Халкъын, Джуртун бек сюйген, ана тилни айнырына тыйыншлы юлюш къошхан ашхы адамланы бириди Текеланы Хасанат. Ол, Огъары Тебердини орта школуну директору, РСФСР-ни халкъ окъуууну айырмасы, уллу чыгъармачылыгъы болгъан адам, ана тилде чыкъгъан «Харифле» деген китабны автору, саулай джашауун сабийлени окъутуугъа, аланы ариу халиге юретиуге бере келеди. Республикада 2015-чи джыл Ана тил бла литератураны джылына аталгъанына бек къууанады.
Хасанат Черкесскеде педучилищени айырмагъа бошагъандан сора, туугъан элине къайтыб, ал башланнган класслада устаз болуб ишлейди. Андан сора пединститутну филология факультетин да айырмагъа тауусады. Андан бери ненча сабийге билим бериб, джашауну тюз джолуна салгъанын кёзге кёргюзген да къыйынды. Дерслерине творчество кёзден къараб, аланы сейир, магъаналы бардыра биледи. Ол себебден сабийле не джанындан да ёседиле, билимли боладыла. Сабийлени фахмуларын ача, хар бири бла энчи кюрешеди. Тепсерге, сурат салыргъа, назму окъургъа юренедиле, фольклорну терен биледиле. Заманны излемине джууаб берген кёб тюрлю мадар бла хайырланады Хасанат. Хар устазча, ол да окъутхан сохталарыны фахмулулукъларына къууанады. Неден да бек а элни, халкъны тарихин билдирирге излейди гитчечиклеге, ана тилни сюйдюрюуню уа неден да баш кёреди. Школда ана тилни аламат музейи барды. Сабийле анда ана тилибизни буруннгу тарихинден башлаб, бусагъатха дери кёб затны кёредиле, биледиле. Школну коридорларында, ана тилни классында, ана тилни магъанасын ачыкълагъан, дараджасын кёлтюрген тюрлю-тюрлю стендле бардыла. Школну ичине былай киргенлей огъуна ала адамны эсин кеслерине бурадыла. Хасанат Османовна терен ангылайды тилибизни сабийлеге гитчеликлеринден сюйдюрюб, ангылатыб башларгъа кереклисин. Аны къой, школну кесинде къуралгъан сабий саддан башланырын излейди ол ана тилге юретиуню. Гитчечикле ариулукъну кёре, багъалата билирча къуралгъанды садикде хар не да. Аллай ашхылыкъ Хасанат Османовнаны болумуну, къураучулукъ фахмусуну, чемерлигини кючюнден болгъаны ачыкъ танылады.
- Биз хаман да ана тилге уллу магъана, сый беребиз. Ол бизге анабызны сютюча, ата-бабадан келген, бизни миллетлигибизни, халкълыгъыбызны кёргюзген затды. Джашауубузну ара багъаналарыны бириди. Небиз да, тилибизни юсю бла этиледи, сора тилин багъалатмагъан, сюймеген, анга уллу магъана бермеген миллетине не берликди? дейди директор.
Джашаууну къыркъ джылын устазлыкъгъа берген огъурлу устаз уллулагъа, гитчелеге да хайыры болур деген муратда «Харифле» деб магъаналы китаб джазыб чыгъаргъанды. Аны бла школлада устазла, юйде атала, анала хайырланадыла. Тилибизни байлыгъы бек уллуду, аны кючюнден, литературабызны, ата-бабадан келген ашхы адетлени, адебни-намысны, халкъыбызны тарихин, башха миллет шартланы ангылайбыз. Аны терен сезе, Хасанат Османовна башчылыкъ этген орта школну устазлары окъутууюретиу ишлерин алай къурайдыла. Школда «продлённый группала» бардыла, кёб тюрлю кружок ишлейди. Сохтала фестиваллагъа, олимпиадалагъа, башха предмет эришиулеге къошулгъанлай, алчы орунланы алгъанлай барадыла. Бусагъатда, бир заманда да болмагъанча, ана тилге бек сакъ болургъа керекди. Джашауну кючлеб баргъан компьютерле, Интернет, телевидение сабийни ана тилден айырыб къоймаз ючюн кюреширге керекди, школ да, юйдеги да. Сынгар ана тилни юсю бла боллукъду, сабийге билим бериуде, аны ариу халили этиуде, къарнашлыкъгъа, шохлукъгъа юретиуде джетишим. Аны терен ангылай, тутхан ишин деменгили баджарады махтаулу устаз Текеланы Хасанат Османовна.
«Элледе киши къалмай чачылыб барадыла. Артыкъсыз да джаш адамланы уа тагъыб да тыяллыкъ тюлсе, шахарлагъа кетиб къаладыла», - деб, кимге сорсанг да алайды айтыулары. Не джашырыу, мени кёлюм да алай эди иш бла мындан алда Къызыл Октябрь элге баргъынчы.
Бу эл республиканы эртдегили эллерини бирине саналады. Анга быйыл 83 джыл боллукъду. Ол джылгъа дери да бир насыблы джашар деучендиле да, бу элни да насыблыгъа санасакъ, джангыллыкъ тюлбюз. Аны джашауу бла джууугъуракъ шагъырей болмагъан, ол да башха эллеча бир элди дерикди. Алай болса да 900 арбаз, 4 мингнге джууукъ адам джашагъан элни болумуна ким да сукъланырчады. Элни бюгюнлюкде алай сакъланнганы, айхай да, аны башчысынданды. Аны элчиле бла бир тил табыб ишлей билгенинденди. Элни чачыб иймей, ата-бабаларындан келген берекетни къурутмай, тёлюден тёлюге джетдире баргъанынданды.
Республиканы башха эллерича, бу эл да бек кёб джарсыуну, инджиуню, къыйынлыкъны, къууанчны, зауукъну да сынагъанды. Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде элден 280 джашны ашыргъандыла урушха. Аладан ызларына сау-эсен 32-си къайтханды. Джуртларын къоруулай джан бергенлени арасында Къызыл Джулдузну орденини, Ата джурт къазауатны I-чи, II-чи дараджалы орденлерин, Къызыл Байракъны эки орденини кавалери Къобанланы Тамашны джашы Сапар, Россия Федерацияны Джигити, лётчик Биджиланы Локъманны джашы Солтан-Хамид, Аскер Махтауну эки орденин алгъан Гочияланы Осман, былача джуртларыны атларын кёбле айтдыргъандыла. Бюгюнлюкде ветеранладан Алийланы Разият сауду, Аллах анга узакъ ёмюр берсин. Ветеранла джашаудан кетселе да, аланы киши унутмагъанды, аллайланы юлгюлеринде ёсдюредиле бюгюннгю джаш тёлюню, юйдегилерине уа кюнде-кечеде да болушханлай, кереклилерин баджаргъанлай турадыла элчилери. Ол ишлеге джарагъан, айхай да, элни администрациясындан сора да мында туууб ёсген джашланы бир къауумудула.
Элге башчылыкъ Эрикгенланы Эмир этеди. Эмирни элчиле ючюнчю кере сайлагъандыла. Башында айтханымча, ол кюн элге баргъанымда, эм алгъа элни башчысына тюбеб, аны бла ушакъ этдим. Адамны адамлыгъы къаллай бир уллу болса, аллай бир да махтанчакълыкъны билмейди. Элде ишлени бары да аны башчылыгъы бла этилселе да, ол элчилерин, администрацияны къуллукъчуларын махтаб тургъан болмаса, мени кючюм бла бу иш этилгенди, деб айтыргъа излемеди.
- Элигизни бюгюнлюкде джашауу къалайды?
- Аллахха шукурла, бир хатабыз джокъду. Элни джашауундан хапарлы болгъан адам, адет, адеб-намыс деген шартла элчиледе тамам тамырларын кенг джайгъанларын ангыларыкъды, бирибири къачын кёрген, бир-бирине билек болгъан уллу юйдегиге ушатырыкъды.
Тюздю, ала баш окъуу заведениелеге окъургъа кетедиле. Кеслери сюйген усталыкъланы алгъандан сора асламысы ызларына къайтыб келедиле. Элге къайтмагъан да туугъан элин унутуб къоймайды, не узакъда болса да, элчилерини джашауларындан хапарлы болгъанлай, керек болса, болушханлай да турады.
- Сизде да, башха джерледеча, къарыусуз джашагъан, къайдам, джангыз башлы тиширыула да болурла, аланы чотлары уа къалайды?
