой адамны сыйын тюшюрлюгюн кёргюзеди.

Бусакъда битмез алма,
Не кука чайкъалса да!
Сый кёрмеген уяда
Аны табмаз не махтанса да!..

Башында айтханыбызча, Батча улу тюрлю-тюрлю темаланы къолгъа алыб, аланы таб суратлай биледи. «Кесим десенг, эринлеринг бир-бирлерине тиерле» деген айтыу барды. Кесин сюймеген, кесине игиликле излемеген инсан болмаз. Батча улу кесини бир назмусунда былай айтады:

Сюе эсенг кесинги,
Андан да бек элинги
Сюерге эт дыгалас,
Сеннге - бюсюреу-сыпас!

Керти адамлыкъ, кесингден сора да, кесинги элинги, миллетинги сюйюуде, аланы сыйларын мийик тутууда болгъаны кимге да баям болгъанлыкъгъа, аны сан этмегенле да тюбейдиле. Кесинги къаллай бир сюйсенг да, элчилеринг сени сыйынгы кёрмей эселе, сени адамгъа санамай эселе, ол сюймекликден не хайыр барды, дейди Батча улу. Джангыз кеси ёсген терекге ушаб къалады ол адам. Адамла бла къууанчынгы, бушууунгу да юлеше джашай эсенг, джашауунг къыйын боллукъ тюлдю. «Кёбню насыбы - кёб» дегенлей, сеннге къыйын кюнде бирери бирер джерден джетиб, сени джюрегинге асыу болуб, бушууунгу унутдурлукъдула.

Миллетибизни бусагъатдагъы уллу джарсыуларыны бири – джаш адамланы заманында юйленмегенлери, юйленнгенле да толу юйдеги болургъа излемей, бирэки сабийден сора къурамагъанларына Батча улу бек къыйналады.

Джыйырма бла тёрт-беш
Джашха болса, кюреш
Хызен башны тешерге,
Юйюнге келин келтирирге.
Кёбде насыб да - кёб,
Келигиз, ёсейик.
Аны биле, эслеб,
Бешикле бёлейик.

Батча улу джырла, басняла джазаргъа да устады. Джырларыны бирине «Асият» деб атагъанды ол. Анга макъам да джазылгъанды. Бир да ариу суратлайды автор сюйген тиширыуну сыфатын.

Эртденнги тийген кюнлей,
Ышаргъанлай, кюлгенлей,
Таза ёсдюнг, къууанчлы,
Ойнай-кюле, джубанчлы.
Кюз кече толгъан Айлай,
Ариулугъунг кёз алдай,
Туугъанса сен саугъагъа
Керти бир насыблыгъа!..

Батча улуну баснялары да магъаналыдыла. Аланы окъугъан да кесине асыу табарыкъды. «Алан дуния» деген китаб кёб турмай басмадан чыгъарыкъды.

СЫЛПАГЪАРЛАНЫ Кулина,
джазыучу.

2016 дж. июлну 14
Адам улусу
ИРИЯТ БЕРИЛГЕН АМАНЛЫКЪЛА БЛА АМАНЛЫКЪЧЫЛА

Чегетледе айланнган джаныуар джаныуарлыгъын къарны ючюн неда джаныуар услулугъуну себебинден этеди. Адамлада да бардыла аллай джаныуар къылыкълыла. Алай а адам этген аманлыгъын, артыкълыгъын, зулму ишлерин биле тургъанлай этеди.

Дунияда бек зорчу кърал башчыла: Атилла - гунланы бачамалары, Иди Амин Дада - Уганданы ючюнчю президенти, Чингисхан - уллу монгол империяны къурагъан. Зийналыкълары, мурдарлыгъы бла атын айтдыргъан кърал башчы, римни императору Нерон (къысха заманны ичинде кесини анасын, гитче къарнашын, юй бийчесин да ёлтюргенди, Римге ёртен салдырыб, уллу къыйынлыкъла джетдиргенди. Ахыры, кеси кесин да ёлтюргенди), Валахияны бийи Влад Цепеш (Дракула) адамланы агъач «чюйлеге» олтуртуб, термилтиб, джанларын алгъанды. Джаныуарлагъа да къыйынлыкъ салыб тургъанды. Педро Алонсо Лопес Эквадорда, Перуда эмда Колумбияда 300 адамны ёлтюргенди, 1948-чи джыл туугъанды. Джон Вейн - мурдар клоун, 33 джашчыкъгъа артыкълыкъ этиб, джашауларын юзгенди, Ахмад Сураджи 42 тиширыуну боюнларына дери джерге басдырыб, джыджым бла боюнларын буууб, ауузларындан келген тюкюрюкню ичиб тургъанды, адам ашаучу Николай Джурмонгалиев, 50 адамны ёлтюрюб, этлерин ашаб тургъанды, аланы этлеринден ушхууурла бишириб, нёгерлерин сыйлагъанды. Индиячы Туг Бехрам кеси 1000 адамны, гюнахлары болмагъанлай, ёлтюргенди. Нёгерлери бла бирге да ол сан 80 мингнге джетеди. Бехрамны кесини туугъан къарнашы 1840-чы джыл тукъумубузгъа къара тамгъа салады деб ёлтюргенди... Дунияда аллай огъурсуз, мурдар адамланы саны бек кёбдю... Аланы санын, осал, услу ишлерин тизе башласакъ, томла джазыллыкъ болур эдиле...

Эртделеде терсликлерине кёре адамланы бармакъларын, къолларын, башларын кесиб тургъандыла. Аллай джаныуарлыкъла бир къауум къраллада бусагъатлада да бардыла.

Услу, джаныуар адетлеге дунияда мингле бла джылла болады. XI-чи - XIII-чю ёмюрледе Къытайда адамланы терсликлери ючюн кёб тюрлю азаб чекдиргенлери белгилиди. Аманлыкъ этген адамланы бурунларын, къулакъларын, табанларын кесиб, эркишилени ата болмазлай этиб тургъанлары белгили къытай акъылман Конфуцийни, аны ызындан келгенлени да джазгъанларында тюбейди. Эркишиликлери сыйырылгъанланы байланы, бийлени къалаларында ишлеге салгъандыла.

Азаб чекдириу аманлыкъчыланы этген ишлерине, салгъан заранларына кёре болгъанды. Къралгъа, политикасына къаршчы аманлыкъла мурдарлыкъдан эсе бек азабха тыйыншлыгъа саналгъандыла. Хыйла-халмеш, алдаулукъ ишлери ючюн азабланы ёлчелери бирер тюрлю болгъанды. Не сейир эсе да, мурдарлыкъ азаб чекдириуде бешинчи орунда джюрюгенди. Къолгъа сауут алыб, этилген хата ючюн сауут тутхан къолну кесгендиле. Мурдарны бурнун кесиб, бедишликге къойгъандыла. Табанланы кесиу да гудучулукъ ючюн болгъанды. Эркишини да, тиширыуну да зийналыкъ этгенлери болса, бедишлик этгендиле. 1095-чи - 1020чы джыллада крестоносецле, Палестинада Иерусалим шахаргъа чабыб, сыйлы инквизициягъа, азабла чекдирирге юрете, «дерсле» бергендиле. Диннге къаршчылыкъ этгенлени, гыбышы сабий табхан тиширыуланы сатаргъа мадарлары болмаса, кишиге да керек болмазлай бурунларын, къулакъларын да кесиб, сыйсызлыкъгъа джетдиргендиле. Аллайла ахыры кеслери кеслерин ёлтюрюб къойгъандыла.

Инквизицияны къуджур адетлерини бири аманлыкъчыланы ичлерине темирден этилген чапыракълы, керилген, джабылгъан затны ийиб, ичлеринде кердириб, тёзюб болалмазлай ачытыб ийгендиле. Аллай адам хазна сау къалалмагъанды. Аллай сауутну атына «кертме» дегендиле. Ол азабха нафсына айтханын этдиралмагъан эркиши, тиширыу да тыйыншлы болгъанды. Бу джоюлгъан дунияда аллай адетле болсала, сансыз-санаусуз адам сынар эди ол азабны, эркиши эркишини, тиширыу тиширыуну «бийчеге» алгъан къуджур заманда. Диннге къаршчылыкъ этгенле бла ётюрюкчюлени тиллерин артлары бла кесиб айланмай, юзюб атханлары белгилиди. 1486-чы джыл Генрих Крамерни айтыуунда «обурну токъмагъы» деген азабха кёре, обургъа саналгъан адамланы кёзлерин чыгъарыб тургъандыла. Тамам уллу хата этген адамны уа, тёрт атха тёрт санын байлаб, тарт-соз этиб, санларын юзюб тургъандыла. Ол адетле бла зулмучу монахла хайырланнгандыла. Джордано Брунону, аныча, кёблени да шынгкъартда кюйдюрюб ёлтюргенлери да белгилиди.

1552-чи джылдан башлаб, ингилиз патчах Генрих VIII-ни кесине «Великий мерзавец» деб ататханы аны мурдар буйрукълары ючюн болгъанды. Ол Англияда патчахлыкъ этген кёзюуюнде 72 минг адамны - къралыны 2,5 процентин - къыргъанды. Патчахны бютеудуния тарих билмеген, эшитмеген мурдарлыгъы, заманла озуб да, иги аты сакъланнган Томас Морну къралны сатлыгъы болгъанды деб, башын кесдиргени да айтылады. Белгили ингилиз джазыучу Чарль Диккенс: «Генрих VIII-чи халисине киши тёзюб болалмазлыкъ генезир, инсанланы ичлеринде бедишлик ишлери бла белгилиди. Англияны тарихинде киши да джуууб кетералмазлыкъ къанлы ызын къойгъан адам болгъанды», - дегенди.

Мындан арысы басмаланныкъды.


2016 дж. июлну 16 "Къарачай"
Адам улусу
ИРИЯТ БЕРИЛГЕН АМАНЛЫКЪЛА БЛА АМАНЛЫКЪЧЫЛА

Аллы газетни 53-чо номериндеди.

Асхакъ Темирлан, дуниягъа къайгъы сала, къазауатла бла миллетлени кесине бойсундура, къанлы джолунда джол джанлада къазыкълагъа адам башланы чанча баргъанды. Окъуучу кеси да биле болур, дуниягъа белгили суратчы Верещагинни Темирлан къыргъан адам баш сюекледен къаланнган пирамида суратын. Ол джаныуар къанлы аскер башчы бизни алан халкъыбызгъа да уллу къыйынлыкъла джетдиргенин, аны сансыз-санаусуз аскерине къаджау кюрешсе да, къарыу эталмай, алан Къарча, миллетинден бёлек адамы бла Темирланнга джесирге тюшюб, къаллай къыйынлыкъла чегиб, ызына, джуртуна, къайтханын билебиз.

Бусагъатлада муслиман къраллада бола тургъан джаныуарлыкъланы телевидение кёргюзгенлей турады. Адамланы, малланы сойгъанча, боюнларын тартыб къойгъанларын кёрсенг, адам улу, сенде быллай бир зулмучулукъ, услулукъ, джаныуарлыкъ да къалай барды, деб сорурунг келеди.

Бир кёзюуледе Совет Союзну керти шоху болуб тургъан Иракны патчахы Саддам Хусейнни гюнахы болмагъанлай, асханларын да, Румынияны башчысы, бизни алгъыннгы уллу къралны керти шоху Чаушескуну, аны юй бийчесин да атыб ёлтюргенлерин дунияда тюзлюкге баш ургъанла терслеген эдиле, бюгюн да терслейдиле.

Энди Россиягъа къайтайыкъ. Иван IV-ню (Грозныйни) патчахлыгъыны заманында тюрлю-тюрлю азабланы чекдириу да джорукъ болуб чыкъгъанды. Россиягъа терен акъыллы, магъаналы реформатор патчах болса да, кесини ёлчемсиз услулугъун да кёргюзюр ючюн къалмагъанды.

Джаш патчахны биринчи азаб чекдириучю заты «Темир тиширыу» атлы азаб кереги - XVIII-чи ёмюрню аягъында ишленнгенди. Ол адамны санларына ушагъан ичине чюйле чыгъыб тургъан кеб болгъанды.

Аманлыкъчыны аны ичине джыйыб чюйлеселе, ол адам термилиб ёлгенди. Бютеу Россияда 1549чу джылдан башлаб, гудучуну, чиби къоллуну къолун кесиу адет болуб джайылгъанды. Кесини бийине къаршчы къулланы да аллай азаб сакълагъанды. 1533-чю - 1547-чи джыллада орус патчах Иван IV-чю (Грозный) кесини къызын зийналыкъ этгенди деб, тюйюб ёлтюргенди. Джашы эгечин джакълагъаны ючюн, патчах таягъы бла уруб, аны да ёлтюрюб, артда сокъураннганды. Илья Репинни «Иван Грозный убивает своего сына» деген бояулу суратында патчахны огъурсузлугъу чыгъыб кетерлей кёзлеринде кёрюнеди.

Энди Оливер Кромвелни ишлерине да бир къарайыкъ. 1661-чи джыл аны кёрюб болмагъан ирландиячыла, Тайбернде къабырындан къазыб алыб, темир сынджырла бла асмакъгъа асхандыла. Ахыры, бери алыб, санлаб, чунгургъа атхандыла.

1649-чу - 1653-чю джыллада Ирландияны, къазауатла бла зорлукъ джетдире, 200000 адамын къыргъанды, Оливер Кромвель 50 мингни да къул этиб, джекгенди.

Япон микробиолог Исии ол къазауатны джылларында тюрмеледе тутмакъланы аякъларын, бутларын кесиб алыб, башха джерлерине битдириб, сынау ишлерин бардыргъанды деген айтыу да барды. Этген артыкълыгъы кесине къайтыб, тамагъына рак чыгъыб, термилиб ёлгенди ол мурдар.

Мао Цзедунну юй бийчеси Цзянь Цин Къытайда джарыкълыкъ революцияны джылларында 1966чы - 1969-чу джыллада 500000 адамны къырдырыргъа болушханды дегендиле. Шаркъ, гъарб джаныны журналистлери, политиклери уа Мао Цзедун бла юй бийчеси бир оноу бла 3 миллион адамны къырдырыб, 36 миллион адамны сюдлюк-джоллукъ этиб тургъанларын айтхандыла. Тюзю, бизни Совет къралгъа къарнаш, бюгюнлюкде да Россиягъа игилик бла аугъан Къытайда, ол джыллада аллай джаныуарлыкъла болгъанларына ийнанырынг келмейди.

1649-чу джыл адамла джангы мурдар азабны чыгъаргъандыла. Къолларын кесиу адет, патчах болгъан джерде къолуна къылыч алыб, керилиу неда майданында адамны джаралы этиу ючюн, болгъанды. Чабыуул этиб, уллу хатасы джукъгъанны онг къолу бла сол аягъын кесгендиле. Чабакъ ауну неда чабакъланы урлагъанны да термилтир ючюн къалмагъандыла. Пётр 1ни заманында аманлыкъчыланы бурунларын, тиллерин да темир къысхачла бла джыртхандыла. Аны бла да къоймай, сюдсюзбашсыз къамчи бла, балакъа бла тюйгендиле. Ахыры, сау къалгъанлары болса, Сибирге, аны кибик, къыйын джашаулу джуртлагъа ашыргъандыла. Белгили реформатор патчах Пётр 1-чи Россияны ичинде да кесини терсакъылларына, джауларына аяу салмагъанды. И.Суриковну «Утро стрелецкой казни» деген уллу, бояулу суратында патчахны стрелецлерин къырдырыугъа кеси да къошулгъаны белгилиди. Алай а Пётр 1-ни иги ишлери къатылыкъ этген ишлерин дженгнгендиле.

Совет властны ал джылларында НКВД-ны, артдалада КГБ-ны заманларында да терсликлери болгъанланы, терсликлери болмагъанлай терсленнгенлени да, тюрлю-тюрлю затла бла термилтир ючюн, этмегенлерин этгенбиз деб айтдырыр ючюн да НКВДчыла, КГБ-чыла да мурдар ишлерин эте бергендиле... 30-чу джыллада терсликлери болмагъанлай, ненча акъылманны, аскер башчыны, къралгъа уллу хайыры боллукъ алимни, акъылы, ангысы бла байыннганны къыргъанларын айтыб да къолдан келмезчады.

Бюгюнлюкде да Америкада токлу шиндикде термилтиб, адамны чархына зарауатлыкъ джетдириб ёлтюрген адет джюрюйдю.