- Элчи джашларыбызгъа Ашхы Аллах узакъ ёмюр берсин, аланы джанлары сау болуб элчилени инджитирик тюлдюле. Финанс джаны бла къарыулары болгъан 910 джашыбыз барды, ала да къошулуб, афендиле, къартла, барыбыз да, джыйылыб, айда бир-эки кере элни, элчилени джарсыуларын сюзебиз. Кимни не джарсыуу болгъанын ачыкълаб, болушлукъ этерге кюрешебиз. Мындан алда да бир юйдегиге болушлукъгъа 100 минг сом ачха келтиргендиле. Устазларыбызгъа, медиклерибизге, афендилерибизге ун, арпа, джарма, бичен дегенча затланы кёзюукёзюую бла табдыргъанлай турадыла.
Афендиле да 10-нга джууукъ бардыла. Аланы да автомашинала бла баджарыргъа муратлыдыла, кёб болмай алагъа экинчи ВАЗ автомашинаны бергендиле. Межгитге джангы «Газелни» саугъа этгендиле. Школгъа, садикге, больницагъа да кърал бергенден сора да кеслери джанларындан кёб зат табдырадыла. Элни активини кючю бла тюкенледе ички къымылдамайды. Урлау-тонау дегенча затла бизден кенгдедиле. Асламысына сабийни терсейгени школдан башланыб къалыргъа ёчдю, бизни школда сохталадан камсыклыкъ бла полицияда эсебге тюшген алкъын болмагъанды.
- Мал тутхан, сабан сюрген юйдегиле кёбдюле, аны бла джашайдыла, дедигиз, ала продукцияларын къалай къоратадыла?
- Кеслери этген продукцияларын сатыб баралсала, республиканы джамагъатын джангыз бизни эл баджарлыкъ эди. Айхай, алай болалмайды. Сютню Адыгеядан, Нальчикден, Черкесскеден келиб аладыла. Кесини да литрин 17 сомдан, эт да бек учузду - килосу 200 сомгъа да джетмейди. Гардошну юсюнде да алайыракъды. Аны амалтын тыйыншлысыча хайыр тюшюралмайдыла.
- Эмир, элни джарсыуу джокъмуду сора?
- Джангыз багушду джарсыуубуз. Аны къораталмай джунчуйбуз. Алгъаракъ джыллада кесибизни кючюбюз бла къората башлагъан эдик да, къагъыт чотну джарашдырмасагъыз, боллукъ тюлдю деб, тыйгъан эдиле. Джол джанлада багушха контейнерле салгъан эдик, алай а мал болгъан джерде аллай контейнерлени сакълаялмайса, ала андан джукъ излеб, башы тюбюне айландырыб, палахха къояргъа къалгъанларында, аланы да къоратханбыз. Энди айда, бир-эки кере машина бла айланыб, багушну хар кимни арбазындан джыяргъа деб, алай оноу этилгенди. Экинчи джарсыуубуз Джарыкълыкъны къаласы эди, кёб джылланы эл аллай мекямсыз тургъанды. Бош мекям бар эди да, анга реконструкция этиб бошай кетгенбиз. Быйыл аны да ачарыкъбыз. Элде «Газпром - детям» деген программа бла спорт площадка этилиннгенди. Газсуу бла да джокъду инджиу, орамланы джарытыргъа фонарланы да толусу бла орнатыб бошайбыз. Сау болсун республиканы Башчысы Темрезланы Рашид, аны кючю бла этилиннгендиле бу затла.
Элни атын
айтдырадыла Эмир бла ушакъны бошагъандан сора, школгъа джол тутдум. Мен ариу, мийик, кирсиз, уллу школну биринчи этажына кирирге школну директору Абдуллаланы Умар Абдулхамидович, джылай тургъан джашчыкъны бууунчугъун сылаб, байлаб кюреше эди. Джумушун бошаб, джашчыкъны анасыны къолуна бериб, мени кабинетине чакъырды.
Эшта, устазла бары да бирчаракъ бола болурла, адамны биринчи кёрселе да, аны бла дженгил бир тил табыб къоядыла. Умар да алай этди.
- Сабийле бир джерде тынч туралмайдыла, джыгъылыб, бууунун аурутханды, деб келтирген эди анасы джашчыкъны, - деб ол чыкъгъанны-сыннганны орнуна салыргъа Москва шахарда юрениб келгенини хапарын айтды. Умар, директорлукъ къуллукъну да бардыра, сабийлени да физкультура дерследен окъутады, эркин тутушдан юретиучюдю, «РФны эм иги тренери» деген атны джюрютеди, кеси да СССР-ни эмда РСФСР-ни спортуну устасыды.
- Бизни школдан кёб белгили спортчу джаш чыкъгъанды: дунияны юч кере чемпиону Чомаланы Мухтар, дунияны чемпионлары Шидакъланы Ануар, Кипкеланы Мурат, Чомаланы Джохар, Бостанланы Марат, дунияны эмда Европаны чемпиону, Россияны да 4 кере чемпиону Бостанланы Расул. Россияны чемпионларыны тизимин айтыб башласам, учу-къыйыры боллукъ тюлдю. Быллай джашларыбыз бла махтанабыз не заманда да. Бир затдан джигитлиги болгъан башха затда да джетишимсиз къаллыкъ тюлдю.
Афганистанда 1979-1989-чу джыллада бардырылгъан урушха элден 10 джаш кетген эдиле. Аллахха шукурла, ызларына сау-саламат къайтхандыла. Каппушланы Алий Къызыл Джулдузну ордени бла да саугъаланнганды.
Бюгюнлюкде элге, элчилеге, кеслери окъугъан школгъа болушхан, элни, школну атын айтдыргъанла тюненеги сохталарыбыздыла, биз ала бла махтанабыз, ёхтемленебиз. РФ-ны махтаулу врачы, белгили хирург, медицина илмуланы доктору Чауушланы Срафиль, республикада тиш поликлиниканы тамадасы, медицина илмуланы доктору, КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну депутаты Хубийланы Хасан, аны эгечлери КъЧР-ни махтаулу врачы, республикан перинатал аралыкъны баш врачыны заместители Хубийланы Фатима, КъЧР-ни махтаулу врачы Батчаланы (Хубийланы) Мариям, медицина илмуланы доктору Боташланы Валентина, геология илмуланы доктору Тамбийланы Асланбек, физика эмда математика илмуланы доктору Къочхарланы Ахмат, математика илмуланы кандидаты Темирболатланы Билял, СССР-ни Суратчыларыны союзуну членлери Абайханланы Мусса бла Бостанланы Магомет, КъЧР-ни эл мюлкюню министри Семенланы Ахмат, республикан почтаны тамадасы Лайпанланы Ахмат, меценатла, джамагъат къуллукъчула Ёзденланы Джашарбек, Батчаланы Замир, Гапполаны Манаф, Дотдайланы Альберт, Чотчаланы Юсуф, Бостанланы Алий - былача адамлары болгъан элге ким да сукъланырчады. Бары да бу школну бошагъандыла. Мындан ары да бу школдан бек кёб сабий Джуртларыны, эллерини атларын айтдырлыкъларына ышаныббыз.
- Бюгюнлюкде школда 345 сохта барды. 9 классны бошагъан къагъытларын къолларына алгъандан сора джаш адамла не заманда да орта окъуу заведениелеге кире эдиле. Энди уа ЕГЭ-ле башланнганлы артыкъ да аслам болгъандыла 11-чи классха барыргъа излемегенле. Аны бла къалмай, 10чу классдан сора кетиб башлагъандыла. Ата-анала, сохтала бла юретиу-ангылатыу ишлени бардырыб кюрешебиз, алай а кесибизге табы алайды деб къоядыла. 11-чи классны бошамагъанлыкъларына, Аллахха шукурла, ала да окъуусуз къалмайдыла, ол зат бир кесек кёлюбюзню басады.
Былтыр ЕГЭ-ни бералмай 3 сохта аттестатсыз къалгъан эди. Ала, джылыбызны бошуна иймейбиз деб, 9-чу классны къагъыты бла техникумлагъа, училищелеге киргендиле. Аны бла да къоймай, быйыл школну бошагъанла бла бирге ЕГЭ-лени берирге хазырланадыла.
- Школну бошаб, атларын айтдыргъан кёб адамны атын сагъындыгъыз, аланы окъутхан устазладан да бир хапар айтсагъыз.
- Коллектив 46 устаздан къуралгъанды. Аладан 33ню баш категориялары барды. «РФ-ны билим бериуюню сыйлы къуллукъчусу» деген атны алтаулан, «РФ-ны билим бериуюню айырмасы» деген атны да ана тилден устаз Дотдайланы Халимат джюрютедиле. Математика дерследен устаз Къаракетланы Мариям а педагогика илмуланы кандидатыды.
40 джылдан сора Элни иги затларын санай келсенг, школну къатында орналгъан «Ласточка» деген сабий садны айтмай къояргъа джарамаз. Ол джангы ишленнген эки этажлы мекямда орналгъанды. Аны къабакъ эшиклерине кирит салыб тура кёре эдим да, къарауулу эшиклени ачыб алай джиберди ичине. Мени аллыма чыкъгъан тиширыу, садикни башчысыма деб, кесин танытды.