Бусагъатлагъа дери дунияда бек огъурсуз, къанлы адамладан айырыб тогъузуну юсюнден айтылады:

Джангы Орлеанда джашагъан Дельфина Ла Лори кесини джаныуар къылыкълары бла кёб адамгъа къыйынлыкъла джетдиргенди. Артыкъсыз да бек эркишилеге. Адамлагъа тюрлю-тюрлю сынаула этдириб, термилтиб ёлтюртгенди. Уллу Ата джурт къазауатны джылларында концлагерледе джесирлени санларын ачытхан бла къалмай, зийналыкъ сынауланы бардыра, сынауладан сора бирин да сау къоймай тургъан, Волчица СС Ильза Кокну аты ол къазауатны тарихинде къара тамгъалай къалгъанды. Ол тиширыу, концлагерледе огъурсуз сынау ишлерин къуру сюеклери бла терилери къалгъан джесирледе бардыра, зийналыкъ сынауларын да илмугъа джарар деген оюм бла эте, сынаудан ётгенлени бирин да къоймай, ёлтюртюб тургъаны белгилиди. Артыкъ да бек Освенцим, Дахау лагерледе фашист докторла джаныуарлада бардырыллыкъ сынау ишлерин джарлы джесирледе бардыргъандыла. Фашистле, отунланы атханча, джесирлени крематорийлеге атыб, кюйдюрюб тургъанларын къалай кечерге боллукъду? Ол 27 миллион совет адамны джашауун юзген къанлы къазауатны ачхан Адольф Гитлерни мурдарлыгъы, дуниягъа джетдирген азаблары Джерни къазауатлы тарихинден ёмюрледе да кетмезлейдиле. Сёзсюз да, джанларын-къанларын аямай, уруш джоллада бир къауум къралланы фашистледен азатлар ючюн, совет аскерчилени этген адамлыкъларын унутуб, бусагъатлада тарихни тюрлендирир, Россияны эрши кёргюзюр дыгаласла этген, чюйре тонлуланы къалай ангылагъын?

Уллу Ата джурт къазауатны заманында фашистлени зулмучу адетлерин билмеген, эшитмеген да болмаз. Ала джесирлени тишлерин, джаякъ сюеклерин да къысхачла бла тартыб, къобарыб алгъандыла. Газ камералада тунчукъдуруб, термилтиб ёлтюргендиле. Темир къысхачла бла бармакъларын эзгендиле, билеклерин сындыргъандыла. Къызгъан темир тишле бла санларын кюйдюргендиле. Ахыры, крематорийледе кюйдюрюб, кюл этгендиле.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

Мындан арысы басмаланныкъды.

2016 дж. июлну 21
Адам улусу
ИРИЯТ БЕРИЛГЕН АМАНЛЫКЪЛА БЛА АМАНЛЫКЪЧЫЛА

Аллы газетни 53-чю, 54-чю номерлериндеди.

Гитлерни эрке аскер башчысы Генрих Гиммлер «Дунияда ачы адам джазыуланы сынагъан Холокостаны архитектору» атны джюрютгенди. Холокостаны ачы къычырыгъы бюгюнлюкде да сериуюн болалмайды. Иосиф Сталинни да атын аман бла сагъыннганла бюгюн да сансыз-санаусуздула. Мурдарланы тиллери бла неллей бир гюнахсыз адамны дуниядан тас этгенди, неллей бирине да азаб чекдиргенди. Совет къралны ышаннгысызладан тазалагъан кёзюуден тышында кёчгюнчюлюк геноцидни ууундан, бир къауум политологланы эсеблерине кёре ачлыкъдан-джаланнгачлыкъдан, сууукъдан, аурууладан да он миллионнга джууукъ адам къырылгъанды. Аны тышында сёзчю политиклени сёгюшлеринден а неллей бир адам къырылгъан болур? Къалай алай эсе да, ол къанлы къазауатда, артдалада да СССР-ни хар не джаны бла да ёсюмюнде да, Иосиф Сталинни магъанасын чертгенле сансызсанаусуздула. Алай а кёчгюнчюлюкню азабын чекген халкъла Сталинни кечиб къалай къойсунла?

«Ленинни аты уа, дунияда мурдарланы сафларына нек кирмейди?» деген соруугъа бир къауумла: «Ленин мыйыкълы урияны къатында мёлекди!» - деб къоюучандыла.

Японияны Херосима бла Нагасаки шахарларына бомбаланы атыб, тюз къырыб къойгъан бла къалмай, радиациядан келир тёлюлери да къырыла барырлай къыйынлыкъланы салгъан «Энола Гей» атлы американ самолётну лётчигине джаныуар демей не айтырыкъ эдиле?

Пол Потну аты да бир кёзюуледе дуниягъа мурдар ишлери бла айтылгъанын да билебиз. 1976-чы - 1979-чу джыллада Камбоджаны премьер-министри, къыйын ишлеге уруб, къралыны миллетини ючден бирин (2 миллионун) къырдыргъанды.

Алай терен заманлагъа да сингмегенлей, бюгюнледе да ол къуджур зулму адетле джюрюгенлерин билебиз. Башында айтханымча, джаныуарланы джаныуарлыкълары сагъышсыз этиле эсе, адамла сагъыш этиб этедиле джаныуарлыкъны. Сиз кесигиз да билиб, телевидениеде да кёрюб, Моамар Каддафини кесини миллети «къартчыгъа мыллыкны сойгъанча» сойгъаны джаныуарлыкъ тюлмюдю? Тарихге кёре, Каддафини алай соярлай гюнахлары болуб билмейбиз. АБШ-ны ууу бла бир тукъум гюнахы болмагъанлай, сюд этиб, Саддам Хусеинни асмакъгъа асханлары уа тюлмюдю джаныуарлыкъ?

Эллерибизни биринде ата-анасыны къолундан алыб кетиб, джашларын санлаб, машокга джыйыб, арбазларында атыб кетгенлени, кеслерини терсликлерин джабар ючюн, адамланы кюйдюрюб къойгъанланы, тюйюб, сауутдан атыб ёлтюргенлени да услу хапарларын эшитир ючюн къалмайбыз. Джаш тёлю даучуланы араланы айырыу деген къуджур ишлери бла да бир-бирине илиниб, ненча джанны алады.

Къайсы динде, кърал джорукъда айтыла болур адамла адамланы къырыргъа керекдиле, деб? Ол хапарланы не къадар эшите барсакъ, адамла былай услула, мурдарла да нек болгъанларын ангылаялмай, сагъышланабыз. Коммунист шохларым мени кечсинле, Россияда революция ариу керек эсе да, революция къазауатлада ол къадар адам къырылгъандан эсе революцияны болмай къалгъаны ашхы эди. Ол революцияны заманында Ленинни терслиги бла къырылгъанланы санларын къайтара да айтханлай турадыла.

Бизни, къарачай халкъны, тауладан эндиртиб, ёзенледен чыгъартыб, кесини къолу бла картада «Карачай» деб чеклерин сызыб, автономия берген, цивилизациягъа къошулсунла деген Ленинни сыйын кёрюб, эсгертмелерин джангыртыб турур орнуна, аны сюймегенлеге къошулуб, акъылман бачамагъа аманланы къуйгъанла да бек кёбдюле ичибизде.

Интернетге къарай келиб, олигархларыбызны бир кюннге миллионланы алгъанларына сейирсинмей да къалай къалгъын! Россияны «Газпромуну» тамадасы Миллер дуниягъа туура, бир джылгъа 800000 миллион сом, айгъа 67 миллион сом, кюннге 2,2 миллион, бир сагъатха 92,6 минг, бир минутха 1543 сом алгъан заманда, устазны айлыгъы 10-15 минг болгъаны артыкълыкъ тюлмюдю?

Дунияда артыкълыкъланы, мурдарлыкъланы юслеринден джазыб бошар ючюн, сансыз-санаусуз китабла чыгъарыргъа, аланы чыгъарыргъа да неллей бир заман керек болурун ким биледи...

Ёсюб келген джаш тёлюге иги бла аманны арасын айырталмагъан къуджур дунияда джашайбыз биз. Бютеу дунияда джашау турмуш, экономика, джангы технологияла, илму, адам ангы тюрлене баргъаныча, не тюрлю динде да тюрлениуле болгъанлары хакъды. Алай а биз барыбыз да Аллахны бирлигине, файгъамбарны хакълыгъына ажымсыз да ийнанабыз.

Алайды да, кесибизни Аллах берген таза, сыйлы динибизни тутуб, бир-бирибизни эркелетиб джашасакъ, къаллай насыблы, джарыкъ джашауда джашарыкъ эдик. Адам инсанны зулмучулукъ, мурдарлыкъ халилери болмаса, дунияда джети миллиард адам болуб къалмай, андан эки къат кёб болур эди.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

2016 дж. июлну 16 "Къарачай"

Быйыл августну 6-да Къартджуртда
эртденбла 10 сагъатда

боташланы тукъум джыйылыулары боллукъду.

Тел.: 8 (928)395-59-67; 8(999)490-49-81.
Къурау комитет.

2016 дж. июлну 16 "Къарачай"
Билсегиз, джарар...
ДЖЮЗ АУРУУГЪА
ДЖАРАГЪАН ДЖЮЗЮМ

Джюзюмню сюймеген хазна адам болмаз. Аны ким агъын, кими къарасын, ким ууагъын, ким уллусун сюеди. Джюзюмню сюйген адам саулугъун да сюеди, дерге боллукъду. Алай кёбдюле аны къурамында адамны чархына джараулу витаминле, минералла, ол къой, протеинле А, С, В6 витаминле, фолатла, калий, кальций, темир, фосфор, магний, селен. Джюзюмде флавоноидле да эркиндиле. Ала уа, кючлю антиоксидантла болгъанлары себебли, къартаймай, узакъ джылланы турургъа себеб боладыла.

Астма. Джюзюм астма аурууу болгъан адамгъа бек хайырлыды. Ёпкелени тазалаб, солууну тынч этеди.

Джюрек ауруула. Джюзюм къанны къурамында азотну оксидин кёбейтеди. Ол а къанны къалын болургъа къоймайды. Аны бла джюрек ауруула «артха турадыла». Дагъыда джюзюмде болгъан антиоксидантла къан тамырланы бегитген LDL-холестеролну кислотагъа айландырыб къояды.

Дженгил арыу. Акъ джюзюмню сууу адамны чархына темирни табдырады. Темир джетишмесе уа, адам терк арыучу болады. Джюзюм суу адамгъа кюч-къарыу да береди. Антиоксидантла уа адамны чархын бегитедиле. Алай а къара джюзюмню сууу адамгъа темир бермейди, аны къоратхан этеди.

Бюрек ауруула. Джюзюм къууукъну кислотасын азайтады, адамны чархында саулай кислоталаны къоратады, аны бла бюреклени ишлерин дженгиллетеди.

Кёзге ау тюшгени. Джюзюмню къурамында антиоксидантла джюрек, рак аурууладан сора да эркин айланнган радикалла джетдирген хаталаны къоратады. Кёзге ау тюшгени да ол хаталаны тизиминдеди.

Холестеролну азайтады. Джюзюмню къурамында птеростилбен деген вещество холестеролну азайтады. Къабугъунда болгъан сапонинле да холестерол бла байланыб, аны джайылмазча этедиле.

Рак ауруула. Алимле ачыкълагьандан, джюзюмде болгъан ресвератол рак ауруулагьа къаршчы да кюрешеди. Артыкъ да бек тиширыуланы ёшюнлери бла ичегиде рак бла бек кюрешеди ол. Джюзюмде болгьан веществола рак аурууну болдургъан агентлени да къурутадыла. Джюзюмню сууу уа, рак аурууну тыйгьаны бла да къалмай, аны клеткаларына джайылыр онг да бермейди.

Алайды да, джюзюм адамны саулугъуна бек керекли кёгетди. Андан къаба турургъа унутмагъыз! Саулукълу болугъуз!

СЕМЕНЛАНЫ Аминат.

2016 дж. июлну 14
Бизни адетлерибиз
ЮРЕТИГИЗ, ТЕПСЕРИБИЗ КЕЛЕДИ

«1990-чы джыллада таулу джашла, къулакъ отлары болмаса, тепсе десенг, киштикни отха тартханча эте эдиле. Бюгюнлюкде уа тепсейбиз деб чыкъгъанланы да асламысы, шашхан шайтанлача, секиредиле, чынгаб-чынгаб, къаллайла тепсейдиле?!» - деб гурушха этеди джаш тёлюге тамада къауум. Кертиге керти дерге керекди. Ала бюгюннгю болумну бек тюз ачыкълайдыла. Тау тепсеулерибизни оюуун, аны ич магъанасын тас эте барабыз.

Небизни сакълагъанбыз, небиз тас болмагъанды?! Тау кийимлерибиз бла бирге тепсеуюбюзню да, тау халыбызны да, таулу сезимибизни да, къарачай шартларыбызны да унута-унута барабыз...

Къууанчын къууаншча эте билиу миллет адетлерибизни бириди. Бурун да эм кёб адам тойгъа джыйылгъанды. Ол себебден той таулуланы кеслерин, адамлыкъларын, ишленмекликлерин, юслерине кийимлерин къалай джарашдырыб кие билгенлерин, тепсерге усталыкъларын, тюрлю-тюрлю джырланы джырлай билгенлерин кёргюзген джер болгъанды. Адамны тойда бир ушагъыусуз иши болса, ол саулай элге джайылыб тургъанды. Айтыулагъа кёре, той кеси да бурун къуру джашла бла къызланы ишлери болуб къалмагъанды. Тепсегенле джашла, къызла, къарагъанла уа джыллары келген эркишиле, тиширыула эмда сабийле болгъандыла. Анга кёре хар не да джорукъ бла бардырылгъанды.

Арт кёзюуде бизде къууанч, той-оюн ашар-ичер ючюн этилгенча болуб къалгъанды кёбюсюне. Алай болса да джаш тёлю той бардырыргъа излейди. Джаш устала, спортчула, студентле, джыйылыб, къууанчларыбызны, адетлерибизни сакълар джанындан болургъа кереклисин чертиб, «Эльбрусоид» организацияны тамалында «Алан тойла», тукъумланы да биригиулери, сёз ючюн, Семенланы тукъумну джаш тёлюсю хар айны аягъында, алгъынладача, тойла бардырыучандыла. Анда джаш адамла кеслери, адетдеча, къарачай тепсеулеге юренирге кюрешедиле. Ала тойну кючю бла миллет энчиликге

юренирге боллугъун толу ангылайдыла. «Тойгъа келгенлени саны ёсе барады. Алай а аланы тыйыншлысыча тепсерге юретгенле бек аздыла. Бюгюнлюкде миллетибизде къобузчу да аз, тюз къарачайча тепсей билген да бек аз болгъанды. Аны себебли таза къарачай тепсеулерибизни багъаларын чыгъарырча юретирик адамла керекдиле», - дейдиле тойгъа къошулгъан джаш адамла.

Бу болумгъа нек джетгенбиз, кимди терс?

Былайда, сёзсюз да, джашладан эсе къартла, алагъа аны юретмегенле терсдиле. Гурушханы эмда хыртха ургъанны къоюб, джаш тёлюге болушлукъ этерге керекди.

Джыр, ийнар, чамнакъырда, оюнла тойну джарыкъ, эсде къалырча этгендиле. Джыргъа усталаны, чамлары-накъырдалары келишгенлени бек сюйгенди джамагъат. Аны бла чамгъа-накъырдагъа, ийнарлагъа устала, къарачай тепсеуледен хапарлы болгъанла, джаш тёлюбюзге болушугъуз, деб тилекчибиз. Тойлада джюрюген адетлеге юретирге чакъырабыз.

Къарачайны эм белгили тепсеулерини бири «Тюз тепсеудю». Бу тепсеуде джаш бла къызны сюзюлгенлерини энчи магъаналары барды. Тюз тепсеуню магъанасын билгенле, аны хар оюуун ачыкълай, юлгю келтире, газетге джазсагъыз, бек разы боллукъ эдик.

«Аякъ баса, кёз къыса», бир-бирлерин сыйыра тепсей, бир-бирлерине чамнакъырда, ийнар эте, аны бла бирге бир-бири сыйын кёре, мийикде тута билген бизни ата-бабаларыбыз тойлада чекген зауукълукъну, джарыкълыкъны сынаргъа къартларыбыз бюгюннгю джаш адамлагъа да берирле деб ийнанабыз.

АМАЙЛАНЫ Сабина.

2016 дж. июлну 14
Юбилей
ДЖЮРЕК ДЖЫЛЫУУН ХАЛКЪЫНА БЕРЕДИ

Халкъгъа джараулу ишлеге къошулуб, къолларындан келгенни аямай кюрешгенле бизде аз тюлдюле. Аллай керти уланланы бириди Батчаланы Унухну джашы Манаф да. Тюз иннетли, таза джюрекли ашхы адам уллугъа, гитчеге къайгъыра джашайды.

Манаф 1936-чы джыл июнну 24-де туугъанды. Джёгетей элни Гюрюлдеуюк тийресинде гитчеликден огъуна ариулукъну сезерге юреннген таулу джаш башхалагъа игилик этиуню баш борчларыны бирине санаб ёсгенди. Ол бусагъатда да унутмагъанды, джангур кёзлеуледе джалан аякъ чаба, суу алышмакъ ойнай ётген сабий джылларын. Огъурлу къарт мени бла ушагъында, джашау ызына айланыб къарай, кёб затны эсине тюшюреди.

- Биз джашагъан джерни энишгерегинде къулакъ суучукъ бар эди,-дейди ол. Малларыбыз суу алайда иче эдиле. Чокъуракъ суудан тогъуб, керпеслене, тёгерекде джашил хансдан отлай эдиле. Одал чапыракъла ёсген ырхы ызны къаты бла тар джаяу джолчукъ бла барыб, ичер сууну да челекле бла элчиле алайда боркъулдаб чыкъгъан къара суудан ала эдиле. Саз топуракълы къулакъны башына - Гюрюлдеуюк айрыгъа юйлени къаты бла джол бара эди. Ол уллу джауумла джаууб этген джарланы башы блады. Джарлада къараууз кёксюл бетли джелим саз топуракъ алыб ойнаучан эдик. Ол джол бла бирча кийиннген адамла ары-бери ётгенлери эсимдеди. Биз сабийле, къоркъуб, джолдан джанлаб, къачыб арбазлагъа бугъа эдик. Ала бизни сан этмей ётюб кете эдиле.