- Алай-былай дерча джукъ болмагъанды. Алай а сакъ болургъа керекди. Анданды кирит салгъаныбыз да эшиклеге, - деди. Садикни кирсизлиги, таб джарашханы джюрегинги къууандырады. Сабий садха башчылыкъ Абдуллаланы (Диналаны) Люара этеди. Ол 29 джылны школда ал башланнган классланы сохталарын окъутуб тургъанды. РФ-ны билим бериуюню сыйлы къуллукъчусуду, ФГОС-ха кирген дерслени арасында «Харифлени» джарашдыргъанды, 2008-чи джыл а, «РФ-ны эм иги устазы» деген Бютеуроссия конкурсда хорлагъанды. Садик ишленнгенинде, башчыгъа аны теджегендиле.
- Садик 132 сабийге деб ишленнгенди. Алай а бюгюнлюкде бизде 142 сабийчик барды. Эл садиксиз 40 джылны тургъанды. Ол кёзюуледе сабийлени хоншу элледе садлагъа элтиб тургъандыла. Бу садик 2013-чю джылны август айында хайырланыугъа берилгенди. Алгъын джыллада бу мекям школ болуб тургъанды. Аны юсюнде республиканы Башчысы Темрезланы Рашидге бек разыбыз. Аны башчылыгъы бла этилинедиле бу аламат ишлени бары да. Элчиле да кърал джанындан этилиннген болушлукъгъа къараб турмайдыла. Аламат джашларыбыз бардыла, ала элни джарлылыкъларына къарайдыла. Къолларындан келгенни этедиле. Садикни джарашдырыргъа да къыйын къошхандыла.
Ишим мени республиканы ичинде бек кёб сабий садха элтгенди, алай а, мунучаны кёрмегенме. Садикде болум керти да адам сейирсинирчады. Анда 5 бёлюм барды да, хар бёлюм бир тюрлю бояула бла боялыб, ичинде орун, терезе джабыулары, тюбюнде кюйюзлерине дери бир бетли эдиле. Сабийле къол джуугъан, кеси кереклерине къарагъан джерледеги оборудование да омакъларындан, джангыларындандыла. Хант юй да кереклисича джарашыбды.
- Былайы уа, сабийлени тамам сюйген джерлериди, деб джырларгъа, тепсерге юретген омакъ джасалгъан уллу залгъа элтди мени Люара. Анда синтезатордан башлаб, кёб тюрлю музыка инструмент барды. Спорт бла кюрешген залларын да тамам аламат джарашдыргъанларын кёргюздю, сабийчиклеге джолда джюрюуню джоругъун юретгенлеринден да хапар айтды.
* * *
«Адамгъа не да керекди, алай а саулукъдан багъалы не болур? Аламат больницабыз, медперсоналыбыз барды. Медицина сартын джунчумайбыз, район, республикан больницалагъа хазна джюрюмейбиз», деб, элчиле больницаларыны юсюнден сюйюб хапар айтдыла.
2015 дж. февралны 5
Редакциягъа келген письмоладан
ПОЧТАЛЬОН АМАЛТЫН БИЗ НЕК ИНДЖИЛИРГЕ КЕРЕКБИЗ?
Джылым 80-дан атлагъанды. Са¢лай джашаууму халал юйдеги ёсдюрюр дыгаласда ишде, урунууда ашыргъанма. Талай джылдан бери уа пенсиядама.
Джашагъан элибиз аман тюлдю – кими мал бла, кими джер бла, бирсилери да сатыу-алыу бла кечинедиле. Элибиз уллу элди, амма, эски эл болгъаны себебли, адамы чагъым тюлдю: бир-бирибизни эртдеден таныйбыз, адам хауабыз игиди. Алай а бютеу джамагъатны къыйнагъан бир джарсыуубуз барды – алгъынлада 45 почтальон ишлеб тургъан элде талай джылдан бери бир да джокъду. Аны юсюнден айтыргъа излейме.
Алгъынча, письмо джюрютген, посылка джиберген адет хазна къалмагъанды. Дунияда бола тургъан джангылыкъланы да телевидение бла Интернет газетледен, журналладан эсе алгъа джетдириучендиле. Бир хапар билирге керек болса, бу телефонла эркин болгъандыла да, «амлё» деб къоябыз... Ол себебден бюгюннгю джашауда «почтальонубуз джокъду» деген тарыгъыу бир къауумлагъа бир бош затча кёрюнюрге да болур. Кертисинде уа ол алай тюлдю.
Элни юч этиб бири пенсионерледиле, юч этиб бири да юйдеги ёсдюрген джаш адамладыла. Была барысы да – кими пенсиясын, кими сабий ачхасын, кими да социал болушлугъун почтаны юсю бла аладыла. Токну, газны квитанциялары да кёбюсюне почтагъа келедиле. Эшта, Джёгетей муниципалитет республикабызда эм уллу эл советлени бири болур. Анга къарагъан бирси эллени айтмасакъ да, къуру Джангы Джёгетей элде тёрт мингден артыкъ адам джашайды.
Багъалы редакция, энди кёзюгюзге бир кёргюзюгюз пенсия неда сабий ачха келген кюнледе почтабызгъа тизилген адамланы санын! Почтаны кесинде ишлеген эки къызчыкъ 5-6 кюнню ичине 2-3 минг адамгъа къараргъа керек боладыла. Анча адамны ведомостлада табыб, аланы ачхаларын санаб, хар бирине къол салдырыб, квитанция джазыб, разылыкъ алыб ашырмакълыкъ адам адамгъа айтмазлай бек къыйын ишди. Анча адамгъа ачха санаб бергенни къой эсегиз, Аллахны тюз саламын бериб баргъан да къыйынды! Аны юсюне да кими газетин алыргъа излер, кими газгъа-токга ачха тёлейме дер...
Ол очередге сирелген джамагъатны кими пенсионер къартладыла, кими саусуз сакъатладыла, кими да юйде сабийин къоюб келген джаш аналадыла... Почтаны аллында быллай «толкучка» хар ай сайын болады. Талай джылдан бери...
Бизге бу почтальонсузлукъ «ауруу» республиканы бютеу почталарына кесибизни элден Гербекланы Нюрлю тамадалыкъ этген джыллада «тийген» эди. Хапар керти эсе, аны заманында реформа этген сылтау бла, таб, район почталаны да джукъартхан эдиле, эки районну бир этген кибик этиб. Почтальонланы ол бурху айлыкъчыкъларын андан да бурху этиб. Эшта, Россияны джангы почтасы кесини бизнесин бу шекелли экономиялада эте болур... Гербек улуну заманында огъуна талай джолда да айтылгъан эди анга: «Почтагъа бир мадар эт, марджа!» - деб. Не келсин, кеси элини джарсыууна джарамагъанлай кетди... Москвагъа... андан да уллу тамада болургъа. Болса, болсун, алай а элибиз бюгюн да почтальонсуз джашайды.
Ана тилибизде чыкъгъан джангыз газетибиз элде почтальонла болмагъанларыны заранын кесини тиражыны тюшгенден тюше баргъаныны юсюнде да кёрюб тура болур. Газетге джазылгъандан не барды, джаздыргъан газетинги юйюнге табдырмасала? Элчи кишини артыкъ ачхасы джокъду, хар алты ай сайын, подписка дегенни айтыб, газетни багъасын «хауагъа» атыб барырлай! Былайда бир соруу да барды: газетни багъасыны 70-80 процентин почта ала эсе, газетни уа адамына табдырмай эсе, бу чот закон джаны бла къалай болады? Пенсияланы, сабий ачхаланы юслеринде да алай... Этер ишине (абонентге адреси бла табдырыргъа) хакъын алыб, ишин толусу бла этмей къойгъаннга закон не дейди, экен? Огъесе, «ийнек аягъы бузоу басмаз» дегенлей, анга да оноу джокъмуду?
Закон кесича бир затла бола барыр, бизни элге уа почтальонла керекдиле! XXI-чи ёмюрде, компьютерле, джангы технологияла, спутник телевидение, телефон вышкала джайылгъандан джайылыб баргъан заманда быллай иесизликни, быллай къара тынгылауну, джууабсызлыкъны адам адамгъа айтхан да айыб болур, алай а бизни элибиз, адамыбыз да айыблы болуб тургъанлы талай джыл. Мени бу тарыгъыу, тилекчи письмому тюбюне къол саллыкъ къарт, джаш да бек кёб боллукъ болур эди, анга не аз да ишегим джокъду. Ишеги болгъан адам бар эсе уа, пенсияла берилген кюн почтаны аллына келсин да, ол «толкучкада» сирелген джамагъатха соруб бир кёрсюн.