Залыкъылды басхан уллу сыртлыкъны ары джанында, узакъ болмай, Хаджай Къабакъ тийре бар эди. Мен ары кесим джангыз анамы эгечине барыб, кече алада къалгъан эдим. Аны юйдегиси да ууакъ эди.

Батчаланы Манаф.

Билмей тургъанлай, джукъу арасында эшигибиз сынады дерча, къаты къагъылды. Биз илгениб, къоркъуб, джаныбыз чыгъаргъа джетиб, уяндыкъ. Не болгъанын ангыламадыкъ. Сауут-сабалары болгъан аскерчиле къырыб къояргъамы тебредиле бизни деб кёлюме келди. «Гюнахсыз сабийлени не хаталары барды, былай нек этесиз деб, анамы эгечи мени кёргюзюб, эгечимикиди, юйюне элтме къоюгъуз», - дей эди. Аны айтханын эшитмей эдиле. Ары-бери айланнганны, узайырча кёрюннгенни къарауулда тургъанла шкокла бла къайтарадыла. Адамла амалсыз, къыйын болумгъа тюшген эдиле. Джылау-сыйыт, къоркъуу уллуну, гитчени да бирден кючлегенди. Тёгерекде къычырыкъ-сыйыт, дауур уллуду.

Вагонлагъа миндире тебрегенлеринде къайгъы, къоркъуу андан да уллу болду. Бизни вагонну ичи тыкътыкълама эди. Кёбюсю тиширыула бла сабийле, андамында - бир эркиши. Кюмюш сакъаллы къартны: «Тёзейик», - деб ынгычхай айтханын кесинден сора киши эшите болмаз эди. Ауруб тёшекде джатыб тургъан бир адамны тёшеги бла кёлтюрюб киргиздиле. Ол Джанкёзланы Махти эди. Аны джашлары Зекерия бла Ахия Уллу Ата джурт къазауатда гитлерчи фашистле бла, отлу урушлада джанларын-къанларын аямай сермешгендиле. Юй бийчеси Даута анам бла къысха джууукъ эди. Джолда бара Махти ёлдю да къалды, деб джылагъанларын унутмагъанма.

Джылыу болмагъан вагонланы ичинде кече бек сууукъ болады. Кеси кереклинге эшикге чыгъаргъа мадар джокъ, уллуну, гитчени да мыдахлыкъ, ауур сагъыш кечинмексиз басыб эди. Кюнлени биринде поезд уллу къобан сууну юсюнде тохтады. Адамла къоркъгъандан ёртен от гюрюлдегенча, Аллахны атын айтыб, къычырыкъ-сыйыт эте, джылай эдиле. Ол болум, къыйынлыкъ бюгюн да эсимден кетмейди.

Ноябрь айны экинчи джарымы уа артыкъ да сууукъду. Бизни Къыргъызиягъа элтдиле. Анда Талас сууну къатында Водное деген элге тюшдюк. Алты сабий бар эдик. Анамы эгечинде юч, къарнашыныкъыла да юч, онбир джыл толгъан эгечим, Сапият, ичибизде эм тамада эди. Бизни бла бирге Дама деб бир тиширыу, биргесине джашчыгъы, къарт анасы да болуб, тюшген эди. Барыбыз да гитче терезечиги бла бир бёлюмю болгъан топуракъбаш юйчюкге сыйындыкъ. Мюйюшде оюлгъан от джагъа ышан бар эди. Аны джарашдырыргъа кюрешселе да тютюн ичине чыгъа эди. Ол элде салукъ ийнекледен къуралгъан тууар ферманы тамадасы Киселёв мал чюгюндюр неда жмых берсе, бизге уллу болушлукъ болуб, аны къууаныб ашай эдик. Тиширыула джаныбызны сау къалдырыргъа кечекюн демей кюрешгендиле. Джюнден чындайла, териден чарыкъла, бёркле этиб аланы ашарыкъгъа ауушдура эдиле. Артыкълыкъны джылларында ачлыкъныджаланнгачлыкъны кёзюуюн «Анам» деген назмумда айтыргъа кюрешгенме. Миллетни репрессияны джолунда анала-тиширыула къол къыйынлары бла сакълагъандыла.

Бир джылдан уллу къарнашым Шамил бла мен хоншуларыбызны энчи тууарларын кюте турдукъ.

1947-чи джыл школгъа барыб башладым. Школда да окъуй тургъанлай сегиз джылны мал кютдюк. Ленинополда орта школну 1957чи джыл бошагъан эдим. Ол элде 270 къарачай юйдеги джашай эди. Ала Кавказгъа, джуртларына, тансыкълыкъларын айтханлай тура эдиле. Къайтыргъа эркинлик болгъанында, барыбыз да ата-бабабызны Джуртуна мыллык атдыкъ, - деб хапар айтады огъурлу къарт.

Батчаланы Манаф Холоднородник элге келиб тюшеди. Чачылгъанны-оюлгъанны аякъ юсюне салыу ишлени да эте тургъанлай, 1958-чи джыл Карачаевск шахарда устазла хазырлагъан институтха заочно окъургъа киреди. Къарачай районну тамадасы Къаракет улу Байрамкъулланы Борисни, Байрамукъланы Шамилни, Манафны да чакъырыб, кесигиз да окъугъуз, сабийлени да ана тилге окъутугъуз деб, Огъары Мара бла Тёбен Марагъа школгъа ишлерге салады. Ол заманда аланы къууанчлары бек уллу эди. Бир джылдан Холоднородник орта школну директору Чагъарланы Зулкъарнайны джашы Ханапий облонону буйругъу бла Манафны ол школда кюндюз ана тилни, кече школда да орус тилни окъутургъа ишге салады. Тутхан ишин сый бла толтура, ашхы устаз болгъанын танытады, атын иги бла айтдырады. Сабийлеге къарачай бла орус тилледе терен билим береди.

Батча улуну 1960-чы джыл аскерге чакъырадыла. Ол 1963-чю джыл аскер къуллугъун сый бла толтуруб къайтыб келиб, ол джыл огъуна Ростовда инженеркъурулуш институтну заочно бёлюмюне окъургъа киреди. Ишлей тургъанлай, окъууун да бардыра, 1971-чи джыл аны джетишимли тамамлаб, «инженер-къурулушчу» деген усталыкъ алыб чыгъады.

1997-чи джыл тыйыншлы солуугъа чыкъгъынчы Къобан районну мюлклеринде прораб болуб ишлеб тургъанды. Арт юч-тёрт джылда Светлый совхозну парторгу да болгъанды. Манаф къайсы бир ишни къолгъа алса да, аны чийсил къоймагъанды. Аны ючюн махтау, сый да табханды. Уруннган джеринде къолундан келгенича онгсузгъа, къарыусузгъа болушханды. Джамагъат ишлеге да тири къошулгъанды. Ол джаны бла кёб ашхы иш да этгенди.

Юй бийчеси Эрикгенланы Гыкканы къызы Люба бла юч сабийни -Фатиманы, Борисни (ёлгенди, джандетли болсун), Русланны ёсдюргендиле. Тогъуз туудугъу барды.

Бусагъатда Черкесск шахарны Юбилейный тийресинде джашайды. «Тёре» джамагъат организация къуралгъан сагъатда аны тамада этедиле. «Тёрени» терен къайгъырыуу бла элге, джамагъатха джараулу кёб иш этилгенди. Сёз ючюн, тот кескен суу быргъыланы пластмасслагъа ауушдуруб, элчиле тохтаусуз суу бла баджарылырча этгенди. Юбилейный мырдылы джерде орналгъаны себебли хаман суу басыб, балчыкъ болуб, джюрюрге къыйын эди. Ол джарсыу да «Тёрени» кючю бла къоратылгъанды - шахар бюджетден ачха бёлдюрюб, 2003чю джыл деменгили дренаж этилгенди.

Бусагъатда Манаф «Къарачай - алан халкъ» бирлешликни Черкесскеде ал башланнган бёлюмюню тамадасыды. Ол, рахатлыкъ орналыб, халкъны джашау турмушу иги болур ючюн къолундан келгенни этиб кюрешеди. Манафха 80 джыл толса да, алкъын тириди, халкъына джарар джанындан кюрешгенлей турады.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2016 дж. июлну 21
Китабны окъуй
ДЖАЗГЪАНЫН ИГИ ЭТГЕНДИ

Миллетибизни атын махтау бла айтМ дыргъан адамларыбыз кёбдюле. Ала ишлеген, уруннган заманда аланы юслеринден ана тилибизде чыкъгъан газетде джазар ючюн къалмай эдик.

Ала ишден кетиб, пенсионерле болгъанларында уа, аланы атларын бир джерде да сагъынмайбыз. Алай бла бюгюнлюкде биз аланы унутуб къояргъа джетгенбиз. Аланы бир къаууму бусагъатда да сауду, уллу болмаса да, хар бирини юсюнден бир китабчыкъ джазыб чыгъарыргъа керек эди. Аланы урунуу джоллары, кеслерини джюрютгенлери ёсюб келген джаш тёлюбюзге юлгю боллукъду.

Мен билиб Социалист Урунууну джигитлери Шидакъланы (Къобанланы) Патияны, Байрамкъулланы Зухраны, Ёзденланы Добайны дагъыда башхаланы юслеринден джукъ джазылмагъанды. Джандетли болсунла, ала бюгюнлюкде керти дуниягъа кетгендиле.

Къобанланы Хасанны къызы Хауаны юсюнден да китаб-зат джазылмагъанды деб, кишиге айтмасам да, ичимден къыйналыб тура эдим. Бир кюн Гитче Къарачай районну администрациясына кириб, башчысыны заместители Гналаны Борисни къызы Асият бла саламлашыб, ушакъ эте тургъанлайыма, ол, шкафына узалды да, бир къызыл тышлы китабчыкъны чыгъарды.

- Алий! - деди ол, мени кёзюме къарай. - Бу китабчыкъ кимни юсюнден болгъанын билемисе?

- Билмейме, - дедим. - Китабны тышына уа Къобанланы Хасанны къызы Хауаны сураты салыныбды. Кесини юсюнден китабчыкъмы джазгъанды? - деб сордум.

- Огъай, муну журналист Къозбаланы Магометни къызы Зарина джазгъанды. Сеннге береме, окъу, - деб аны меннге узатды. Хауаны юсюнден кесим джазсам да, аллай бир къууанныкъ болмаз эдим китабчыкъны кёргенимде. Аны 122 бети барды. ол 2014-чю джыл «Нарт» китаб басмада чыкъгъанды, суратлары да кёбдюле ичинде.

Къобанланы Хауа, Уллу Аллах анга энтда кёб джылланы джашаргъа буюрсун, бюгюнлюкде сау-эсенди: анга 80 джылдан аслам болгъанды. Тобукълары бир кесек къыйнайдыла ансы, саулугъуну хатасы джокъду. Мен Къобанланы Хауаны атын эртде эшитиб, аны бла ёхтемлениб турсам да, кеси бла 1980-чы джыл танышхан эдим. Мен ол джыл Гитче Къарачай районну культура бёлюмюню тамадасы болуб ишлеб башлагъан эдим. Совет Союзну тамам залим заманы эди. Эл мюлкге, промышленностха, культурагъа, медицинагъа кърал уллу эс бёле эди. Совет халкъ бешджыллыкъ планланы алыб, аланы болджалдан алгъа толтурур ючюн тамам кёлю бла уруна эди.

Гитче Къарачай районда да «Элия» завод ишлесе да, эл мюлкге айырылыб эс бёлюне эди. Артыкъ да бек сют малчылыкъгъа. Районда талай мюлк бар эди да, бары да сют саууудан планларын болджалдан алгъа толтура эдиле. Культура къуллукъчула да, эл мюлкде уруннганлагъа барыб, алагъа концертле кёргюзюб, кёллерин кёлтюрюб тура эдиле.

Бюгюнча эсимдеди, бир кере районну суратлау-чемерлик коллективлерин, джырлаучуларын алыб, Бийчесыннга баргъан эдим. Джай сайын районну сют-товар фермалары ары чыгъыучан эдиле. Бийчесында малчыланы сют заводу, штабы да бар эди. Районну фермалары аладан узакъ болмай орналгъан эдиле. Бусагъатда заводну джугъу да къалмагъанды. Ол уллу зат эди. Кюн сайын 100 тоннадан аслам сютню ала эди. Гитче Къарачай бла къалмай, башха районланы фермаларыны сютлерин да ала эди.

Штабны къатында башы да джабылгъан уллу сцена бар эди. Къуру районну артистлери тюл, областдан, башха районладан да суратлау-чемерлик коллективле келселе, концерт программаларын алайда кёргюзе эдиле. Малчыла, олтуруб, концертлеге къарарча шиндикле да салыннган эдиле.

Кюнлени биринде, медицинада, культурада, дагъыда башха санагъатлада уруннганланы КПСС-ни район комитетине джыйыб, тамбла Бийчесыннга чыгъыб, малчыла бла тюбеширге керексиз. Суратлау-чемерлик коллективле концерт кёргюзедиле, медикле уа аланы саулукъларын тинтиб чыгъарыкъдыла дегенлеринде, джыйылыу бошалгъандан сора, мен да культура къуллукъчуланы джыйыб, тамбла этерик ишибизни айтхан эдим. Унутуб барама, штабда медпункт да ишлей эди. Малчыла къышхы стауатларына тюшгюнчю дери стоматолог, фельдшер анда туруучан эдиле. Тюздю, ала бир айдан кёб турмай эдиле, аланы орунларына башхала келиучен эдиле. «Терк болушлукъну» машинасы да бар эди Бийчесында.

- Экинчи кюн танг-атар атмаз, барыбыз да джыйылыб, Бийчесыннга джол тутдукъ. Мараны башына джетиб, сол джанына бурулгъанлай, бизни милиция постда ишлеген джашла тохтатдыла. Къагъытларыбызгъа къараб, къайры баргъаныбызны билгенлеринде: «Иги джолгъа барыгъыз!» - деб, джылы ашырдыла. Тёрт джаныбызгъа къарай барабыз. Къайры къарасакъ да, къой, тууар мал сюрюуле кёрюнедиле. Ол джыллада ат тутаргъа кърал къоймай эди да, джылкъы кёрмедик. Байлыкъгъа сейирсине, къууана Бийчесынны штабына джетиб къалдыкъ.

Джолда эки сагъатдан аслам баргъан болур эдик да, бир кесек ач болгъаныбыз таныла башлады. Биз керекли аппаратураланы хазырлай тургъанлай, бир сагъатдан штабны тамадасы келди да:

- Артистлерибиз джолда арыгъан, ач болгъан болурла, келсинле да ауузлансынла деб, Къобанланы Хасанны къызы Хауа сизни барыгъызны да фермасына чакъырады, - деди. - Хауаны фермасы штабдан, сют заводдан да узакъ тюл эди. Джаяулай кёб да бармагъанлай, къошха джетиб къалдыкъ. Аллыбызгъа Хауа, аны ызындан Социалист Урунууну Джигити Байрамкъулланы Зухра дагъыда башхала чыкъдыла. Ма ол кюн Хауа бла Зухраны къолларын биринчи кере тутхан эдим. Барыбызны да тамам кёллери бла сыйладыла.

Ма ол кюн иш этиб, Хауа бла Зухраны бетлерине къараб, сёлешгенлерине тынгылаб турдум. Дуниягъа джаратылгъанлай огъуна быладан насыблы болмагъанча алай джюрюте эдиле кеслерин ала. Хауаны юсюнден китабчыкъны окъугъанымда уа, билдим аны къаллай къыйын джазыуу болгъанын. «Джазыуу къыйын болса да» деб бош атамагъанды автор китабчыкъгъа да.

Хауа къралгъа да кёлкъалды болмай, къаджыкъмай урунуб, Ленинни, Урунууну Къызыл Байрагъыны, «Хурмет Белгисини» орденлери дагъыда башха сыйлы саугъалагъа ие болгъанды.

Хауаны атасы Хасан, анасы Келимат Хурзукда джашагъандыла. Аланы дагъыда тёрт сабийлери Лейла, Магомет, Ахмат, Аминат – болгъандыла. Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, Хауагъа 5-6 джыл болгъанды.

Беш сабийлери болгъаннга да къарамай, Хасанны фронтха аладыла. Алай а ол фашистле бла урушха кирмейди. Невинномысск шахарда башха аскерчиле бла юрениулени ёте тургъанлай, фашист авиация чабыуул этиб, алайда кёблени къырады, Хасанны да ауур джаралы этедиле атылгъан тобланы осколкалары. Аны юйюне алыб келедиле - тёшекге тюшеди. Джаралары сау болургъа, 1943-чю джылны ноябрь айыны 2-де бютеу къарачай халкъныча, быланы да тууар мал ташылгъан вагонлагъа миндириб, Орта Азия бла Къазахстаннга зор бла ашырыб иедиле. Была барыб, Къыргъыз ССР-де орналадыла. Сабийлени аталары Хасан Азияда кёб джашамайды. Джолда бара джаралары ашланадыла, къаты ауруб, ёлюб къалады. Бютеу ауурлукъ аналары Келиматны юсюне тюшеди. Беш сабийни джанларын сау къалдырыр ючюн, къыш айлада битимлери джыйылгъан чюгюндюр бачхалагъа барыб, анда джукъ табалсам деб, къалгъан-булгъанны джыяргъа кюрешеди. Джукъ табхан болса, бишириб, сабийлерине береди. Алай а аны джашауу да кёбге созулмайды. Ачдан асыры къарыусуз болгъандан, кечелени биринде сабийлерини арасында джукълаб тургъанлайына ёлюб къалады. Аны ызындан Хауаны бир къарнашчыгъы Магомет да ёледи.

Атасыз-анасыз къалгъан сабийле къайгъылы киши болмайды. Болуб да ким боллукъ эди, хар ким башын кечиндиралмагъан заманда? Къыш ачлыкъ, тюрлютюрлю ауруула, алагъа сууукъла къошулуб, кёб кёчгюнчюню джашауларын юзе эди. Сабий болса да, Хауа къарнашчыкъларыны, эгешчиклерини джанларын сау къалдыр ючюн, сууукъ бола, чюгюндюр бачхалагъа кеси барыб, джукъ табса, отха атыб, бишириб, алагъа бериучен эди. Была да къырылыргъа башлаб тургъанлайларына, насыблары тутхан болур эди, кюнлени биринде танг да тюгел атхынчы аналарыны гитче эгечлери Берхан келиб къалады. Сабийлени болумларын кёрюб, джылайды-сарнайды. Эрлай огъуна барын да биргесине алыб кетеди. Сабийлеге къарай, Берхан эрге кеч чыгъады. Хауагъа ол кёзюуде 14 джыл болса да, сабийлеге аталыкъ-аналыкъ этиб башлайды. Ишге джарашады. Аланы инджитмез ючюн, кесини джашауун киши бла байламлы этмей къояды.

- Джуртуна къайтханында уа, Хауа, «Ючкекен» совхозну биринчи фермасына тамадалыкъ этген бла къалмай, ийнек саууучу болуб турады. Байрамкъулланы Зухраны - Социалист Урунууну Джигитини джетишимлеринде Хауаны да уллу къыйыны барды. Ол бютеу коллективге ата-аналыкъ этиб, хар бирине къайгъырыб тургъанды. Урунууда джетишимлери ючюн талай орден алгъан бла къалмай, область, край советлеге депутат эмда СССР-ни Профсоюзларыны съездине делегат болгъанды.

Мен кесими джашауумда кёб китаб окъугъанма. Къобанланы Хауаны юсюнден джазылгъан «Джазыуу къыйын болса да» деген китабчыкъ бир тюз таулу тиширыуну къыйын джашау джолун ариу кёргюзген бла къалмай, аны огъурлу, ариу сыфатын суратлайды. Китабны авторуна джюрегими теренинден уллу разылыгъымы билдиреме, белгили адамыбыз Къобанланы Хасанны къызы Хауаны джашауун, урунууда этген джетишимлерин таб суратлай билгени ючюн...

ХУБИЙЛАНЫ Алий,
КъЧР-ни культурасыны
махтаулу къуллукъчусу.

.....

2016 дж. июлну 23
АТ ТУЯКЪЛА АЛТЫН АЧХАЛА
ЧАЧЫРАТАДЫЛА

Бу Джёгетей Аягъы шахарны къатында къарачай тукъумлу атланы ёсдюрген мюлк былтырдан бери тюрк джылкъычыла бла кёб джылланы узагъына бардырыб келген иш джюрютюулерин тохтатыб тура эди.

- Бизни Президентибиз В. Путин Тюрк бла Россияны араларын джангыдан джарашдырыб тебрегенин эшитгенли уа, хайыр тюшерча болса, ол къралны келечилери бла джангыдан иш джюрютюрге хазырды, дейди предприятиени директору Салпагъарланы Хасан.

Эсигизге салайыкъ: Къарачай-Черкес ат заводну тюрк атзаводчула бла иш джюрютюулери былтыр декабрь айда тохтатылгъан эдиле. Ол себебден таза къанлы къарачай атла ары былтыр джаз ашырылгъан эдиле. Тюрк хауа кючле россиячы Су-24 самолётну уруб агъызырдан эки ыйыкъны алгъа да Анкарадан 200 минг доллар багъасы бир заказ келген эди. Сирияны кёгюнде болгъан ишден сора уа ол байламлылыкъла тохтатылгъан эдиле. Ары дери уа къарачай тукъумлу атланы анда бек багъалата эдиле, багъалатхандан да озуб, аланы киногъа да ала эдиле. Сёз ючюн, Къарачай-Черкесиядан келтирилген аджир, аты да Къаракёз эди, «Великолепный век» деген сериалда кёргюзюлген да этген эди.

- Не джашырыу, тюрк атзаводчула бла иш джюрютгенибизден биз хайт деб иги хайыр тюшюре эдик. Алай а ол самолёт уруб агъызылгъанындан сора ол табышлы ишибизни тохтатхан эдик. Мен ол ишибизни бек тюзге санайма. Меннге Ата джуртуму сыйы аллай табышдан эсе багъалыды, дейди Салпагъар улу.

Кёб болмай а къарачай тукъумлу атладан Тайгер Кид деген тёртджыллыкъ аджир, Россия Федерацияны Президентини ёчю ючюн баргъан чарсда биринчи оруннга чыгъыб, аны саугъасына ие болгъанды.

Къарачай тукъумлу атла, бюгюн Россияны ичиндеча, тышында да белгилидиле. Аны алайлыгъына шагъатлыкъ этген талай юлгю келтирейик. Къыбыла Американы бизнесменлерини къарачай тукъумлу атла алыргъа излегенлери аны алайлыгъына шагъатлыкъ этген юлгюлени бириди.

- Кёб турмай биз Аргентинагъа 25 ат джиберликбиз. Бусагъатда аланы документлерин хазырлай турабыз. Бу аджирлени анда ат туризмде хайырландырлыкъдыла. Атла, джолда джунчумаз ючюн, ары иш этилиб алагъа деб джарашдырылгъан самолётлада ашырыллыкъдыла, - дейди Салпагъар улу.

Бразилия бла Парагвайны атчылары бла да сёлешиуле бардырыла турадыла. Ала да къарачай тукъумлу аджирлени бек джаратадыла. Алгъан да этерикдиле. Персия богъазны къраллары да аллыкъдыла къарачай атла. Бахрейнде, сёз ючюн, миллет гвардия бла полицияны бёлеклерин толусу бла къарачай атлагъа «миндирир» муратлыдыла. Къарачай-Черкесиягъа келгенинде, ол араб республиканы Россияда толу эркинликли келечиси Ахмед аль-Саати аны юсюнден да билдириу этген эди.

Алай болса да республиканы атчылары эм уллу хайырны россиячы алыучуладан табадыла. Былтыр Джёгетей Аягъында кёрмючге-аукционнга къарачай тукъумлу атладан 60-ха джууукъ аджир чыгъаргъан эдиле. Аладан кеслерине атла алыргъа Шимал Кавказны республикаларыны барындан, аны кибик Россияны къыбыласыны регионларындан, Москвадан, Белграддан кёб адам келген эди. Ара Россияны атчылары уа 500 минг сомгъа бир аджир огъуна сатыб алгъан эдиле. Дагъыда бир къарачай тукъумлу ат 155 минг сомгъа сатылгъан эди. Бютеулей да 15 ат сатылгъан эди ол аукционда.

Къарачай тилге кёчюрген
ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.
«Российская газета»,
2016-чы джыл, июлну 12.
No:151.

2016 дж. июлну 23
Политиканы сырыулары
Къолгъа тюшерге аздан къалгъанды

Аскерчиле властны сыйырыр мурат бла июлну 15-ни ингиринде Анкара бла Стамбулда къаугъа чыгъара айланнган заманда Тюркню Президенти Эрдоган юйдегиси бла бирге Мармарис шахарда солуй тургъанды. Путчистлени хапарларын эшитгенинде уа, тургъан джерин ауушдурургъа ашыкъгъанды. Кесин да аны бла къутхаргъанды. Ол анда дагъыда 10 минутну мычыса уа, пучистлени къолларына тюшерик болгъанды.

Президент, CNN телеканалгъа аны юсюнден интервью бере: «Мармарисде да меннге къаршчы операция хазырлаб кюрешгендиле. Анда мени 2 мыртазагъымы да азаб чекдириб ёлтюргендиле. 1015 минутну мычысам, мени да не ёлтюрлюк эдиле, не джесирге аллыкъ эдиле», дегенди.

Андан сора ол CNN телеканалны юсю бла тюрк халкъны, орамлагъа чыгъыб, демократияны къорууларгъа чакъыргъанды. Аны ол чакъырыууну трансляциясы журналист къыз къолуна тутуб тургъан IPhoneну юсю бла баргъанды. Аны себеби кърал телевидение путчистлени къолларында болгъанды да, Эрдоганнга халкъгъа аны юсю бла чакъырыу этер мадар чыкъмагъанды.

Алай а сёзюн миллетине эшитдирелгенди, ол да, орамлагъа чыгъыб, аны да, демократияны да къоруулагъанды.

Бир къауумла уа, бу къаугъа алгъын заманлада Германияда рейхстагга от салыугъа ушайды, дейдиле. Алай айтханланы оюмларын Джууукъ Востокну институтуну президенти Е. Сатановский да тюзге санайды. Ол, бирлемей-экилемей айтхандан, бу ишни Эрдоган кеси къурагъанды. «Алай этиб, ол къралда кесине къаршчы боллукъланы къурутуб, кесин диктатор этерге излейди», - дейди.

Айтханыны тюзлюгюн бегитирге Е. Сатановский юлгюле да келтиреди. «Сёзден бу ишни Тюркню Хауа Кючлерини командующийи къурагъан эсе, авиация да аны къолунда болгъан эсе, самолётун уруб агъызмай, Эрдоганнга къралда ары-бери уча турургъа нек мадар бергенди? Не уа «Эрдоган бла демократияны къорууларгъа чыгъыгъыз!» деб чакъырыу болгъанлай, хазыр болуб турмагъан эсе, бир кесек заманчыкъны ичинде орамлагъа аллай бир адам къалай тёгюлюб къалды? Аллай бир адамны ауузландырыргъа къолдан къалай келди? Ол кесек заманчыкъны ичинде аллай бир адамны Стамбулдан Анкарагъа, Анкарадан Стамбулгъа ташырча бир улоу къайдан табылды? Не уа ичлеринде адам болмагъан президент резиденция бла парламент юйлени авиация бла урургъа нек керек болгъандыла?» - дейди ол.

Алай эсе да-алай тюл эсе да, информацион агентствола билдиргенден, законлу властны тахтадан тюшюрюб, кърал оноуну зор бла сыйырыр иннет бла бардырылгъан, алай а муратына джетмеген къаугъагъа къошулгъандыла, деб, мингле бла аскерчилени, кърал къуллукъчуланы тутхандыла, устазла да ичлеринде болуб, мингле бла адамланы да ишлеринден къыстагъандыла.

ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.

2016 дж. июлну 23
Актуал интервью
ОКЪУУ ПОСОБИЕДЕ ТАРИХ
ТОЛУ КЁРГЮЗЮЛЛЮКДЮ

Тарихни билирге керекди. Алайсыз келир кюннге джол айыргъан, алгъа атлагъан, кеси миллетлигин сезген, дуния цивилизацияда орнунгу ангылагъан къыйынды. Аны аллай магъанасы болмаса, бюгюн бир къауум къралны башчылыгъы кеслерине да джалгъан тарих къураргъа кюрешмез эди. Россияны махтаулу, терен тарихин мюкюл этерге сюймей, башха магъана бериб, учузландырыргъа дыгалас этгенлерин да кёрюб турабыз. Уллу Россияны тарихи уа аны халкъларыны тарихинден къуралады. Биз аны багъалатабыз, аны бла ёхтемленебиз, махтанабыз.

Къарачай-Черкесия Россияны накъут-налмаз бюртюгюдю, сейирлик мюйюшюдю. Былайда - Кавказны аралыгъында - ёмюрледен бери джигит, ёхтем халкъла джашаб келгендиле. Аланы туудукълары бюгюн да джашайдыла. Айхай да, ала ата-бабаларыны джашауларын, аланы джигитлик ишлерин билирге излейдиле. Бютюн да бек джаш адамла. Ала тарихни терен билир ючюн не этерге керекди? Неден да алгъа школда окъутургъа. 2015-чи джылгъа дери республиканы школларында 10чу, 11-чи класслада окъугъанла дерследе 1998-чи джыл чыкъгъан тарих китаб бла хайырланнгандыла. Былтыр а, ол тарих пособие излемге джууаб этмейди, деб, школлада тарихден дерс бериу тохтатылгъанды. Ол китабны орнуна «История и культура народов Карачаево-Черкесии» деб окъуу пособие хазырлана турады. Айтыугъа кёре, джангы 2016-чы - 2017-чи окъуу джылда аны бла 10-чу-11-чи классланы окъуучуларына дерс берилиб башланырыкъды. Бу ишни юсюнден толу хапар билирге деб, газетни корреспонденти ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин Гуманитар тинтиулени институтуну директоруну борчларын толтургъан КРАТОВА Наталья Васильевнагъа тюбеб, ушакъ этгенди.

- Тарихни юсюнден эски пособиени орнуна джангыны джарашдырыргъа нек керек болду?

- Биринчиси, бусагъатда тарих билим бериуню асыулулугъуна уллу излем салыннганы, болгъан-ётген ишлеге джамагъат айырыб аслам эс бёлгени, Ата джурт тарих илмуну ёсгени – ма бу затладыла китабны чыгъарыргъа чурумла. Къачан да биринчи этилген зат чийсилсиз, деменгили этилиб къалмайды. Биринчи пособие да аман тюл эди, ёзге ётген заман аны чола джерлерин, кемликлерин да ачыкълагъанды. Къарачай-Черкесияны халкъларыны тарихлери бири-бири бла байламсыз берилгендиле анда. Хар халкъны тарихи айырылыб энчи халда джазылгъаны сохталагъа аны ангыларгъа табсызлыкъ чыгъарады, хар миллет бири-бири бла байламлы болмагъанча кёргюзеди. Джангы китабны джарашдыргъан сагъатда ол эмда аллай кемликле къоратылгъандыла. Тюрлютюрлю миллетлени тарихчилери материалланы бирге сюзюб, бир-бирине къаршчы джукъ джиберилмезча этгендиле.

- Ол аллай тынч иш тюлдю. Керти да, сизни оюмугъуз бла тарих материалла терен тинтилиб, тюзлюкден таймай хар миллетни джашау ызы, турмушу, культурасы кёргюзюлгенди дерча болалгъанмыды пособие?

- Алай болур ючюн хар миллетден белгили тарихчи алимле къошулгъан комиссия къуралгъан эди. Ала терен, бек бай архив документлеге, буруннгу китаблагъа, монографиялагъа илму конференцияланы материалларына таяна джазгъандыла окъуу пособиени. Бусагъатлагъа дери, Совет заманлада да кёб иш этилген эди бу джанындан – хар халкъны юсюнден уллу китабла чыкъгъан эдиле. Эм аламаты уа «Краткие очерки народов КарачаевоЧеркесии» деген эки томлукъ болгъанды. Къол джазмада ала да хайырландырылгъандыла, дагъыда окъуучуланы эслерин бурурча, кёб джангы зат, бютюн да иллюстрацияла салыннгандыла китабха. Пособиени окъуу процессге чюйрелиги болмай, ариу къошулуб къалырча этиу баш борчубузду. Къол джазма сюзюлюб, джарашыб бошалса да, кесибизде, институтда, аны сыйдамлау, сюрмелеу алкъын тохтаусуз барады. Китаб бла ишлеген ведомствола арасы ишчи къауумгъа Алийланы Умар атлы кърал университет, КъЧКъГТА, РИПКРО, музей-заповедник, КъЧР-ни бютеу миллет джамагъат организациялары, тарих бла кюрешген алимле къол джазманы сюзерге къошуллукъдула. Къарачайлыланы алыб айтсакъ, Тебуланы Рамазан китабны авторларыны бириди, андан сора да белгили тарихчиле Бегеулланы Руслан, Шаманланы Ибрагим, Хатууланы Рашид да къол джазмагъа рецензентлик этерге тартылгъандыла. Ала, къараб, мюкюл этгенден сора, къол джазма кесибизни институтну, Окъуу бла илму министерствону сайтларына салыныб, джамагъат аны бла шагъырей болурча, оюмун айтырча мадар этилликди. Къысхасы, анда пособиени авторлары КъарачайЧеркесияны тарихи ёмюрле узагъына бу джерледе джашаб келген бютеу халкъланы тарихи болгъанын ачыкъларгъа деген нюзюр бла ишлегендиле. Не да этиб, Къарачай-Черкесияны хар халкъына терен магъанасы болгъан тарих ишлени юсюнден айтхан сагъатда ич къаршчылыкъ, бир-бирине чюйре келген затла тюбемезча этерге кюрешгендиле.