Письмому ахырында тилерим. Бу почтальонсузлукъ джарсыу къуру бизни элде тюлдю, тау эллени бек кёбюнде да биздечаракъды. Ол себебден республикабызны тамадалары, бу затха тыйыншлысыча эс бёлюб, почтаны магъанасы бюгюнлюкде къуру газетписьмо чачхандан кёбге кёб болгъанын эсгериб, бизге бир мадар этселе керек эди! Сюйселе, почта бла келишиб, ол кесини борчун толусу бла тындырырлай этсинле. Огъай, деселе, бизни пенсияларыбызны почтадан сыйырыб, бир башха мадар бла табдырсынла. Республиканы, элибизни да адамлары – къартла, саусуз сакъатла, юйдеги ёсдюрген анала – джарсымазлай, алагъа не джаны бла да табы болурлай нек болмазгъа керекди? Артыкъсыз да ол «джарым джолда» этилинмей къалгъан джумуш бизни ачхабызгъа этиле эсе.
ТЕБУЛАНЫ Манаф, къазауат бла урунууну ветераны.
Джангы Джёгетей эл.
Тюбешиуде Рашид Борисбиевич миллет организацияланы башчылары бла былтыр баджарылгъан ишлени сюзгенди, быйылгъы планны юсюнден да сёлешгенди.
Темрезланы Рашид миллет джамагъат организацияланы баш джумушлары ёсюб келген тёлюню адебге-халиге юретиу бла ана тиллени сакълау эмда байындырыу болгъанын чертгенди.
Башчы быйылны Ана тил бла литератураны джылы этиб баямлагъаны бла байламлы 2015-чи джыл ол ишлеге аслам эс бёлюнюрюн излегенди.
Аны бла бирге республиканы Башчысы миллет джамагъат организацияланы тамадаларын Уллу Хорламны 70-джыллыкъ юбилейине аталыб бардырыллыкъ ишлени хазырлаугъа къошулургъа чакъыргъанды.
Дагъыда Темрезланы Рашид Къарачай-Черкесияда халкъ культура аралыкъ къураргъа излегенин айтханды. Ол аралыкъда башха-башха миллетлени келечилери бир-бирлерини джетишимлери бла хапарлы бола, джангы затларыны презентацияларын бардыра, ёсюб келген тёлюге творчество ингирле къурай турлукъ эдиле.
Тюбешиуде миллет джамагъат организацияланы тамадалары КъарачайЧеркес Республиканы башчылыгъы ала бла иш джюрютгенине разылыкъларын билдиргендиле. Ала Башчыгъа ёсюб келген тёлюню патриот ангысын бегитирге себеб боллукъ оюмларын да айтхандыла.
Фермер мюлкле
СЮТНЮ ТАТЫУУ — АШХА КЁРЕ
Бусагъатда Батчаланы Расул башчылыкъ этген коллективли-фермер мюлкде ийнекледен тёлю алыу башланнганды. Алай эсе, мында ишлеген адамланы ишлери джууаблы да, кёб да болгъанды. Нек десенг, тёлю алыу бир да джууаблы кёзюудю. Артыкъ да бек ферма къунаджинледен къуралса, кече-кюн да дегенча, малланы къатларында болуб турургъа керекди.
Биз да къараб тургъанлай, бир къунаджин тёлю берди. Эркек бузоула не заманда да абаданла болуучандыла, биринчи кере тёлю берген къунаджиннге болушлукъ этерге да керек болуб къалады. Къунаджин къыйналмагъанлай тёлю берди. Расул эркек бузоучукъну, тюбюне салам джайыб, анасыны къатына салды. Анасы аны джалаб бошаргъа, бузоучукъ да ёрге турургъа тырмаша башлады. Бир кесекден а анасын эмиб тебреди. Анга Яшка деб, атадыла.
Бузоучукъ уууздан тойгъанында, анасыны къатында джатыб къалды. Расул, бизге къарай:
- Яшканы санаб айтсакъ, талай бузоуубуз болду. Энди хар бирин чарпытмай, джазгъа чыгъарсакъ, тёлю алыу къурамлы баргъанды, дерге боллукъбуз.
Хар бир бузоуну кесини аты барды. Атын айтыб чакъырсанг, къатынга келиб къалады. «Не бересе?» дегенча кёзюнге къараб тохтайды. Бузоуну анасындан айырыб, къоллунг бла анга сют ичириб башласанг а, сеннге бир да бек илешеди. Бузоулагъа атланы Расулну онбир джыл болгъан джашчыгъы Илияс атагъанды. Джай айлада каникуллагъа чыкъса, ол кесини атчыгъы Малышха миниб, аланы кютюб айланыучанды.
Расулну атасы Джагъафар Совет Союзну джылларында «Къобан» совхозда малчы болуб тургъанды. Бош заманында Расул фермагъа келиб, анга болушлукъ этер ючюн къалмагъанды. Маллагъа сюймеклик анга атасындан кёчгенди. Ол, Джёгетей Аягъы шахарда 1-чи номерли орта школну бошагъанындан сора, аскер къуллукъгъа кетеди. Талай джылны Чехословакияда къуллукъ этиб келгенинден сора Джёгетей Аягъында «Терк болушлукъ» машинагъа джарашады шофёр болуб.
Башха совхозлача, «Къобан» совхоз да чачылады. 1991-чи джыл Батчалары совхоздан пай юлюшлерин аладыла. Алагъа 6 гектар биченлик джетеди да, мал къураргъа излейдиле. Совхозну иесиз къалгъан фермалары бар эдиле, аланы бирин алыб анга ремонт этедиле. Алай бла 2000-чи джыл тууар мал къураб башлайдыла. Техниканы къайгъысын да этедиле: трактор, косилка къоллу боладыла.
Батчаланы фермалары Джагъанас ёзенде орналгъанды. Алайы бир да ариу джерди. Артыкъ да бек джай айлада сейирликди. Чегет кертмеле, алмала, эрикле кёб болгъанлары себебли, элледен адамла келиб, аланы джыядыла. Малла да аладан юлюшлерин аладыла. Тышына къысталгъанлай, ала чегетни ичине кириб, терек тюблени къармаб, кертмеледен, алмаладан тоюб, ингир ала фермагъа джыйылыучандыла. Аланы ашагъан ийнеклени сютлери да кертме, алма татыу этеди. Сютню къайнатмагъанлай ичсенг, кертме, алма ашагъанча болуб къаласа. - Ийнекни сютюню татыуу ашагъан ашына кёре болады, - дейди Расул. – Сёз ючюн, ийнеклеге къуру силосну салыб турсанг, сютю силос татыу этерикди. Ол себебден силос бла бирге бичен да, джарма да берирге керекди. Бичен ариу ийисли болса, сютю да татымлы, татлы болады ийнекни.
Эртденнги ашларын ашаб бошасала, ийнеклени тышына къыстайдыла. Сора ингирге дери къаудан бла джубана айланадыла. Ингиргиде уа бары да, келиб, къошну къатын сакълаб туруучандыла. Габдешлеге ашларын салгъынчы, аланы бары да тышында турлукъдула. Аш салыб бошагъанлай а, арбазгъа джиберселе, хар ийнек ферманы ичинде кесини орнун табады.
Батчалары симментал тукъумлу малланы тутадыла. Бу тукъумлу малла, сютлю болгъанлары бла къалмай, этлиледиле, уллу сюеклиледиле. Тууар малдан сора да Батчалары атла тутадыла. Ала къарачай тукъумлуладыла.
2015 дж. февралны 7 "КЪАРАЧАЙ"
СЮТНЮ ТАТЫУУ — АШХА КЁРЕ Аллы 1-чи бетдеди.
Фермада талай адам ишлейди. Ишни ауурлугъу уа Расулну юй бийчеси Алимагъа, джашы Исламгъа, къызы Фатимагъа, экиде тургъан къарнашы Эзиланы Алёшха джетиученди. Быланы бары да ийнек сауа биледиле.
Башында айтханыбызча, атлары да кёбдюле. «Бу къадар атны не этериксиз?» - деб соргъанымда, Батча улу былай джууаб берди:
- Атланы асырар ючюн уллу джоюм этерге керек тюлдю. Асламысына ала къаудан бла кечинедиле. Тюздю, азыб къалмасынла деб, андан-санда бичен да беребиз. Асыулу тукъумлу атланы кесибизде къоярыкъбыз, башхаланы уа сатарыкъбыз. Ат эт да татлыды, саулукъгъа джарайды.
Батчаланы фермалары элден узакъда болгъаны себебли къошда электрокъууат джокъду. Мындан алда Расул районнга тюшюб, иги кесек узунлугъу болгъан кабель алыб келгенди. Электрикле бла келишиб, фермагъа ток тартдырыргъа деб, турады.