- Республикада онла бла халкъланы келечилери джашайдыла. Аладан бешиси тамаллы халкълагъа саналадыла. Къуру аланы тарихлерими кёргюзюледи китабда, огъесе?..

- Бу джерледе бек эртделеден тамырланыб тургъан халкъладан сора да, урумлула бла тегейлилени юслеринден да айтылады пособиеде. Ала бу джуртлагъа артдаракълада келселе да, кеслерини сырлары, адетлери-тёрелери бла джашай, КъарачайЧеркесияны тарихинде энчи орун алгъандыла. Аланы тарихлерин да билирге керекди.

- Ол тюздю. Бу джангы пособиени эскиден башхалыгъы дагъыда бармыды?

- Биринчи пособие бир томлукъ эди. Тиражы да 5 минг. Кеси да табсыз, ауур китаб. Иллюстрациялары да къара бояулу, мутхуз. Бу пособиени уа эки китаб этерикбиз – 10-чу класслада окъугъанлагъа бири, бири да 11-чи классладагъылагъа. Ючюшер минг тираж болуб чыгъарыкъдыла. Иги къагъытда, суратлары да бояулу.

- Мен алай ангылайма --– бизнича кёб миллетли республиканы биргелей тарихин джазгъан сагъатда, энчи сезимлеге, энчи нюзюрлеге хорлатмай, болгъан ишлеге тюз багъа бере, хакъ кертиликден не аз да ары-бери таймай, кёргюзюрге керекди озгъан заманда ишлени, болумланы, халланы. Биз кесибизни газетде да бу окъуу пособиени хакъындан санагъатла арасы къауумну кенгешини юсюнден да джазгъан эдик. Пособиени автор коллективинде къарачай алимле джокъдула, алай эсе уа бизни тарихибизге джетген сагъатда толулукъ болмазгъа боллукъду деген оюм да айтыла эди статьяда. Сиз анга не дейсиз?

- Бу пособие, республикабызны Башчысы Темрезланы Рашидни аманаты бла джарашдырыла турады. Быллай окъуу китаб кеси да Къарачай-Черкесияны тарихинде къаллыкъ затды. Ол себебден биз аны юсюнде бек сакъбыз - не къадар тюз, толу, деменгили болурун излейбиз. Башында айтханымча, пособиени юсюнде алкъын редакторлукъ ишле бара турадыла. Автор коллективде хар миллетден экишер адам барды. Энчи чурум бла бир къарачай тарихчибиз джазгъан затларын ызына алыб къойгъанды. Ол зат ишибизге бир кесек тыйгъычлыкъ этгенди. Энди, айтханымча, бек кючлю къарачай тарихчиле чакъырылгъандыла пособиени джарашдырыргъа ала джетмегенни джетдирликдиле, къарачай халкъны джашауу, иши, культурасы – неси да толу, тюз кёргюзюлюрча этериклерине чыртда ишек джокъду.

2016 дж. июлну 28
Джигитлени юсюнден
«ТЮЗЛЮК ТЮЗДЕ КЪАЛМАЗ»

Белгилисича, къазауатха къарачайлыладан 15 мингден аслам улан кетген эди, аладан сауэсен къуру 6 минги къайтханды. Аны да асламысы ауур джарала табыб, сакъат болуб.

Уллу Ата джурт къазауатда джигитлик кёргюзгенлери ючюн кёб уланыбыз мийик кърал саугъалагъа тыйыншлы болса да, аланы алмагъанды. Нек десенг, ала сюргюнню сынагъан миллетни уланлары болгъандыла. Совет Союз чачылгъанындан сора, сынгар тогъуз уланыбызгъа «Россия Федерацияны Джигити» деген ат аталады.

Чочуланы Адемейни джашы Харун да аланы бири эди. Ол мийик саугъаны джаны сау заманында алыргъа тыйыншлы эди. «Тюзню гырджыны тюзде къалмаз» дегенлей, арадан онла бла джылла озуб, ол саугъа аны табды.

Бюгюн мен Чочу улуну юсюнден къысхасы бла хапар айтыргъа излейме. Нек десегиз, мен аны, алты джылымдан, 1957-чи джылдан, таный эдим. Ол «Терезе» совхозда къурулуш бригаданы тамадасы эди. Кюн сайын дегенча бир-бирибиз бла тюбешиб туруучан эдик: ол бизни юйюбюзню къаты бла ишге бара эди, мен да школгъа. Бир джылы сёзлю, орта сюекли, тёгерекбет, токъ битген адам эди. Тыш къарамы огъуна айтыб тура эди аны уллу кючю болгъанын. Кесине базыб, ким да анга ёшюн-уруш этерге излерик тюл эди.

Чочулары Къартджуртда джашагъандыла. Андан Терезе элге кёчюб келген эдиле къазауат башланнгынчы. Орта школну да мында бошагъан эди Харун. Къызыл Аскерни тизгинлеринде къуллукъ этерге 1939-чу джыл кетеди. Фин къазауатха къошулуб, анда кесин джигит аскерчича танытады. Андан сора зенит артиллерия училищеге окъургъа киреди. Аны бошаб чыгъаргъа, Уллу Ата джурт къазауат башланады. Фин урушда сынам алгъан джаш, фашистле бла сермешиуледе ётгюрлюк кёргюзеди. Талай кере да кърал саугъагъа теджеледи. Сермешиулени биринде уа, фашист аскерчилени кючлери, бизникиледен эсе онглу болуб, Чочу улу башха аскерчилерибиз бла бирге джесирге тюшеди. Аны Германиягъа ашырадыла. Анда талай заманны туруб, башха джесирле бла келишиб, къачады.

Совет аскерчилеге тюбейбиз деб, Чехословакиягъа келиб къаладыла. Алайда Чочу улу башлайды партизан отряд къураб. Отрядха иги кесек адам къошулгъанында, тамада лейтенант Чочу улуну анга башчы этедиле. Филипп Малик а аны заместители болады. Дондагъы Роставдан Николай деб биреуленни отрядны политика комиссары этедиле. Алай бла Чехословакияда Чочу улуну башчылыгъы бла 1944-чю джыл «Свобода» деб партизан отряд къуралады. Отрядха тюрлю-тюрлю миллетлени аскерчилери киргендиле, биригиб, хар ишни кескин толтургъандыла.

Отряд кюнден кюннге кёбее, кюч джыя барады. 1945чи джылны апрель айыны 16-на отрядха 110 венгр аскерчи да къошулады.

Башында айтханыбызча, тамада лейтенант Чочу улуну башчылыгъы бла «Свобода» отряд кюн сайын дегенча фашистлеге чабыуул этиб, алагъа уллу къоранч салады. 1944-чю джылны декабрь айындан башлаб, 1945-чи джылны май айына дери отрядны партизанлары фашистлеге 92 кере чабыуул этедиле. Аланы биринде да кеслерин хорлатмайдыла. «Бу партизан отрядны къурутмасакъ боллукъ тюлдю», - деб, фашистле 1945-чи джылны январь айыны 10-да, не джаны бла да иги къуралыб, «Свобода» партизан отрядха чабыуул этедиле. Алай а муратлары толмайды. Чочу улуну партизан отряды Маков элни къатында сермешиулеге кириб, фашистлени асламысын къырады, сау къалгъанларын джесирге алады. Партизанланы къолларына кёб сауут-саба тюшеди. Артдан ачыкъланнганнга кёре, Чочу улуну партизан отряды бла сермешиулеге кирген эсэсчилени махталыныб тургъан бёлеклерини бири болады. Ол 1942-чи джыл Кавминводда эмда Къобан джанында кёб совет адамны къыргъан бёлек болады.

Фашист аскерчиле, апрель айны 20-да Неслуша элде 200 адамны тутуб, бирин да къоймай уллу баугъа джыядыла, от салыб, кюйдюрюрге муратланыб. Ол хапарны «Свободаны» партизанлары эшитедиле. Ала IV-чю Украина фронтну алчы тахса бёлеклерини болушлукълары бла азатлайдыла фашистледен 200 адамны. 1945-чи джылны май айыны 6-да Чочу улуну отряды Жилингиде орналгъан Совет Аскерни комендатурасына барыб, этген ишлерини юсюнден толу хапар айтыб, ишин тохтатады. Алай бла Совет Аскерни тамада лейтенанты, Къарачайны уланы Чехословакияны Армиясыны подпоручиги болуб, Чехословакияны фашистледен азатлаугъа уллу юлюшюн къошады.

Къазауат бошалгъандан сора да Чочу улуну словакиячы шохлары унутуб къоймайдыла. «Словакия эсинде тутады» деб, 1974-чю джыл «Огонёк» журналда Чочу улуну джигитлигини юсюнден хапар басмаланнганды. Андан сора Чочу улу бла Словакияны партизанларыны арасында байламлылыкъ джюрюб башланады. Бирбирине письмола джазыб тебрейдиле. Алай а ала мурат этгенча болмайды чот: Чочу улу 20 письмо джазады алагъа: ма ол сандан къур 4-сю аланы къолларына тюшеди. Ол аз письмо джазгъанына къоркъуб, анга бир джукъ болубму къалды деб, партизанланы бир къаууму джыйылыб, анга: «Багъалы Харун, сени бизге джукъ джазмай, тынгылаб тургъанынг бизни къайгъылы этеди. Аурубму къалгъанса? Мадарынг бар эсе, кесинги юсюнгден бизге хапар бир билдир...» - деб джазадыла.

Аланы къагъытларына джууаб бермейди Харун. Берген эсе да, ол аланы къолларына тюшмейди. Нек?

Болмагъанында, партизанланы атларындан джолгъа къуралыб, Антон Янец келеди Харуннга. Аны келгенини юсюнден газетле джазмайдыла, партия-совет органла кишиге билдирмей къоядыла. Антон Янец а биргесине словакчы аскер тенглери Харунну, аны партизан отрядыны юсюнден архив справка да джарашдырыб, алыб келген эди. Аланы барын да керекли джерлеге берген эди. Алада Чочуланы Харун «Совет Союзну Джигити» деген атны алыргъа тыйыншлыды деб, айтылады.

Чочу улу 1987-чи джыл ауушханында, аны джууукъ адамлары Чехословакиядан письмо алгъан эдиле. Анда былай джазыла эди: «Бизни багъалы тенгибиз, Уллу Ата джурт къазауатны джылларында Чехословакияда партизан отряд къураб, анга башчылыкъ этиб тургъан Чочуланы Адемейни джашы Харун ауушханды деб, эшитгеникде, бек къыйналдыкъ. Аны биз ёмюрде да унутурукъ тюлбюз. Алай болгъанына бу зат шагъатлыкъ этеди: 1988-чи джыл февралны 5-де джергили администрацияны бегими бла аны аты Неслуши шахаргъа аталгъанды...»

«Тюзлюк тюзде къалмаз» деб айтыу барды. Эртде-кеч болса да, ол кесини орнун алмай къоймайды. Арадан иги кесек заман озуб, 1995чи джылны октябрь айыны 5-де Россия Федерацияны Президенти Б.Н.Ельцинни указы бла Чочуланы Адемейни джашы Харуннга, Уллу Ата джурт къазауатны джылларында (1941-чи – 1945-чи джыллада) фашист зорчула бла сермешиуледе уллу джигитлик кёргюзгени ючюн анга «Россия Федерацияны Джигити» деген ат аталады. Чочу улу кеси сау болгъан заманда ол ат берилсе, бир да бек къууанныкъ эди. Ол къууанмады эсе да, аны юйдегиси, джууукълары – бютеу къарачай халкъ къууанды.

Чочу улуну письмолары Чехословакиягъа нек джетмей тургъандыла? Уллу Ата джурт къазауатны джылларында этген джигитликлери ачыкъ болмаз ючюн, партия-совет органла, ол джесирге тюшгенди, кеси да сюргюнню сынагъан миллетни уланыды деб, ызындан тюшюб тургъандыла. Аны кесини айтыууна кёре, КГБ-ны къуллукъчулары анга келиб, андан соруула алыб тургъандыла. КГБ-ла бир да хатерсиз, къаты адамла болгъандыла. Чочу улуну замансыз ауушханын да джамагъат аладан кёреди. Ол 1919-чу джыл туугъан эди. 70 джыл да толмай джашаудан кетгенди. Огъурлу, тынч адамны асыраргъа кёб адам джыйылгъан эди.

Партия-совет органла, КГБ-ла, Чочу улугъа «Совет Союзну Джигити» деген атны ататмазгъа не бек кюрешселе да, муратларына джеталмадыла. Бусагъатда ол органла джокъдула. Совет Союз чачылгъанында, ала къуруб кетдиле. Бир джаны бла да алай болгъаны иги болгъан болурму? Бизни миллетге уллу артыкълыкъ этиб тура эди ол система...

ЧОМАЛАНЫ Алий.
Терезе эл.

2016 дж. июлну 28
Хапар
КЕЧЕГИ «КЪОНАКЪ»

ЁЗДЕНЛАНЫ Барисбий

Хапсат юйюне кече арасында къайтды. Иги эди, къызчыгъын хоншу тиширыугъа аманат этиб кетгени... Ол хоншусуну юйюню къатына джетгенинде, къызчыгъы Дугъумну юйюне джыяргъа умут этди. Алай а хоншу тиширыу: «Къызым, сабийни кечегиде къыйнай айланма, кечиксенг, Джандет бла бирге джатар да къалыр», - дегени эсине тюшюб, тюзюнлей кесини арбазына кириб кетди.

Хапсат, къарангыда ачхычны къойгъан джеринде къыйналыб табды да, эшикни ачыб, джюреги тартмагъанлай, ичкери атлады. Чыракъны джандырды, тамам биреуню юйюне кириб келгенча, джунчуяракъ да болду. Огъай, бу кесини юйюдю, эртденбла ашыгъыб, толу джыйылмай къалгъан орун да, туурасында къабыргъада тагъылыб тургъан, нек эсе да, хырылдаб, зынгырдаб таууш этиучю сагъат да кесиникидиле... Ма энди джангы джыл джете эсе, бу юйге кёчюб киргенине эки джыл боллукъду. Эки джылны узагъына былайда джашаб, бюгюннге дери кесини джангызлыгъын былай кючлю сезмеген эди бир заманда да. Къызчыгъы киши юйюнде къалгъаны ючюнмю белгили болду муну джангызлыгъы?

Хапсат юйню ичин мыдах къарамы бла аулаб чыгъыб, юйдегили болгъандан сора, эри бла бирге тюшген картха кёзю илиниб, къарамын талай заманны андан айыралмай турду...

Ол, ачхычны эки кере буруб, эшикни киритин бегитди да, ашыкъ-бушукъ тешиниб, чыракъны джукълатды да, сууукъ оруннга кирди.

Къалкъыугъа кетиб, кирпиклери бир-бирине къысыла башлагъан заманда, ким эсе да терезени акъырын къакъгъанча болду, бир кесекден эшик тыкъырдады. Хапсат, секириб туруб, орнуна олтурду, кёзлерин ачыб, таууш келген джары къулакъ ийди. Юйню ичи къаппа-къарангыды...

Аны джюрегин къайгъы басды, санлары къалтыраб башладыла. Эшик къатыракъ къагъылды. Хапсат къоркъакъоркъа, орундан туруб, акъырын ауаз бла: «Кимсе?» - деб сорду. Терезени къатына барыб, джукъ кёралсам, деб, арбаз таба къарады, алай а джукъ эслеялмады. Ызына къайтды. Бу бир атлам да этгинчи биягъы эшик тыкъырдады, сора эшикни тартылгъан тауушу эшитилди. Хапсат сир къатыб къалгъаны бла, энтда: «Кимсе?» - деб сорду.

- Менме! Хапсат... мен... тышындан базыкъ эркиши ауаз келди.

Хапсат ауазны таныды. Джюреги ёрге уруб, аякъларыкъоллары къалтыраб, мыйысына ийне чанчылгъанча болуб, кёзлери къарангы этиб, абызыраб къалды. Эшикни ачаргъа, не ачмазгъа къалай этерге билмей иги кесекни турду. Сора эс джыйды да, чыракъны джандырыб, халатын юсюне ашыгъыш къаблаб, барыб эшикни киритин ачды. Босагъада Унух сюелиб тура эди.

Хапсат эшикни ачханлыкъгъа, «кир юйге», деб айтмады. Бети-къуту кетиб, эшик артына таяннганлай къалды.

Унух быллай тюбешиуню сакъламагъан болур эди, Хапсат аны къараб кёргенлей, къаты къычырыкъ этиб джылаб, кесин аны къойнуна атарыкъды, не терслигими да кечерикди, деб тура болур эди. Алай болмагъанында, джюрегини бир тамыры юзюлгенча болуб, абызыраб, къалын къашларыны тюбюнден джылтыраб тургъан кёзлеринден эки тамчы джыламукъ акъдыла. Аны кёргюзтмезге излеб, кирпиклерин къысха-къысха къакъды да, кёз джашларын тас этерге кюрешди. Сора энгишге ийилиб, чемоданын алды да, босагъадан атлай, мурулдады:

- Хапсатым... мен... энди...

Хапсат джукъ айтмады. Унух чемоданын джерге салды. Джалынчакъ ауаз бла: «Кирирге боллукъмамы?» - деб, Хапсат таба къарады...

Танг атханлай, Хапсат хоншуларына барыб, сют алыб келди да, хантус биширди.

Унух тепсини бир джанында къымсыз олтуруб турады. Уртлагъаны тамагъындан ётерге унамай къыйнайды. Къашыкъ бла хантусну акъырын къатышдыра олтурады. Сора бир бурху гырджынны эриниб алыб, хантусха туурады да, аны этгенине терезе тюбюнде сюелиб, къараб тургъан Хапсатха мангылай тюбюнден акъырын кёз джетдирди. Хапсат а ауузундан бир деб бир сёз чыгъармайды. Нек тынгылайды? Сюймеймиди? Сора нек къойду да юйге? Къараб кёргенлей огъуна эшикни, «шап» деб уруб, джабыб къойса уа? Тынгылаб тургъандан эсе, алай этиб къойса да иги эди.

Учу-къыйыры болмагъан бу тынгылау Унухну ичин кюйдюрюб барады, тамам джаралы адамча, не ёрге туралмайды, не олтургъан джеринден къымылдаялмайды. Ахырында кеси сёз къозгъады. Тилекчи халда:

- Кесинг а... нек олтурмайса? – деб сорду.

Хапсат чыракъ ийиб тургъан къап-къара кёзлерин бир кесекге эрине бурду.

- Огъай... Сен къарама да аша, – деди ол ауазы къалтырай.

Унух шум болду. Не эсе да бир зат мыйысына кириб кетиб, джюрегине джетиб, тырнакъларындан чыгъыб кетгенча болду.

Эртде суууб бошагъан хантусдан бир къашыкъны алыб, ауузуна элтди, алай а ичмей, къашыкъны ызына табакъгъа салды.

Хапсат эрини эте тургъанларына къараб тургъанлай, джашаууну ал джылларын кёз аллына келтире, сюеледи.

...Тойдан сора бир ай чакълы озуб, Унух джолгъа хазырланды. Юйленнгинчи да ол ары, Сибирь таба, бёркле бла джюрюй тургъанды. Энди уа юйдеги асыраргъа ачха бютюн да бек керек боллукъду. Бизнесин тыйыб къояллыкъ тюлдю. Баш сылтауу Унухну олду. Кърал иши джокъду сора, ишлейме дей эсе, не къарау барды, барсын, ишлесин. Джангы келин Хапсатны оюму да алайды. Алайды да, джаш къатынындан да разылыкъ табыб, Унух джолгъа чыкъгъанды. Сора ай кетеди, эки ай кетеди, Унухдан бир да хапар келмейди. Ючюнчю айында, ары джюрюучю тиширыуладан бири Унухну кёргенин, бир тиширыу бла, кёбюсюне ичгени да бар, базаргъа джюрюб тургъан хапарын айтады.

Ол кюнден сора Хапсат эринден умут юзеди. Аны излеген да, джокълагъан да этмейди. Бир джылдан къызчыкъ тууады, ма анга энди юч джылдан атлагъанды. Хапсат а джюреги сюйген ишин табыб, тохтаусуз урунады.

Бюгюн а къалай табыб келди ол бизни? Адресибизни, ары - сатыугъа -джюрюгенледен билиб келген болур, эшта.

Ма энди юч джылны мындан алгъа къалай тас болуб кетген эсе, бюгюн да алай, билмей тургъанлай келиб олтурады. Эри ол юч джылны ичинде иги танг тюрленнгенди: чачы агъаргъанды, теренден къарагъан кёзлерин узун тюклю къашлары джабхандыла. Огъай, бу анга тыш адамды!.. Арадан юч джыл озгъанды, къалайлада калак айланнганды? Ол джылланы узагъына кесинден бир деб бир хапар билдирмеди, сабийим барды деб, кёлюне келтирмеди... Сора Хапсат аны юйге нек къойду да? Босагъадан бери джибермей къойса уа? Нелени юсюнден сагъыш этди, кёлюне не затланы келтирди? Не уа кёбден бери суууб тургъан джюрегине джылыу берир ючюнмю этди? Къалай-алай эсе да, эри келиб, эс ки джараланы джангыртды!..

- Башы-тюбю бламы келгенсе огъесе?..

Хантусха битиб, аны булгъай тургъан Унух, илгениб, кёзлерин уллу ачыб, Хапсатха къарады. Сора бир джанына айланыб, акъырын джётел этди.

- Башдан-аякъ! – деди ол, кёзлерин бир джанына буруб. – Артымы айырыб, Хапсат, толусу бла айырыб...

- Энди не акъылынг барды?

- Не этерикме, ишге джарашырыкъма... Аллай бир тентиреб айланнганым джетерик болур?.. Сен а къалай дейсе?..

Хапсат джукъ айтмады.

Хапсатны джюреги къыйналды. Эрине бир тюрлю бир къуджур къарады. Аны ол къарамында джазыкъсынмакълыкъ да, сокъуранмакълыкъ да, ачыу болмакълыкъ да таныла эди. Унух терен ахсынды.

Ол кёзюуде арбаздан сабий таууш келди. Бир такъыйкъа да озгъунчу садакъ кибик атылыб, бир затланы дыгъырдай, Дугъум кириб келди. Тыш адамны кёргенлей, шум болуб къалды. Сора анасыны къатына акъыртынчыкъ барыб, аны къулагъына нелени эсе да шыбырдады.

- Дугъумчукъмуду? – деди Унух.

Къызчыкъ, дженгил бурулуб, анга къарады. Ол кёзюучюкде арбаздан «Дугъум! Дугъум!» деб къычыргъан сабий ауаз эшитилди. Хапсат къызчыгъына: «Бар, таныш атанг бла!» - демеди, джангыз къарамын джерге бериб:

- Бар, Дугъум, Джандет чакъырады. Садикге кеч этмегиз, – деди.

Дугъум «тыш адамгъа» энтда бир кере къарады да, юйге къалай къызыу кирген эсе, алай чыгъыб кетди ызына да.

Олсагъатлай, ачыкъ къалгъан эшикден Дугъумну: «Бизге бир къонакъ келиб турады», - дегенин Унух эшитгенинде, санлары бузлагъанча болдула.

Хапсат не этерин, не айтырын да билмей, иги кесекни тынгылаб турду. Ма бусагъатчыкъда чыгъыб кетиб, таулагъа ёрлери, мийикден къараб, джюрегин къысыб тургъан бютеу ачыуун алыб, узакълагъа силдери келди. Алай а, джюрегини бир джери ачы чимдеб турса да, айтыргъа базды.

- Мен ишге барыргъа керекме. Юйде... Ахырсы... Энди... - дегени бла, айтханындан кеси илгениб, терезе таба атлады.

Унух башын дженгил кёлтюрюб, Хапсатха къайгъылы къарады.

- Энди, кетми дегенлигингди? – деди ауазы къалтырай Унух.

- Мен сени къыстагъанлыгъым тюлдю, – деди Хапсат. – Кеси кесинги эртде къыстагъанса...

- Келдим да энди, – деди джумушакъ, джалынчакъ ауаз бла Унух. – Мен да адамма... Къолумдан келгенни аярыкъ тюлме... Бир оноу эт меннге...

- Не оноу этерикме? Мындан юч джылны алгъа сен меннге оноу соруб билмейме... Энди уа не айтырыкъма? Мен сеннге оноу этерден озгъанма.

Унух джукъ айталмай къалды.

- Бар, джамагъатны айтханына да бир тынгыла, ишге джараш. Артдан, джукъ айтырынг болса, дагъыда бир сёлеширбиз, – деди Хапсат.

Унух орнундан турду, акъырын-акъырын атлай, эшикге чыкъды.

Хапсат эрини ызындан къараб, аны пиджагыны къолтугъу сёгюлюб тургъанын кёргенинде, кёлю артыкъ бек такъыр болду...

2016 дж. августну 4
Нюзюрге кертилик
Москвадан Красный
Курганнга джаяу

24 джыл болгъан джаш адам Дудаланы Дуда 51 кюнню ичине Москвадан Къарачай-Черкесиягъа, кесини туугъан эли Красный Курганнга, 1500 километрни джаяу келгенди.

«Быллай узакъ джолгъа мен биринчи кере чыкъгъанма. Институтну бошаб, дипломну къолума алгъандан сора, юйюме джаяу барырма деб нюзюр этген эдим. Таукел этиб, джолгъа чыкъгъанымда уа, джангыз атама, анама, эгечиме билдирген эдим. Анам, къайгъы этиб, хар кюн сайын телефон бла хапар соргъанлай тургъанды. Атам а, ол меннге неге керегин, не мурат бла этгеними соруб: «Эй, джаш, энди башлагъан эсенг, джарты джолда ызынга къайтыргъа боллукъ тюлсе», - деген эди. Алай бла: «Аллах Сен, болуш», - деб, кесими бегитиб, джолгъа чыкъдым. Бирде кюн тие, бирде джангур джауа тургъаны ючюн мен белгилегенден эсе кёб заман кетгенди джолгъа. Кесим да джолда кюндюз джарыкъда баргъанма, кече уа бир табыракъ джер излеб, палатка къуруб, къапчыгъымда азыгъымдан джубаныб, тынчайыб, эртденбласында джолгъа чыгъыб тургъанма», - деб хапар айтды Дуда.

Аны биргесине алгъан къапчыгъыны ичинде Россияны картасы, палатка, фонарик, джукълаучу машок эмда Карлос Кастенеданы чыгъармалары болгъандыла. Рюкзакны да сыртына атыб, улоу таблыкъла да излемей, джукъдан да къоркъмай, тюзле бла, джолла бла джаяу келиб тургъанды.

Бусагъатда Эверест таугъа чыкъсанг да, эм уллу тенгизни джюзюб ётсенг да, кишини сейирсиндираллыкъ тюлсе. Ма бу джаш адам да, хар кимни сейирсиндирирге деб неда Гиннессни рекордла китабына тюшерге деб этмегенди бу ишни. Эркин джолоучу кючюн, къарыуун, тёзюмюн сынаргъа излегенди. Аны юсюне да Москвада окъууун бошаб, юйюме джаяу кетерме деген нюзюрюн толтургъанды. Ол себебден бу узун джолоучулукъ ауур сынам болгъанды анга. Ол сынамдан Дуда , эркишича ётюб, муратын да толтургъанды.

Аны юсюнден эрлай Интернетде хапар джайылыб, телевизорда да кёргюзген эдиле. Июнну 27-де джолоучу къарнашыбыз бизни редакцияны да къонагъы болгъан эди.

- Не себеб бла этген эдинг сен бу ишни? - деб соруу бердик.

Джууабха башында сагъынылгъан чурумланы къайтарыб айтды.

- Бери чырмаусуз джыйылгъандан сора къаллай сезимле сынадынг? - деген сорууубузгъа, быллай джууаб берди:

- Бургъустан сыртдан аууб, Къарачай-Черкесияны чегине джетгенимде, къууаннгандан кеси аллыма джырларым келе, кёлюм кёлтюрюлюб, къызыу-къызыу атларгъа кюреше эдим. Алай а, республиканы чеклеринден Красный Курганнга дери эки кюнню келгенме. Финишге джете тебрегенимде, эм къыйын кюнлерим ол эки кюн болгъанын ангылагъан эдим.

- Мындан ары муратынг неди? Энди сен бизни къарачай Конюховубуз боллукъ болурмуса?

- Огъай, аллай муратым джокъду. Ишлерге, юйдегиленирге, тюз адамча халал къыйыным бла джашаргъа излейме. Тюзю, тенглерими джыйыб, Минги Таугъа чыгъаргъа деб да барды муратым. Кёрюрбюз Аллахны буйругъун.

ГАДЖАЛАНЫ Назифат.

2016 дж. августну 4 "Къарачай"
Чемпионат
ОЛИМПИАДАГЪА ТЮШЕР ЮЧЮН УСТАЛЫКЪ,
КЮЧ-КЪАРЫУМУ ОГЪЕСЕ КЪАЛЫН БОЧХАМЫ КЕРЕКДИ?

Майны 27-де - 29-да Якутскеде эркин тутушдан Россияны чемпионаты болгъанды. Бразилиягъа Олимпиадагъа барлыкъланы тизимлерин тохташдырыуда аны эсеблери бек магъаналы болгъанлары себебли анга кёб адам джыйылгъанды, джамагъатны джанындан да уллу эс бёлюннгенди. Турнирни мийик дараджасына да къарамай, аны къурагъанла, эм биринчи уа сюдюле, спортда эм кючлю, эм ётгюр гёджеб хорларгъа кереклисине ишеклик салгъандыла.

Тюзсюзлюк оноу

Эришиулени биринчи кюнюнде тёшекге бизни джердешибиз Мусукаланы Исмайыл бла Якутиядан Виктор Лебедев чыкъгъандыла. Ала 57 килограмм ауурлукъда тутушхандыла. Къаршчы спортчу 1988-чи джыл туугъанды, дунияны чемпионатында хорлагъанды, Европаны чемпионатыны призёруду. Исмайылгъа 23 джыл болады, КъабартыМалкъар бла Дагъыстанны атындан эришгенди. Ол юниорланы араларында дунияны биринчилигини, Иван Ярыгин атлы турнирни кюмюш призёруду, Европаны биринчилигинде хорлагъанды, Россияны чемпионатында экинчи орунну алгъанды.

Тюбешиуню аллындан огъуна Исмайыл чабыуулланы терк-терк этиб башлагъанды. Экинчи такъыйкъада Виктор аны аякъларындан тутуб джыгъаргъа кюрешеди, алай а бизники анга аллай онг бермейди, ол огъай, былайда таб кёзюуню тутуб, аны тёшекден чыгъарады эмда тобукъгъа салады. Аны ючюн анга эки балл бериледи. Ючюнчю такъыйкъада да уланыбыз, заманын аз да тас этмей, эришген джашха онг бермей тохтайды. Алай болгъанлыкъгъа, тёртюнчю такъыйкъада якутлу очкола алады - 3:2. Ол бу эсебге къалай джетгенин ангыларгъа къыйынды, алай а сюдюле оноуларын тюрлендирмейдиле. Исмайыл а аны алгъа къоймады – эсебни тенг этди. Таблода аны эсеби джазылгъан тизмеде тарихни тюбюнде ызлыкъ барды, комментатор билдиргенича, тенг эсеб болгъанлыкъгъа, ызлыкъ бизники кючлюрек болгъанын кёргюзтген белгиди. Алтынчы такъыйкъада Исмайыл биягъынлай хорлаб тебрейди, энди уа болду дегенлей, сюдю Викторгъа тёртюнчю очкону береди. Тюбешиу Лебедевни хорламы бла бошалады - эсеб 4:3. Ол къалай бла онглагъаны, сюдю быллай оноуну къайры къараб чыгъаргъаны белгисизди. Бу затладан сора тинтиу ишлени бардырыр ючюн, жюри чемпионатны тохтатады. Сюзюу сюдюле джалгъан оноула этгенлерин ачыкълайды. Ючсагъатлыкъ кенгешден сора сюдюле эришиуден къысталадыла. Ала тюз эсебни чыгъарадыла анга кёре Исмайыл 4:2 эсеб бла хорлагъаннга саналады. Не келсин аны бла тюзлюк хорлайды дерча болмайды.

Керти эсеб чыгъарылгъанлыкъгъа, Исмайылгъа андан ары тутушургъа эркинлик берилмейди. Джорукъгъа кёре, сюдю къайсы спортчуну къолун ёрге кёлтюрсе андан ары ол эришеди. Аны Дагъыстанны джыйым командасы - Исмайыл бла бирге джарау этген, аны бла бирге Якутскеге келген джашла – къабыл кёрмей, чемпионатха къатышмазлыкъларын билдиредиле аладан бири да андан сора тутушургъа чыкъмагъанды.

Къарнашлыкъ неден да багъалыды

Дагъыстанны командасыны капитаны Билял Махов «СевКавИнформ» сайтда чыкъгъан интервьюсунда былай айтады: «Биз якутлула кеслерини спортчуларына болушургъа дыгалас этгенлерин алгъадан да ангылай эдик, алай ала муратларына быллай къуджур мадарла бла джетерге кюреширикдиле деб турмай эдик.

Эришиуге чыкъмагъаныбыз бла биз къаршчы турургъа огъай, тюзлюкню излегенибизни билдиргенбиз. Хо, Олимпиадагъа къатышыу хар бирибизни да бек уллу муратларыбыздан бириди, алай а къарнашлыкъ неден да багъалыды. Биз бир залда джарау этиб, бир туздам ашаб, бир-бирибизни быллай болумлада атыб къояллыкъ тюлбюз».

Бу ишле бла байламлы оюмун Россияны Спорт тутушдан федерациясыны президенти Михаил Мамиашвили да билдиргенди: Экспертле Исмайыл хорлагъанына шагъатлыкъ этгендиле. Алай а официал халда хорлагъаннга Виктор саналады, бу оноуну тюрлендирирге бизни онгубуз джокъду. Исмайылгъа уа Олимпиадагъа къатышыргъа тыйыншлы болгъанын кёргюзтюрге башха халкъла арасы эришиуледе эркинлик берилликди. Бизни баш борчубуз Бразилиягъа эм кючлю спортчуну элтиргеди. Россияны спорт министри Виталий Мутко да чемпионатны къурагъанлагъа чамланнганын айтханды. «Тутуш - ол бош спорт тюлдю, мында къарыуунгу кюйюзде кёргюзтюрге керекди. Тышындан кимлеге эсе да оноу этдирирге джарамайды. Олимпиаданы аллында быллай «оюнланы» бардырыу магъанасыз ишди», - дегенди ол. Аны бла бирге министр тюбешиуден сора чыкъгъан «тюйюшлени» да огъурамагъанын да билдиргенди.