- Токсуз къыйынды – дейди Расул. - Артыкъ да бек а кечегиде бек керекди. Ийнекле тёлю бериб башласала, ферманы ичинде фонарны къолунга алыб айланыргъа керек боласа. Кече лампаланы да джандырыб къоябыз. Алай а ала, электрокъууатча, тёгерекни иги джарытмайдыла.
Ток болса, ийнеклени къол бла саугъаныбызны да къоярыкъ эдик. Талай саууучу аппарат алыргъа деб турабыз да, къошха ток тартылгъанлай, ала бла хайырланныкъбыз. Къатыбызда къара суу барады. Ийнекледен саугъан сютюбюзню школлагъа, сабий садлагъа беребиз. Ким да болсун, къоркъмай, сюйюб ичирге боллукъду бизни сютюбюзню. Ол таза, татлы сютдю. Бичен, джарма, силосдан башха къошакъ – адамны саулугъуна заранлары болгъан ашланы бермейбиз маллагъа.
Къарачай-Черкесияны МВД-сыны пресс-къуллугъу республиканы джамагъатын Интернет ётюрюкчюледен сакъланыргъа чакъырады.
Ол билдиргенден, арт 2-3 кюнню ичинде хыйла-фитна этиб, адамланы банк карталарындан аланы ачхаларын алгъан аманлыкъ ишле болгъандыла.
Ётюрюкчюле аллай ишлерини кёбюсюн Интернет сатыу-алыуну юсю бла этедиле.
Алгъын ала, бир джукъ сатханча этиб, аны багъасыны бир кесегин товарны джибергинчи тёлете эдиле. Ачханы алгъанларындан сора товарны джибермей, сетге да чыкъмай къала эдиле.
Энди уа ала, бир джукъ алгъанча этиб, алдаб да башлагъандыла. Интернетде товар сатхан адам бла связгъа чыгъыб, аманлыкъчыла: «Банк картангы номерин айтсанг, ол затны багъасын джиберир эдим», - деб, адамланы иеликлеринде болгъан банк карталаны номерлерин биледиле. Артда ол картагъа ачха салырны орнуна ала анда болгъан ачханы аладыла. Быйыл февралны 3-де алай 3-4 адам джарсыгъанды. Аны бла да къалмай, аманлыкъчыланы сберкнижкаладан ачханы алгъанлары да болгъанды.
Алай джарсымаз ючюн, банк картаны номерин, аны кодун кишиге айтмагъыз, телефонда, банкоматда кесигиз толу билмеген ишлени этмегиз, Интернет сатыу-алыуну кёзюуюнде товар бек учуз сатыла эсе неда аны багъасы алгъа излене эсе, сакъ болугъуз!
Столбцы шахарда ачы урушлагъа къошулады, башха талай шахарда да фашистле бла къазауат этеди. Ара фронтда 76-миллиметрлик пушкада дивизион наводчик болады. Германияда апрель айны аягъында Сеит-Батдалны кючю бла бизникиле, ёзенден чыгъаргъа мадар бермей, немца аскерлени уллу бёлегин джесирге аладыла. Алайда бизни джердешибизни тобу тохтаусуз атхандан быргъысы, отча, къызарады. Немцаланы кёбюсю къырылыб, къалгъанлары да акъ байракъны тутуб, къолларын ёрге кёлтюрюб, бугъуб тургъан джерлеринден чыгъадыла.
Ол урушда Лайпан улу Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнганды. Къазауатны отлу джоллары Сеит-Батдалны Берлиннге дери элтедиле. Атхан огъу джерге тюшмеген джигит артиллеристни урушну кёзюуюнде партиягъа членнге да аладыла.
Къазауат къуру къыйынлыкъ келтиреди. Башха совет юйдегиленича, ол Лайпанланы юйюрлерин да аяб къоймайды. 1941-чи джыл Смоленск сюремде къарнашы Сеитбий ёледи, 1944чю джыл Венгрияда Балатон деген уллу кёлню къатында баргъан урушлада экинчи къарнашы Хасанбий, джигитча сермеше, джан береди.
Къазауат бошалгъандан сора Сеит-Батдал аскер бёлекни командири болуб 1946-чы джылны май айына дери Минск шахарны аякъ юсюне салыргъа юлюш къошханды. Ол джыл Кавказгъа къайтыб келеди. Ай медет, туугъан миллетини бир адамы да къалмай, Орта Азиягъа сюрюлюб кетгенин кёреди. Не этерик эди, ары барады. Излей кетиб юйдегисин табады. Заман озуб, туугъан Джуртуна къайтхандан сора, совхозда агъач уста болуб ишлеб тургъанды.
Джигит къазауатчыны кёкюрегин джасагъан саугъаланы арасында «За отвагу», «За взятие Кёнигсберга», «За взятие Берлина» деген медалла бла Ата джурт къазауатны эки ордени бардыла.
Ата джуртха джетген къыйын кюнде, уллу сынаудан тыйыншлы ётген, къанын-джанын аямай, къарыуун-кючюн толу берген къарачай джигитлени бириди Сеит-Батдал. Бусагъатда да 96 джыл болгъан, огъурлу адам къууатын, нюрюн тас этмегенди. Джаш къауумгъа акъыл сёзюн айта, джерни юсюнде рахатлыкъ, мамырлыкъ болурун Аллахдан тилей джашайды. Кючлю саулугъу бла, къууанч бла кёб джылланы джашасын!
ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Политиканы сырыулары
Джангыдан джюрюб тебрерикдиле Арт джыллада шахарла арасы электричкала джюрюмейдиле. Аны амалтын бирбир джерледе адамла ишлерине, окъууларына, больницалагъа-ёнгелеге заманында баралмай инджиледиле.
РФ-ны Президенти В. Путин, Ново-Огаревода бардыргъан джыйылыуунда шахарла арасы темир джоллада болумну бу халгъа джетдиргенлери ючюн джергили властланы органларыны башчылары бла министрлени кючлю хыртха уруб, электричкаланы терк ызларына къайтарыллыкъларын излегенди. Ала да джууукъ заманда шахарла арасы маршрутлада электричкала джюрюб тебрерча этерге айтхандыла.
Информацион агентствола билдиргенден, къралны кёб регионунда ол ишни олсагъатлай къолгъа да алгъандыла. Аны себебли, дейдиле ала, джергили темир джол улоу, терк арада джангыдан джюрюб башлаб, ол джаны бла болгъан табсызлыкъны къоратхандан сора да иги кесек адамны иш орунлу этерикди.
Резервистлени сборлагъа чакъырлыкъдыла РФ-ны Президенти В. Путин резервистлени аскер сборлагъа чакъырыуну юсюнден указгъа къол салгъанды. Ол сборла 2015-чи джыл бардырыллыкъдыла.
Ол аскерчилени къачан, къалайгъа джыярыкъларыны оноуун РФ-ны Къоруулау министерствосу этерикди.
Информацион агентствола, аны юсюнден хапар бере, бу иш план бла белгиленнген иш болуб барлыгъын чертедиле.
Бу джолгъа дери сборла 2014-чю джыл октябрда бардырылгъан эдиле.
Сом энтда артха ыхтырылгъанды Арт кёзюуде сом бираз тирилиб эди. Аны себебинден долларны багъасы 66,21 сомгъа, еврону багъасы да 75 сомгъа тюшюб эди.
Алай а ол бу халында кёб турмады: тюнене евро 77,49 сомгъа, доллар да 68, 61 сомгъа сатылгъанды.
Украина федерал кърал боллукъмуду? Украинаны Президенти П. Порошенко, Харьковда заманында сёлеше, аны къралы унитар къраллай къаллыгъын, анда федерализмге джол берилмезлигин айтханды.
«Ол Европачы джолну сайлагъанды, алайлай да къаллыкъды. Ол себебден аны юсюнден дискуссия ача айланыргъа да керек тюлдю. Украинаны кърал тили да джангыз украин тил боллукъду», - дегенди ол. Президент бирлемей-экилемей айтхандан, украинлыланы 85 проценти да ол джолну тюзге санайды. Аны алайлыгъын кёргюзюр ючюн, ол, кеси айтхандан, бу ишни референдумгъа чыгъарыргъа да хазырды.
«Бу затны кертилигине ишекли болгъан бар эсе, мен аны джангылгъанын референдум бардырыб, аны юсю бла кёргюзюрге да боллукъма. Ол заманда украинлыланы 85 проценти бизни къралыбыз унитар кърал боллугъун излегенин энтда бир кере ачыкъ билдирликди», - дегенди П. Порошенко, февралны 3-де Харьков областны активини аллында сёлеше.
Алай бла, ол айтхандан, Украина, унитар кърал къуралышны джолу бла барлыкъды ансы, федерализацияны не тюрлюсюн да унарыкъ тюлдю. Аны ол акъылын а кёбле тюзге санамайдыла. Украинаны биринчи Президенти Л. Кравчук аланы бириди. Ол айтхандан, республиканы андан ары чачылыудан тыяр ючюн, аны регионларына кенг эркинликле берилирге керекдиле. Киевни бусагъатдагъы башчылары уа, аллай акъылны къатларына джууукъ да къоймайдыла. Донбассда къант ёгюу да неден да алгъа аны бла байламлыды.