Спорт тутушдан федерацияны биринчи вице-президенти Омар Муртузалиев, Олимпиаданы чемпиону Джордан Барроуз, Олимпиаданы эки кере чемпиону Махарбек Хадарцев, Олимпиаданы юч кере чемпиону Александр Карелин, Россияны сыйлы тренери Абдулманап Нурмагомедов эмда башха белгили спортчула бла тренерле бу чемпионатха, неден да алгъа уа Мусукаланы Исмайыл бла Виктор Лебедев эришгенлеринде чыгъарылгъан оноулагъа разы болмагъанларын джашырмагъандыла, ала спортда улхучулукъгъа, джууукълукъгъа орун болмазгъа кереклисин чертгендиле.

Туугъан элине ол чемпионду

Баш кюн а Исмайыл туугъан джерине - КъабартыМалкъаргъа - келгенди. Хасаниягъа кирген джерде майданда уллу джыйылыу болгъанды - айтылгъан спортчугъа, аны тренери Шемев Шемеевге, джарау этген «Динамо» клубну директору Иманпаша Умахановгъа, клубну ишчилерине тюберге алайгъа тамадала, джаш адамла, Исмайылны джерлешлери, тенглери, тыш элледен адамла да кёб санда келгендиле. Аланы барысына да Исмайылды чемпион. Сыйлы къонакъланы ала айран, хычынла бла сыйлагъандыла. Д ж ы й ылгъанланы КъМР-ни Парламентини депутаты Байдаланы Далхат алгъышлагъанды. «Хош келигиз, багъалы къонакъларыбыз! Бу болум бизге бютюн бек джууукълашыргъа, бир-бирибизни бегирек ангыларгъа болушханды. Мен дагъыстанлы къарнашларыбызгъа джюрек разылыгъымы билдиреме, сау болугъуз. Биз къачан да бирбирибизге билеклик этерикбиз. Исмайыл, сен джаш адамса, алкъын кёб затлагъа да тюберсе. Ма сени сыйынга къаллай бир адам джыйылгъанды. Биз сени ючюн тауча сюелликбиз. Сен энтда Олимпиадада да тутушурукъса, биз анга толу ийнанабыз», - дегенди ол.

Аны бу сёзлерине КъМРни Парламентини депутаты Сумайланы Ахмат, Хасанияны администрациясыны башчысы Азаматланы Къайсын, КъМР-ни Муслиманларыны дин управлениесини башчысыны орунбасары Мисирланы Хызыр, КъМР-ни Альпинизм, таулагъа ёрлеу эмда спорт туризм федерациясыны президенти Ёлмезланы АбдулХалим, Хасанияны Ветеранларыны советини башчысы Гайыланы Солтан, спорт министрни орунбасары Аналаны Аслан эмда башхала къошулгъандыла. Ала, дагъыстан къонакълагъа бюсюреу эте, Исмайылгъа хорлам болурун теджегендиле. Аны тренерлерине уа дагъыда эсде къалырча саугъала да берилгендиле. Джырчыла Газаланы Алим, Тёппеланы Алим, Холамханланы Къайсын, Ирина Ракитина, Люба Шерхова, «Джашлыкъ» эмда «Ассы-Аланы» къауумла, «Балкария» ансамбль джарыкъ джырлары, тепсеулери бла джыйылыугъа энчи къууат бергендиле.

Ахырында спортчубузну тренерлери аны атасы бла анасына джашларын алай ариу юретгенлери ючюн разылыкъларын билдиргендиле. Исмайыл а мындан арысында да эришиулеге къатышырыгъын, хорлам ючюн кюреширигин айтханды.

Бу материал хазырланнган сагъатда, Интернетде дагъыда бир информация чыкъгъанды: Виктор Лебедев Исмайылгъа, аны ызындан тутушхан спортчу Александр Богомоевге да хорлатханын мюкюл этгенди эмда Олимпиадагъа бармазлыгъын билдиргенди. Энди сюдюле, тюз оноу этиб, Бразилиягъа керти да тыйыншлы адамны иерлерине бек ышанабыз.

КЪУЛЧАЛАНЫ Зульфия.

2016 дж. августну 4
Журналистни сагъышлары
НЕДЕН БАШЛАНАДЫ БИЗНИ ДЖУРТУБУЗ?..

Ата джуртну, юйню, тыбыр ташны темасы литературада, ол санда малкъар адабиятда да, сыйлы, энчи джерни алгъанды. Бусагъатда уа аны юсюнден не къадар кёб айтылса да, артыкъ болмазлыгъы бла даулашырыкъ чыкъмаз.

«Джерине кёре джыланы» деген нарт сёзде айтылгъаныча, къайсы адабиятда да бу ангыламланы суратланнганы да табигъатха, джамагъатха, адамгъа кёре болады. Тема сейир кёрюннгени бла бирге кенгди, къыйынды. Аны терен тинтирге уллу илму ишле керекдиле. Бу кюнледе, бир талай суратлау чыгъарманы къайтарыб окъугъаным себебли, тема бла байламлы къауум тизгин джазаргъа кёлленнгенме, джазыучуланы бу джаны бла кёз къарамларына, суратлау амалларына да эс бурургъа излей. Хар адамны кесини энчи туугъан джери барды. Биз барыбыз да уллу Россияда джашагъанлыкъгъа, мени ата джуртум хоншумукъуна ушамайды, аныкъы да башханыкъындан тюрлюрекди. Былайда, сюйсенг, сюймесенг да, акъылынга Марк Бернесни «С чего начинается Родина?» деген джыры эсинге тюшеди. Анда айтылгъаныча, туугъан джурт ариу узакъ джолладан, ана айтхан джырладан эмда башха кёб ангыламладан, болумладан башлана болур.

Меннга уа Ата джурт арбазыбызда къарт атам орнатыб ёсдюрген уллу терекден, аны бутагъына тагъылгъан сенгкилчекден, джайгъы кюн тёртджыллыгъыма атам саугъагъа алыб келген биринчи сабий китабладан, аны, биргеме олтуруб, дерслерими къадалыб юретгенинден башланады. Кертисин айтханда, бу затланы эсгериулени дуния башында бир затха да ауушдураллыкъ тюлме. Туугъан джер - ол адамны къадарыды, аны саулай да джашаууду. Биз анда насыблы болсакъ, болмасакъ да, аны чексиз сюерге борчлубуз. Мени оюмума кёре, ол борч ауур тюлдю, нек дегенде ол хар инсанны джюрегинде къудурет джаратхан, тийдирген кюндю. Оруслулада «где родился, там и пригодился» деген сёз джюрюйдю. Аны тюзге санайма. Уллу насыб, джюрек тынчлыкъ излеб неда тыш къраллагъа кетиб айланнган джердешлерибиз не заманда да тюбегендиле. Къалай-алай болса да, бу адамланы къайсысын да Ата джурт бла байламлылыкъ бир заманда да кесинден узакъ бошламайды, джибермейди, аны эсин къозгъагъанлай турады дерге базынама.

Орус литературада атлары айтылгъан джазыучу эмигрантланы алсакъ да, билебиз, ала туугъан джерлерине, юйлерине, тыбыр ташларына къалай термилиб, асламысы аман кюнлю болуб джашагъанларын. Сёз ючюн, В. Аксёновну, В. Войновични, Н. Коржавинни, А. Солженицынни чыгъармаларында къаллай бир тансыкълыкъ барды.

И. Бродский Америкада джашагъан заманында алгъан Нобель премиясыны ахчасыны джарымына Нью-Йоркда орус культураны аралыгъындан бири «Русский самовар» деген ресторанны ачханы аны термилиуюн ачыкъламаймыды да? «Заметки для энциклопедии» деген назмусун окъуй, ата юйюнден узакъда джашагъан поэтни Россияны юсюнден айтхан сёзлерини кертиликлерине, алдаусузлукъларына тюшюнмеген, аны билгичлигине сейирге къалмагъан окъуучу болурму?! Тема бла байламлы былайда поэт Беппайланы Муталипни «Тау эл» деген дастаны эсиме тюшеди:

Сен къайда болсанг анда,
Къатынгда турур джанда:
Элбрус тау - джанда-санда,
Хар таулу - эсде,
къанда! - дейди ол.

Ата джуртдан айырылыу не заманда да ажымлыды, аны кюсеу болады узакълада къалгъан инсанны джашаууну баш джорукъларыны бири да. Бабаланы Сюлемен да «Атамы китабы» деген чыгъармасында, «кючлюдю туугъан джерни кырдыгы», дегенди. Аны прозасыны юсюнден айтханда, ол толусунлай туугъан джерни темасы бла къаты байламлыды. Ол аны хар джазгъан тизгининде кёрюнеди: атасыны джашауу, табигъат, джол, фольклор бла байламлы новеллаларыны барысыны да баш ёзеги, тамалы - ол Ата джуртду.

Бирде Баба улуну тизгинлерин окъуй кеси кесимден уялырым огъуна келиученди. Нек дегенде, джазыучу бютеу джашау къыйматланы саулагъа осият этиб къоюб кетгенча ангылайма. Тыйыншлысыча эс бурабызмы да биз ол ёмюрлюк ангыламлагъа, къайгъырабызмы джуртубузгъа, джерибизге? А-я, къайдам.

Толгъурланы Зейтун да джашау, чыгъармачылыкъ джолунда адам туугъан юйюнден, адет тёреден айырылгъанына, дунияны глобализация сыйырыб, бизни манкъуртла этгенине бек къыйналгъанды. Аны «Акъ джыйрыкъ» деген романын окъуй, тема бла байламлы аламат тизгинлеге тюбейбиз.

Чыгъарманы сюжет ызларыны биринде Джелбыдыр деген уллу эмеген нартланы джерлерине ёмюрледен бери да кёз къаратыб, къызгъаныб, адамлагъа зорлукъ этиб тургъаныны юсюнден айтылады. Кертиси бла да таулуланы айбат джерлерине, къалапеляладан къурала келген тарихлерине сугъанакълыкъ этмеймидиле бюгюнлюкде да.

Бизни миллет бирде кеси кесине джау болуб къалгъанчады. Багъалаталмайбыз ариу, тау шоркъача, таза, шатык тилибизни, буруннгу адет тёрелерибизни, ата-бабаларыбыздан къалгъан огъурлу кёз къарамларыбызны, намысыбызны, джерибизни. Ала тюлмюдюле таулуланы тутурукълары, Ата джуртубузну ышанлары. Нек къысады джюрегибизни тарлыкъ, такъырлыкъ, нек ычхыналмайбыз биреуле къурашдыргъан джалгъан чекледен. Зейтун да сагъышланнганды кёб кере аны юсюнден: «Азатлыкъмы болур Ата джурт? Джюрюген джолунг, атлагъан босагъанг, ташынг, терегинг? Туугъан элингде сеннге джол джарытхан унутулмазлыкъ джулдузунгму болур?» - дейди ол.

Азатлыкъ, эркинлик, кесини тёресине кертилик - буруннгу заманладан бери малкъар халкъны да къанында бола келген сезимле бюгюнлюкде иги да тайгъанча, таркъайгъанча кёрюнедиле. «Адам эркин болур ючюн тууады», - дегенди кеси заманында Г. Гегель. Бу сёзлени терен магъаналылыкъларын биз Тёппеланы Алимни чыгъармачылыгъында да аслам табабыз. Ол «Ас-Тах» деген романында халкъны буруннгу азатлыгъыны, эркин дуниясыны юслеринден айтады, миллетни не къыйынлыкъладан да къутулуб, тамырын тас этмегенин чертеди, аны бла бирге сагъышланыргъа да чакъырады.

«Эмискир бойнунда джети эл бар эди. Отдан, ёртенден къутулуб, былайгъа джетиб, джан сакълагъан аулакъ джыйын бир адамны ёмюрюне джети эл болургъа джетишген эсе, сора бар эди кюч аны тамырында, халкълай къаллыкъды ёмюрледе», - деб джазады ол чыгъарманы «Джууукълукъ алыу» деген кесегини ал тизгинлеринде. Эркиндиле аны джигитлери, азатдыла. Аны бла бирге уа намыс, къылыкъ, адет деген джорукъланы сакълар къарыулары барды, Ата джуртларына сакъдыла, аны ийнакълай, тыйыншлы багъасын чыгъара да биледиле. Ол тизгинлени окъуй баргъан къадарынгда Алимни сырын, джюрек джарсыуун ангыламазгъа къыйынды. Ол, къайгъылы болуб, джер шары алай гитчечикди, алай терк бурулады къуршоуунда, дейди. Хоу, кертиди, джер шары гитчечикди, ол асыры терк бурулуб, кёб зат тюрлениб да къалады. Алай а дагъыда адам улуну къадарында Ата джурт деген ангылам а бек уллу, бек сыйлы, тёр джерни алыргъа тыйыншлыды. Тамада акъылманларыбызны айтхан насихатларына тынгылаб, кеси джерибизден, тыбыр ташыбыздан, ата юйюбюзден ургъан джарыкълыкъны, рахатлыкъны, тынчлыкъны бюгюн кёрмесек, сезмесек, артда кечирек болуб къалмазмы?..

ДЖАНГОРАЗЛАНЫ Наджабат.

2016 джыл, августну 13 шабат кюн
ДЖыйылыу
ХАКЪНЫ ЁТЮРЮКГЕ БЁЛЕТМЕЙИК

Сайлаула джууукълашханлары къадар аланы юслеринден сёз да кёбден кёб джайыла барыучанды. Сайлаула аллы ачыкъ кампания башланнганлай а ишлеб тургъан властлагъа аман айтыучулагъа бютюн да бек «джандет эшиги» ачылыб къалады. Ала не тюрлю лагъымны да кеслерича хайырландырыб, орам сёзню чайкъай бередиле. Хакъны ётюрюкге бёлеучюлени къолларында уа бюгюн Интернетден башлаб кёб тюрлю зат барды. Алагъа тенг болуб, хар бирини ауузуна кирит салыб киши да бараллыкъ тюлдю. Ёзге ётюрюкню, алдауукъну хорларыкъ сауут – ол кертиликди, керти сёздю. Озгъан гюрге кюн, августну 9-да, «Выбор есть» деген политика дискуссион клубну членлери Черкесскеде бардыргъан джыйылыуларында ол затны чертиб сёлешгендиле.

ДЖыйылыуда сёлешиннгенни баш магъанасы сайлаула аллы кампанияда хар терс, хар аман информациягъа регионубузну айныу джолундан объективли информация бла, керти хапар бла джууаб этиб барыргъа кереклисин чертиу эди. Клубну кенгешинде агитация бардыргъан кёзюуде бир къауум кандидатла, аланы келечилери сайлаучуланы кеслерини программалары бла шагъырей эте келиб, властланы репутацияларына къазан къара джагъыугъа кёчюб кетедиле, алай бла кюрешде терс лагъымланы хайырландырадыла. Бирде «медиапространство» деген зат эндиги тил бла айтсакъ «дискуссион площадка» болуб къалгъаны себебли ала кеслерини «продукцияларын» СМИ-ге да ётдюредиле.

«Къара политехнологияла къачан да быллай чакъда хайырландырыладыла. Тюзю, терси тинтилмеген фактла сайлаучулагъа аман джаны бла къатылмай къалмайдыла. Дискуссион клубну членлери оюм этген бла негативге базман боллукъ кертиликди, алай демек регионубузну керти халы: санла, эсебле, кёргюзюмле, керти болгъан ишле. Бизде, Къарачай-Черкесияда, арт джыллада ёсюм тохтамай баргъанын кёргюзген затла кёбдюле», - дегенди республикан илму-гуманитар институтда социал-политика проблемаланы бёлюмюню баш илму къуллукъчусу Елена Щербина.

Республиканы арт кёзюуде кёргюзюмлеринден, финанс болумундан тынгылы хапар айтханды КъЧР-ни Правительствосуну Председателини заместители Евгения Ксенофонтова да, джыйылгъанланы алларында сёлеше.

«2011-чи джылдан башлаб бизде экономика ёсюм барады. Аны баш кёргюзюмю промышленность производствону индексиди да, кризисге да къарамай, ол 1 процентге азайгъанды. Орта тергеу бла бютеу къралда уа ол 3,6 процент болады. Аны кибик эл мюлкде да иги динамика эсленеди. Экономиканы хайыр бериую, инвестиция чотну тири къымылдауу да къууандырырчадыла. Алай а бир къауум СМИле керти болумну кеслери сюйгенча тюрлендириб кёргюзедиле халкъгъа. Аны кибик: «Продукцияны джарашдырыу бизде аздан азгъа барады», - деб бегитедиле, ол джаны бла ёсюм а 4,8 процентге ёсгенин кёре тургъанлай. Информацияны ким да тинтиб, тюзюн, терсин чегиб кюрешмегенин билиб, ол затха базыб этедиле алай. Бизни борчубуз тюз джамагъатха объективли хапарны джетдириудю», -дегенди Евгения Ксенофонтова.