Къошакъ санкцияла алыргъа излейди Февралны 8-зи бла 9-да Мюнхенде Европа бирлешликни къралларыны башчыларыны конференциялары болуб, анда Украинада болумну, аны кибик къошакъ халда Россиягъа къаршчы джангы санкцияла алыргъа излейдиле.
Аны аллы бла АБШ-ны вице-президенти Дж. Байден Брюсселде ала бла ол ишлени сюзерге излегенин билдиргенди. Къаллай оюмгъа келликлери белгисизди. Алай а, Рейтер информацион агентство билдиргенден, ала ол ишлени къызыныб да сюзерикдиле. Аны себеби ол конференцияны бардырыргъа январны 29-дан бери хазырланыб кюрешедиле.
Ётюрюкге санагъанды Сауд Аравия, деб джазгъанды New York Times деген газет, Москва Сирияны Президенти Башар Асадха джакълыкъ этгенин тохтатса, нефтни аз чыгъарыргъа айтханды. Аны себеби бу отлукъну багъасыны тюшгени аны асыры кёб чыгъарылгъаны бла байламлыды.
Ол хапар джайылыр-джайылмаз аны ызындан информацион агентствола, Москва ол башламчылыкъны сюзюу бла байламлы Эр-Рияд бла сёлешиуле бардыргъанды, деб билдиргендиле. Алай а Россияны Стратегия тинтиулени юслеринден институтуну директоруну кенгешчиси, Азия бла Джууукъ Кюн чыкъгъанны эксперти Супонина Елена айтхандан, ол хапар ётюрюк хапарды. Аны себеби, дегенди эксперт, Россияны Сирия бла бардыргъан иш джюрютюулери экономика хайыр бла байламлы тюлдюле, РФ-ны Джууукъ Кюн чыкъгъанда бардыргъан халкъла арасы политикасыны джорукълары бла байламлыдыла. Е. Супонина акъыл этгенден, сатыу-алыуну джорукъларына сыйынмай, Сауд Аравия нефтни багъасын кеси аллына тюшюрюб да къояллыкъ тюлдю.
Аны айтханын РФ-ны Президентини пресс-секретары Д. Песков да тюзге санаб сёлешгенди.
Президент атын сыйыргъандыла Къралны Баш Радасы (Парламенти), «кеси кесин Конституциягъа келишмеген амал бла конституцион эркинликлерин толтуруудан джанлатханы ючюн» деген терслеу салыб, Украинаны алгъыннгы башчысы В. Януковични президент атын сыйыргъанды.
Республиканы ары дериги башчыларыны бары да отставкагъа кетгенден сора да «алгъыннгы Президент» деген атлары бла турадыла. В. Януковични ол атын а сыйыргъандыла. Баш Рада кесини ол ишин политика магъаналы ишге санайды.
Кертисинде уа, В. Януковични 2014-чю джыл февралны 22-де Украинаны Президенти къуллугъундан кърал оноуну къолгъа зор бла алыуну юсю бла къоратхандыла.
Андан сора Баш Рада, Украинаны Конституциясын тюрлендириб, 2014-чю джыл майны 25-де президент сайлаула бардырады. Ол сайлаулада къралгъа башчыгъа Украинаны бусагъатдагъы Президенти Петр Порошенко сайланады.
Польша сайлаулагъа хазырланады Быйыл майны 10-да Польшада кёзюулю президент сайлаула боллукъларын билдиргенди республиканы Сеймини башчысы Радослав Сикорский.
Польшаны законуна кёре бу билдириуден сора анда сайлаулагъа хазырланыу официал халда башланныкъды.
EFE агентство билдиргенден, ол сайлаулада баш кандидат къралны бусагъатдагъы Президенти Бронислав Коморовский боллукъду.
Улхучулукъгъа къаршчы кюреширикди Украинада коррупциягъа къаршчы бюро къуралгъанды. Анга башчыны конкурс тамалда сайларгъа мурат этедиле.
Ол къуллукъгъа ие болур ючюн кюрешгенлени ичинде Грузияны алгъыннгы Президенти М. Саакашвили да барды.
Бу бюрогъа тамада болур ючюн а, украин тилни иги билирге, закондан-джорукъдан терен хапарлы болургъа керекди. Украинаны Правительствосу бла Баш Радасында М. Саакашвилини ол излемледен ётеригине асыры ийнанмайдыла. Алай а аны конкурсха къошулуруна тыйгъыч болмагъандыла.
Бюро уа, айтханларына кёре, кюч къуралышладан къуралыб, улхучулукъ ишлени тинтиу бла, аманлыкъланы ачыкълау бла, аланы андан ары джайылыуларына джол бермеу бла кюреширикди.
Алай а, дейдиле политологла, Украинада коррупция кърал органладан башлаб, тёбеннги органлагъа дери терен сингнгени себебли аны джашаудан къоратыргъа алай тынч боллукъ тюлдю.
Отлукъну багъасы энтда тюшдю Эки-юч кюнню алгъа АБШ-да нефтни багъасы ёрге кёлтюрюлген эди. Алай а ол бу багъасында кёб турмады. Арадан экиюч кюн ётерге джангыдан ызына тюшдю. Алай бла бу кюнледе Brent маркалы нефтни 1 баррели 56 доллардан, WTI маркалы нефтни 1 баррели да 52 доллардан сатылгъанды.
Экспертле, Рейтер агентство билдиргенден, отлукъну бу эки тюрлюсюню багъаларыны алай тюшгенлерини чурумун аз заманны ичинде АБШ-да нефтни къыстырыгъы, 6 миллион баррелге ёсюб, 411,2 баррелге джетгенинден кёредиле.
Ала айтхандан, излемни къалай болгъанына кёре мындан ары да бу отлукъну багъасы бир тюше, бир кёлтюрюле турлукъду. Аны сатханла бла сатыб алгъанланы экономика болумлары да анга кёре къурала барлыкъдыла: нефтни багъасына къошулса, аны чыгъаргъанланы ачхаларына къошуллукъду, алгъанланы хурджунлары уа джукъарлыкъдыла. Бизни къралны айтсакъ, дунияда нефть не къадар багъа сатылса, анга ол къадар игиди.
Bılayda Hubiylanı Abu Hasan'nı da sıylı Kur'annı Karaçay tilge köçürgeni aytıladı.. Sıylı Kur'an'nı bu aytılgan tercümesini (meailini) elektron verisayası bar mıdı, tabarga bolluk mudu..???
2015 дж. февралны 7 "Къарачай"
Февралны 8 — Илмуну кюню
ИНСТИТУТ БЮСЮРЕУЛЮ ИШЛЕЙДИ
Февралны 8-зи Россияны Илмусуну кюнюдю. Аны бла байламлы, КъЧР-ни гуманитар тинтиулени хакъындан институтуну директоруну орнун толтургъан, тарих илмуланы кандидаты, доцент КРАТОВА Наталья Васильевна «Къарачайны» корреспондентини сорууларына джууаб бергенди.
«Бизни институт республиканы илму хакъындан уллу иш бардыргъан институтду. Хар джыл сайын Россияны Илмусуну кюнюне кёб илму ишлери бла джетишимли болуб тюбейди. Ётген 2014-чю джылда да бизни учреждение бет джарыкълы болгъанды. Сау джылны узагъына биз Россия Федерацияны Президентини 2012-чи джыл майны 7-ден (599-чу номерли) «О мерах по реализации государственной политики в области образования и науки», «Дорожные карты образования и науки Карачаево-Черкесской Республики на 2013-2018 годы» деген указларын эмда «Развитие образования и науки в Карачаево-Черкесской Республике на 2014-2016 гг.» деген кърал программаны толтурур джанындан ишле бардырыб тургъанды. Къууаныб айтырча зат: кърал Башчыны указын толтура, иш баджарыуубуз ёсе баргъанына кёре, иш хакъыбыз да аслам бола барады. Бусагъатда бизде илму къуллукъчуну бир айгъа иш хакъы ортача 25 минг сомгъа джетгенди.
Институтну илму ишледен мадары кёбдю. Учреждениебизде илмуланы докторлары болуб 7 адам, илмуланы кандидатлары болуб да 37 адам ишлейдиле бусагъатда. Бай илму библиотекабыз, архивибиз бла амалсыз керекли инфраструктурабыз бардыла. Республиканы башчылыгъы салгъан борчну толтурур хыйсабыбыз джетишеди».
«Кърал борчубузгъа кёре, - дейди Наталья Васильевна соруулагъа джууаб бере, - бизни къуллукъчула регионда ёсюм джолну айнытыу джанындан социал-политика проблемаланы тинтиб ишлейдиле, экстремизм бла терроризмни болдурмаз джанындан этилген профилактика ишлеге къошуладыла, джаш тёлюню арасында наркотиклени джайылыууна къаршчы кюрешедиле. Аны кибик, экономика, политика эмда культура джаны бла бола тургъан тюрлениулени джангырыуну джолуна чыгъа баргъан джамагъатны ангысына къалай къатыла баргъанларын тинтиу, ачыкълау бла миллет, дин джаны бла бола тургъан процесслени сюзюуге уллу эс бёле, джетишимли урунадыла.
2014-чю джыл республиканы халкъларыны эслеринде къаллыкъ кёб зат бла белгилиди. Сёз ючюн, Кавказ къазауат тохтагъанлы 150 джыл, Хасаука урушха 180 джыл, биринчи дуния къазауат башланнганлы 100 джыл толгъанлары да былтыргъы джылгъа тюшгендиле. Аны себебли, республиканы илму бирлешлиги ол затлагъа уллу эс бёлгенди. Къайсы бир илму учреждениеде да аны къуллукъчуларыны илму конференциялагъа къошула тургъанлары баш магъаналы болады. Нек дегенде, аллай ишлени кёзюуюнде хар бирини излемини, этгенини дараджасы ачыкъланады. Бу зат бла байламлы институтубуз 2014-чю джыл бардыргъан юч уллу конференцияны - «Исторический выбор народов Кавказа – поступательное развитие в составе России» (апрелни 29-зу), «Ногайцы: XXI-век. История. Язык. Культура. От истоков – к грядущему» (майны 16-сы), «Ислам и Христианство в судьбах народов Кавказа» (июлну 28зи – 30-у) - бек магъаналы ишле болгъанларын да чертерге тыйыншлыды. Институтну 2014-чю джыл бютеулей этген ишлерини санын айтсакъ, аны къуллукъчулары тюрлю-тюрлю дараджалы конференцияланы 30-на къошулгъандыла. Андан сора да «Гуманитарная мысль Северного Кавказа в общероссийском научном пространстве» деген юбилейге аталгъан конференцияны эки бёлюмде ётген материалларын басмалау ишни да тамамлагъанбыз. Аны юсюне да бизде КъЧРни халкъларыны тарихлерини юсюнден ишлеген бёлюмню тамадасы М. С. Тхайцухованы «Потомки абазинских махаджиров», «Всероссийские и международные форумы» деген эки монографиясы да басмадан чыкъгъандыла.
Аны бла да къалмай, М. Тхайцухова джазгъан «Абазины Турции» атлы китаб, Бютеуроссия дараджада ётген конкурсха деб джазылгъан илму китабланы ичинде эм игиге саналыб, лауреат атха тыйыншлы болгъанды. Ол конкурсну Билим бериуню айнытыуну фонду бла Россияны Билим бериуден академиясыны университети Сочи шахарда бардыргъандыла. Институтубузну башха къуллукъчуларыны илму ишлери да Россиядан тышында республикалада, къраллада (Молдовада, Къыргъызтанда, Къазахстанда, Абхазияда, Турцияда, Австрияда) басмаланнганлай турадыла»...
Сёзюню арасында Кратова, кёлю джарыб, биргесине ишлеген илму къуллукъчуланы ишлеринден былай хапар айтды: «Архив, лингвистика, этнография джаны бла материалла джыйыу ишле мийик дараджада баргъандыла. Ногъай, Хабез, Адыге-Хабль, Къарачай, Гитче Къарачай, Зеленчук районлада, илму халда, экспедицияла болгъандыла. Алай бла джыйылгъан илму материалла къуллукъчуларыбызны тинтиу ишлеринде орун табхандыла. 2014-чю джыл бир къауум илму ишлени-тинтиулени джылы болгъанды бизде. А. И. Капланованы «Обрядовая поэзия ногайцев», Джанкёзланы Маринаны «Карачаево-балкарская сказочная проза», А. Х. Дзыбаны «Жанр повести в абазинской литературе», Къобанланы Лиананы «Качество жизни населения КЧР: состояние и перспективы», А. Х. Ерижеваны «Роль государства и гражданского общества в предупреждении деструктивности, политических и этнополитических конфликтов в полиэтничной республике», Е. А. Щербинаны «Формирование позитивного образа Карачаево-Черкесской Республики в контексте инновационного развития СевероКавказского региона», Халкёчланы Людмиланы «Самодеятельное музыкальное творчество и национальные культурные традиции народов Карачаево-Черкесии» (1957-чи - 2000-чи дждж.), З. Н. Алемединованы «Функции искусства в культуре черкесов КЧР» эмда башха илму ишле дуния джарыгъын кёргендиле.
Институтубузну баш ишлерини бирине саналады окъуу-методика литератураны хазырлау ишлеге къошулгъаны да. РИПКРО-ну окъуу китабланы хакъындан кабинети 4-чю классха джораланнган «Ногъай тил» китабны джангыдан хазырлагъанды басмагъа. Аны авторларыны ичинде къарачай-малкъар эмда ногъай тиллени бёлюмюню алчы илму къуллукъчусу М. А. Булгарова да барды».
Наталья Васильевнаны айтыуундан ол тамадалыкъ этген институт КъарачайЧеркес Республиканы халкъларыны тарихлерини, этнографияларыны, культураларыны, литератураларыны эмда тиллерини юслеринден тохтаусуз иш бардыргъанлай турады. Илму ишлени санлары да, дараджалары да аслам бола барадыла. Алагъа тыйыншлы эс бёлюнеди, багъа бериледи. Алай эсе уа, институтну илму ишде джолу узакъды.
СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.
Шохлукъ
БИРИНЧИ АТЛАМЛА ЭТЕРГЕ БОЛУШХАНДЫ
Окъууну, ишни юсю бла айланнган-джюрюген джерибизде танышладан, шагъырейледен хапарла хар бирибизни эсибизде джашайдыла. Джылыбыз келе башласа, аланы къатыбыздагъылагъа да айтыргъа, аланы эслеринде да къалдырыргъа излеген этебиз.
Бюгюн мен 70-ден 80-нга бара тургъан кишиме. Эсни къармай кетиб, сайлаб, 1956-чы - 1957-чи джылланы эсге тюшюрюрге излейме. Мен, фронтовикни джашы (атам Новороссийск шахарны джауладан сакълай ёлген эди), ол кёзюуде область интернат школну тауусуб, не тюрлю усталыкъ сайларгъа билмей сагъышлана, джашау джолла айырылгъан чекде сюеле эдим. Институтха кёзюм къарагъанлыкъгъа, аллай мадар болмагъанын кёре эдим. Къазауатдан сора толусу бла эс джыйыб бошамагъан къралны джунчууу бизни юйдегиге да джетиб эди. Анам колхозда ишлей эди. Трудоденлери къагъытха джазылгъан болмаса, къолуна ачхасын заманында алалмай эди. Аны амалтын къолубуз джукъа болуб, мени вузда окъутур хыйсабы джокъ эди. Не этерик эдим, ишге кирген эдим. Бизни областда экинчи шахтауправлениени 39-чу номерли шахтасында электропоездни машинисти болуб джарашхан эдим. Алай бла 17 джылым тюгел толгъунчу шахтёр болгъан эдим.
Акъыллы сёзю бла, терен оюму бла меннге джашауну магъанасын ангылатхан адамгъа, ма ол ишни юсю бла тюбеген эдим. Аны алайлыгъына бюгюн да ишексизме. Ол Фрунзеде тау институтну выпускниги Байрамукъланы Хызырны джашы Исмаил эди. Мен ишлеген сменагъа аны мастер этиб салгъан эдиле. Хар бирибизге къарнаш болуб, джууукъ кёллюлюгюн олсагъат огъуна танытхан эди. Терен билими, дуниядан хапары болгъан ол адамны бизни бла этген ушакъларына, къартыбыз-джашыбыз да сюйюб тынгылаучан эдик. Политинформацияла бардыргъанлай тура эди хаман. Хар джол сайын бир джангы зат эшитдирмей къоймай эди. Ол джумушну артда меннге да кёб кере аманат этиучен эди. Аллай тюбешиулени, ушакъланы айхай да, хайырлары бар эди – коллективде урунуу мизамны бузуу ким да эслерча аз болгъан эди.