Клубну членлери не да этиб регионда тынчлыкъны, рахатлыкъны сакъларгъа кереклисин чертгендиле. Къалабалыкъ болгъандан Аллах сакъласын, ансы аллай болумда игинг да аманча кёрюнюб къалады. Бу арт джылладагъы джетишимле уа сабий садланы, фельдшер-акушер пунктланы, школланы, социал инфраструктураны, джангыдан ишленнген неда реконструкция этилиб джангыргъан бирси объектлени юслеринде кёрюнедиле. Гитче, орта бизнес десек, ол КъЧР-де туура бусагъатдача бир заманда да баш кёлтюрмегенди.

Не тюрлю да къыйсыкъ информациягъа джууабха тюз хапар айтыу бла бардырыргъа боллукъду оппонентле бла дискуссияны. Сёз ючюн, бизни республикада арт 5 джылны ичинде 300-ге джууукъ объект ишленнгенди. Федерал Джыйылыуда ол докладны эшитгенлеринде сейирсиннген этген эдиле, нек десенг анда, башында, бизни кёргенча башхалада болумну да кёредиле. Ол себебден, Правительствону Председателини заместители айтханлай, оппонентле бла даулашхандан, къызарышхандан аз да хайыр джокъду.

Кенгешни эсеблей, ахырында «Выбор есть» деген клубну членлери къолгъа тюшген информацияны сансыз этмей, официал источникледен алыннган керти информация бла эринмей тенглешдирирге кереклисин да чертгендиле.

«Сайлаучуланы да ол затха чакъырабыз. Нек десенг, бюгюнлюкде информацияны чыкъгъан джерлери кёбдюле. Тюз хапар билиб, тюз оюмгъа, тюз оноугъа келир ючюн, къуру бир ресурс бла болуб къалмай, талайындан алыб, тинтиб, тенглешдириб кёрюрге керекди. Тыйыншлысыча ишлемеген оппонентлеге да «хакъны ётюрюкге боямагъыз» деб айта билирге керекбиз», - дегенди кенгешде сёлеше, КъЧРни Халкъ Джыйылыууну депутаты Олег Жедяев да.

Ол оюмну кенгешде «Бирикген Россия» партияны исполкомуну башчысы Кечерукъланы Кемал да, башхала да айтхандыла.

Политика дискуссион клубну членлери ол кенгешде дагъыда бир оюмгъа уллу магъана бергенлерин билдиргендиле. Политика партияла кеслери теджеген кандидатланы айыбларын боюнларына алыргъа керекдиле деген оюмду ол.

«Бизде хал алай огъунады, - деб билдиргенди клубну членлерини бири, КПРФни парламент фракциясыны тамадасы Исмель Биджев. - Хар партия кесини кандидаты ючюн джууаб берирге керекди. Кеси кесин теджеген кандидатны игиси, аманы да кесиникиди, сёлешсе да кесини атындан сёлешеди. Политика партиядан теджелген кандидат а партияны программасын кёргюзеди. Алай эсе, башха замандача, сайлаула аллы кёзюуде да ол кандидатны гюнахы, сууабы да партияныкъыдыла».

Быйыл партияланы ичлеринде контролну къаты болурун бютюн да бек излегенди федерал аралыкъ. «Бирикген Россия» партияны регионал исполкомуну башчысы Кечерукъланы Кемал ол затха единороссла бек къаты болгъанларын чертгенди джыйылыуда.

«Ол къаты политиканы биз джылны аллында огъуна, февраль айда, белгилеген эдик. Биринчи кере бютеу къралда алдан чёб атыуну бу партия бардыргъаны эсигизде болур. Аны магъанасы, партияны къурагъан адам, Президент Владимир Путин, айтханлай, тюзлюкню тамалында, конкурент кюрешде, хыйласыз, фитнасыз сайлауланы алай ётдюрюудю. Биз кандидатларыбызны теджей, хар оюмубузну эс базманнга салыб чекгенбиз. Ол себебден ала да джууаблылыкъны сезиб, хар сёзлерин къыл элекден ётдюрюб сёлешириклерин излейбиз. Сайлаула аллы кампанияда ол халда кеслерин джюрютмеген кандидатла уа, ариу депутатла болсала да, не игилик этерикдиле», - дегенди Кечерукъ улу.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

Tinibek,Салам алейкум.

августну 11-де чыкъгъан газетде, ючюнчю бетинде, Мамчуланы Динаны бир статьясы барды:
"Бир кюн ёлгенде". Аны унутмай, бери бир салырса. Сау бол.

Aleyküm Salam Sabr!

2016 дж. августну 11 "Къарачай"
Публицист оюмла
БИР КЮН ЁЛГЕНДЕ

Ёлюм арт кёзюуде айырылыб кёб болгъанды. Бютюн да илинмек аджалны юсю бла джаш адамла замансызлай арабыздан кетедиле. Къыйналыр, сагъыш этдирир зат кёбдю: бу барыудан барсакъ, адам саныбызны сакълаялырбызмы, алайсыз да бурху халкъбыз, ёлюм юсюбюзню басса, ёсюмюбюз тохтаб, артыбызгъа ыхтырылыб башларбызмы?

Соруу кёб, джууаб аз заманнга келиб тирелгенбиз. Эртденбла эртдерек телефон зынгырдаса, джюрегинг чанчады, таукел болуб, телефоннга узалалмай, талайны тураса. Алгъаракъда солуу кюнлени биринде, эртденбла джети сагъатдан атлай, тенгим, телефон бла сёлешиб, бир джаш адамны ауушханын айтды. Барыргъа амалсыз керекли джер болгъаны себебли, ичимден къыйналгъаным да сорушмагъанлай, джолгъа къуралыб тебредим. Эки машина болуб, Черкесскеден Джёгетей Аягъы район таба атландыкъ. Джай чилледи, асыры иссиден тылпыуунгу алалмайса, къайгъы сёзге кёб адам джыйылгъанды – къарт, джаш, къарыулу, къарыусуз да барды. Ёлюкню асыраб къайтхандан сора джаш афенди, джыйылгъан миллетни аллына туруб, ауаз бериб башлады. Кёб сёлешди, не этериксе, алай керек болур, ол аны джумушуду.

- Энди ёлген сизникиди, анга не этеригизни кесигиз билесиз, мен сизге аны-муну этиб айланмагъыз деб, айталлыкъ тюлме, - дегенни айтды бир джыйырма минут сёлешгенден сора элни имамы.

Иссиден аякъ юсюнде кючден сюелиб тургъан миллет, имам сёзюн бошагъанына къууаныб, ёлюк иелерине да тюбеб, арбазны бошатыб тебреди.

Джолда ызыбызгъа къайтыб келе, юйленнген да этмегенлей, джаш адамны дуниядан кетгенине бушууубузну айта келиб, имамгъа да джетдик.

- Мен ангыламайма, сюйгенигизча этигиз деб нек айтды имам, - деди тенглерими бири. – Былай этерге, былай джюрюрге керекди, джоругъу-джолу былайды деб, нек айтмады? Хар затны да кесими кёлюме келгенча этерик эсем, имамны не кереги барды?

Бу затха барыбыз да хош болдукъ. Бизни сартын, имам шерият бла ёлгенни юсюнде муслиман адам бу затланы этерге борчлуду деб, этилирге тыйыншлы джумушланы белгилерге керекди. Биз эшитгеннге кёре, ислам дин бла баджарыллыкъ ишлени ичинде тууарла кесиб чачыу, хызенле этиу дегенча затла джокъдула. Быланы биз кесибизча, къарачайча, артдаракълада этиб башлагъанбыз. Ол затланы аралары кескин чертиле турсала, адамла, бир кюн ойлашмасала да, бир кюн ойлашыргъа боллукъдула. Ахыратха джарарыкъ джумушла бла дуниягъа бетсиниб этилген атламладан къайсын сайларгъа кереклисине тюшюннюкдюле. Сёз джокъду, Огъары Мараны имамы Къоркъмазланы Алибек, бу тукъум джумушланы юсюнде кесин тамам тыйыншлы джюрюте биледи. Ауаз бергени сайын, тюзю къалай эсе, алай айтады. Ёлгени болгъан юйдегилеге барыб: «Инджилиб турасыз, уллу джоюм этиб керексизге кесигизни къыйнамагъыз, динде ол зат джюрюмейди, биз кесибизча чыгъарыб айланнган адетледен ол дуниягъа кетгенлеге хайыр джокъду», - деб ангылатыргъа кюрешеди. Алай а, ай медет, аны барысы да ангылагъанлыкъларына, тёгерекде адамла сёзюбюзню этерле деб асыры къоркъгъандан, билгенлерича эте бередиле. Ёзге, кеч-эртде болса да, бу ишни юсюнде джамагъат бир масхабха келлигине ишек да джокъду.

Карачаевск шахарда джылы келген бир сыйлы киши дуниядан кетиб, анга къайгъы сёзге бардыкъ. Ол адам ашхы юйдеги ёсдюргенди – къызлары, джашлары да асыл инсанладыла. Барысы да баш тутхан адамла болгъанлары себебли, къолларында барды.

- Атам кеси саулукъдан джыйгъан пенсиясыны джартысын Къубранда орналгъан больницагъа бердирген эди, - деб хапар айтды къызы. – Энди биз хызен деген затны этерик тюлбюз, ол атамы осиятыды. Ангылайма, джамагъат сёзюбюзню этерик болур, алай а атабызны осиятын толтурмай боллукъ тюлбюз...

Мен да: «Тюз джолну барасыз, сёз этеме деген, хызен этсенг да, табарыкъды айтыр зат, кеси саулукъдан садакъасын къолу бла берген кишиге Аллах джандет буюрсун», - дегенни айтдым.

Алайды, бардыла халкъны ичинде акъыллы, таукел адамла – сёзден-башдан да къоркъмай, адамланы джашауларын тынчыракъ этерге боллукъ джолда сокъмакъ салгъанла. Миллетни ичинде, айхай да, бардыла игиле-ашхыла да юлгюлери бла ызларындан тартханла. Бир да ишексиз, дунияда ызындан къалгъан юйдегисине неда къысха джууукъ адамларына, джашауну къыйыны бла бармай, тынчын сайласагъыз меннге да, кесигизге да иги болур деб, сингдиралгъан инсанла кёб болсала, ол къадар дженгилирек турлукъ эди бизни халкъыбыз джер юсюнде бютеу муслиман джамагъат бирча баргъан джолгъа да. Биз кесибизча этерге кюрешген адетлени ол дуниядан эсе бу дуниягъа хайыры уллу болур деген затха, тышына билдирмегенликге, ичлеринден кёбле ийнанадыла – уялгъандан, ыйлыкъгъандан, джарлыды деб айтадыла деб къоркъгъандан, сёз этиучюлеге къаршчы туралмагъанлыкъдан юреннгенибизча барыб турабыз.

Хар айда, ыйыкъда дегенча къайгъы сёзге джюрюученбиз. Бир кюн ёлгенде кесими туугъан элим Марада тамам джебегиме джетдирген бир зат болду. Адамындан ёмюрлюкге айырылыу кимге да тынч тюлдю. Бир къауумла ичлерин тартыб джылайдыла, бирле уа сарын саладыла. Сарнаб джылагъан а, не къаты джюреклини да кёзлеринден джыламукъ акъдырмай къоймайды. Афенди бла юйню джууукъ адамлары сагъат ондан атлай, кириб, кюнортагъа дери ёлюк къабыргъа тюшерге керекди, орун бериб, джылауну тохтатыгъыз, дедиле. Талай тиширыу болуб, ёлюк болгъан юйден чыгъыб, ал юйде олтурдукъ. Афендиле ахыр джолгъа чыгъардан алгъа окъулгъан суураланы окъуб башладыла. Бир-бири бла сёлешген джокъду, хар ким да эсин ийиб тынгылайды. Джылы сексаннга джууукълашыб баргъан бир тиширыу да олтурады – бизни элден адам болса танырыкъ эдим, къайдан эсе да тышындан келгенди. Ол тиширыуну къол телефону бир ачы зынгырдаб, джырлаб башлады. Уллайгъан адам, хурджунуна узалыб, телефонун дженгил алыб къоялмай, иги кесек мурукку этди. Тиширыула, джунчуб, бир-бирине къарасала да, джукъ айтхан болмады. Тиширыу, кючденбутдан телефонун хурджунундан чыгъарыб, сёлешиб башлады. Иги эшите болмаз эди, къычырыб сёлешиб башлады. «Хы, сенмисе, нек сёлеше эдинг, тынчлыкъмыды?» - деб кенгден келтириб хапар сорады. Иги кесек сёлешгенден сора дагъыда: «Мен ёлгендеме, мындан ызыма барсам тюбербиз», дегенни айтды. Ол бир джанында адам да, телефонун салыб къоймай, сюдюча соруу алады: «Къайдаса, къайры баргъанса, кимди ёлген? Къачан ызынга къайтырыкъса?» - дегенча соруула бере болур эди, бу да, кишини да сан этмей, уялгъан-тартыннган да этмей, ушакъны береди, толу хапар айтады. Бу затны барысын да ич юйде афендиле да эшитиб турадыла, эшик ачыкъды, алай а бир сёз да айтмай, бёлюннген да этмей кеслерини ишлерин бардырадыла.

Бир джашыракъ тиширыу, телефон бла сёлешген аммадан кёз алмай, шиндикде ары-бери тебчилдей келиб, башын силкиб бир джанына бурулду. Мен аны халын бек ариу ангылайма, нек десенг, кесими кючден тыйыб турама, ёрге туруб, ол тиширыуну телефонун къолундан алырча болгъанма. «Аллах, бир тёзюм бер, сабырлыкъ бер», - деб ичимден талай кере тилеб, кесими кючден басдым. Джаш адамчыкъ болуб, не этгенин да иги ангыламайды, бара-барса тюзелир неда айтсанг эс джыяр да, кесин тюз джюрютюрге юренир дерча да тюлдю. «Бир аягъы бу дунияда, бир аягъы ол дунияда» дегенлей, джашарын джашагъан адам кесин алай ушагъыусуз джюрютгенине бютюн да бек къыйналдыкъ. Шо, кесини ахыр кюню дамы тюшмеди джарлыны эсине?! Ким къутулаллыкъды дунияда ма ол кюнден?

Бизде джюрюген адет бла, адам ауушса, аны асыраргъа ашыгъадыла – «Къызынг болса эрге ашыкъ, ёлюнг болса кёрге ашыкъ» деб айтылгъаны да ол затха шагъатлыкъды. Бир кёбмю тутарыкъ эдиле, ол кюн да эрлай ёлюкню юйден алыб къабырлагъа атландыла.

Миллет арбазда кёбдю. Тёзюб тургъан тиширыула кёллерине келгенни айтыб башладыла. Ол тиширыу а, къайры эсе да думп болду, «тюбешиуге» ашыгъыб кетген болур эди.

- Быллай зат алкъын бизни халкъда культура биз излеген дараджадан тёбен болгъанына шагъатлыкъды, - деди мен иги таныгъан бир тиширыу.

- Тохтагъыз, мен сизге андан да сейир хапар айтайым, - деди дагъыда бир джууукъ джетген тиширыу. – Къайда эсе да ёлгенде бир адам сал агъачны тутуб баргъанлай, хурджунунда телефону зынгырдаб, белгили джырны джырлаб башлагъанды: «Бар-бар, къыйналлыкъ да тюлме, бар-бар, джыларыкъ да тюлме», - деб...

- Ий, эртденли бери бизни бла олтураса, сени телефон бла сёлешиб кёрмейме, телефонунгу юйюнгде къоюбму келгенсе, - деди меннге дагъыда алайда болгъанладан биреулен.

- Огъай. Мен, машинадан тюшюб, ёлгенни арбазына атланнгынчы телефонуму тауушсуз этеме, - дегенни айтдым. Кертиси бла да алайды. Ишден неда башха амалсыз джумушну юсю бла таууш этерге боллукъларын билсем, заман-заманы бла акъырын телефоннга къараучанма. Амалсыз сёлеширге керекли адам болса, бир джаякълаб, кесим къонгурау атама, иш тёзерча болса, ёлюм болгъан арбаздан чыкъгъынчы сёлешмейме. Джолда ызыма келген заманда кесим сёлешиб, нек телефонну алмагъанымы да айтыб, не джумушлары болгъанын сорама. Алай болса, иш да джарсымайды, айыблы зат да этилмейди.

Уллу гитчеге юлгю кёргюзюрге борчлуду, сора юлгю кёргюзюрюк адамла кюлкюлюк затланы эте турсала, джаш тёлю не этерге керекди?! Биз бир-бирде, джаш адамла кеслеринден уллулагъа тынгыламайдыла, алагъа тыйыншлысыча сый бермейдиле, деученбиз. Биз кесибизни не этгенибизге бир джанындан къарасакъ, аланы алай нек этгенлерин ангыларыкъ болур эдик. Алай а хар кимни заты кесине ариу кёрюннгени себебли, киши кесин терслемейди, аманламайды – биреуден а, бютюн да джаш адамладан, бек кёб затны излейди. Джашауну уа джоругъу бирди, ёмюрле ауушуна баргъанлыкъгъа, ол тюрленмейди: къаллай урлукъ себсенг, аллай битим аллыкъса.

МАМЧУЛАНЫ Дина.