Мени окъургъа тырмашыб тургъанымы сезиб, таблыгъын юретиб, акъыл бериб кюреше эди. Ол айтхан оюмла меннге ол кёзюуде, артдагъы джашауумда да джарагъандыла. Сёз ючюн, Карачаевскеде джангыдан ачылгъан устаз институтха документлерими аны сёзю бла берген эдим. Ючджыллыкъ аскер къуллугъуму тындырыб къайтхандан сора студент джашауум алай башланнган эди. Карачаевскеде институтда мени устазларымы арасында Исмаил Хызыровични эгечлери да бар эдиле. Экинчи курсдан сора Ставрополгъа кетиб, андагъы пединститутну тарих факультетине кирген эдим. Ол ишге джашаууму 55 джылын бергенме, «КъЧР-ни махтаулу устазы» деген атны джюрютеме, эки медалым, бирси кърал саугъаларым бардыла.
Джашау джолумда меннге биринчи атламла этерге болушхан, кёл табдыргъан адамны тюрлю-тюрлю кенгешледе, семинарлада сёлешгенин кёб кере эшитгенме. Арадан бёлек джыл кетгенден сора, ол мени танымай къояр да деб къоркъгъандан, кесими билдирмей тургъанма. Ол докладла асламысына джаш тёлюню патриот, интернационал иннетде юретиуге джораланыб эдиле. Устазлыкъ ишимде джарарча аладан мен кесим да кёб зат алгъанма. Сёз ючюн, классдан тышында дерслени бардырыуда, школ музей къураб кюрешиуюмде да, джарагъандыла аны ашхы оюмлары. Классдан тышында дерследе мен къачан да эки затха (патриот эмда интернационал иннетде юретиуге) айырыб эс бёлгенме. Алагъа керекли материалым юйде, музейимде да кёбдюле. Алийланы Светлана редакторлукъ этген «Как это было» деген 3-томлукъ китабны дерслеримде хайырландырыргъа ёчме. Анда
кёб иги зат, кёб ашхы юлгю табама. Къарачай-Черкесияда рахат джашауну тамалы миллетлени арасында керти шохлукъ болгъанын сохталагъа таймаздан ангылатханлай турама. Эшта, кесими юйдегими интернационал юйдеги, Аллах ол иннетим ючюн этген болур. Сабийле, туудукъла бизде бир-бирлери бла черкес, къарачай, татар тилледе эркин сёлешедиле. Юйде джаш КъЧР-ни Экономика министерствосунда ишлейди. Окъугъан сагъатында кёб къарачайлыла бла бирге окъугъанды. Ала - Ижаланы Магомет, Салпагъарланы Эльдар, Аппаланы Артур, Ёзденланы Магомет, Батрукъланы Радион, Байчораланы Мурат, Сарыланы Умар, Абайханланы Альберт, Байчораланы Заур - республиканы баш санагъат усталарыдыла. Кёбюсю бюгюн-бюгече да юйюмю сюйген къонакълары болгъанлай туруучандыла. Къобан кёзлеу суудан башланнган кибик, ол шохлукъну, къарнашлыкъны тамалы ашхы адам бла мени шагъырейлигимден башланнганнга санайма. Ол, айхай да, бюгюн мен хапарын айтхан Байрамукъланы Исмаил Хызыровичди. Джашауну уллу джолуна атлана тебреген къыйын чакъда ол меннге, 17джыллыкъ джашчыкъгъа, кёл берген эди, иги ишлеге учундургъан эди. Ол акъылманны къанатлы сёзюн артдагъы джашауумда да унутмагъанлай келеме. Аллахдан къайтсын, ёмюрю узакъ болсун!
МАМХЯГОВ Владимир, КъЧР-ни махтаулу устазы.
Жако эл.
разыбыз. Энди сен былайда этер зат джокъду. Биз тамбла кетейик, ары дери сагъыш эт да, айтырса...
Луиза, алагъа сейирсиниб къарады да, ызына бурулуб, юйге кирди. Алкъын келгенле-кетгенле аслам эдиле. Арбазда эркишиле болгъанлыкъгъа, аны орну юйде эди.
...Луиза Арсентьевна Ильюшенко Краснодар крайны Подгорная элинде 1938-чи джыл тууады. Школну да алайда бошайды. Атасы да, анасы да устазла эдиле. Школну огъары классларында бу да аллай усталыкъ алыргъа излегенин айтыучан эди. Ол муратына джетер ючюн кеси да, юйде уллула да къалайда окъуса таб болур, деб оноулаша келиб, Черкесскени сайлайдыла. Мында педучилищени бошагъанында, Уруп районну Къызыл Уруп элинде ишлерге иедиле. Ал башланнган класслада устаз болуб урунуу джолун башлайды. Немец тилни школда айырмагъа биле эди. Педучилищеде да анга магъана бергенин къурутмайды. Къызыл Урупда ол дерсден устаз болмай къалгъанында, огъары класслада аны да окъутуб турады.
Педучилищени бошай айланнган кёзюуюнде Джёгетей Аягъы районну Хаджай Къабакъ тийресинден Гербекланы Зекерияны джашы Хут бла танышхан эди. Ол тюкенлеге тюрлю-тюрлю товарла ташыгъан машинаны джюрюте эди. Бир-бирлерин сюйюб, юйленедиле. 1969-чу джыл джангы юйдеги Хаджай Къабакъгъа джыйылыб, тамал салады. Луиза Гюрюлдеуюк элде школну ал башланнган классларына устаз болуб джарашады. Хаджай Къабакъны кесинде ал башланнган школ ачылгъанында, алайда сабийлени окъутуб тебрейди. Аны бла бирге завучну къуллугъун да тындырыб турады. Ол кёзюуге къарачайча сёлеширге уста болгъан эди. Бизни джазыучуланы чыгъармаларын таймаздан окъуй эди. Къарачай тилни толу билир ючюн курслагъа да баргъан эди. Артда школда аны тилни устазы да этедиле. Ол иши, ариу халиси бла сохталагъа, элни джамагъатына да кесин сюйдюреди. «Анга барыбыз да башха миллетлиди, дегенни къой, кесибизни эт адамыбызгъа къарагъанча къарай эдик, сюе эдик», - дейдиле бюгюн да аны таныгъанла, алгъын ол окъутуб, энди кеслери атаана болгъанла да.
Хут 1979-чу джыл ажымлы ёледи. Юч къызлары бар эди: Кармен, Людмила, Медина. Аланы да окъутуб, юретиб, ёсдюрюб джашауну тюз джолуна салыуну борчу энди ананы кесине къалады. Башында сагъыннганыбызча, адамлары Краснодар крайгъа элтиб, кеслерини ышыкъларына джыяргъа излейдиле. Ол джол бу чарлаб къойгъан болмаса, унамайды. Экинчи да келедиле атасы бла анасы.
- Былайыны адамлары бары да мени адамларымдыла, сиз чыртда къайгъы этмегиз, - дейди Луиза. – Кесибизни юйню, арбазны, тийрени къоюб, юч къыз сабийни да алыб, джукъгъа барлыкъ тюлме...
Ма алай бла орус тиширыу, къарачайлыланы бири болуб, тилге, адебге, адетге да юрениб, джашаб турады. Къызлары ёсюб джетедиле. Окъуб, усталыкъла аладыла. Къарачай джашлагъа эрге чыгъадыла. Баш иеси ауушханында къызы Людмила бир джашчыгъы бла ата юйюне къайтады. Анасы ауруб тура эди да, анга къараргъа керек эди. 2011-чи джыл Луиза дуниядан кетеди. «Мени къарачай къабырлада Гербекладан ёлгенлени арасында асырарсыз», - деб осият этген эди. Хар несин муслиман адетдеча тындырыб, Гюрюлдеуюк элни джамагъат къабырларына саладыла. Ёлген болуб асыраргъа ары барсала, Луизаны таныгъанла, алгъыннгы сохталары къабырыны къатында тохтаб, анга да дууа этдиредиле.
АППАЛАНЫ Билял.
Басмаланнганнга къайта
АДАМНЫ ЫЗЫНДАН ТАШ АТХАН ТЫНЧДЫ
Бюгюнлюкде республикада почтаны ишинден тарыкъмагъан адамны хазна табарыкъ тюлсе. Кёб джерде, джылла бла почтальонла болмай, миллет инджиледи. Иш хакъ асыры адаргыдан ол джумушну этерге адам табхан къыйынды. Джангы Джёгетейни Хаджай Къабакъ тийреси да кёб джылладан бери почтальонсузду.
Аны амалтын къалай къыйынлашханларыны юсюнден айтады Тебуланы Манаф «Къарачай» газетни быйыл 6-чы номеринде басмаланнган «Почтальон амалтын нек инджилирге керекбиз?» деген статьясында. Аны бла бирге бютеу республикан почтаны ишинде кемликлени кёргюзеди. Алай а сыйлы къарт, кертда хыртлайма деб, статьясында асыры оздуруб ийгенди. Мен чыртда хош тюлме аны республикан почтаны алгъыннгы тамадасы Гербекланы Нюрлюге айтхан ауур сёзлерине. «Ол тамада болгъан джыллада тийген эди бу почтальонсузлукъ ауруу», деб силдейди. Район почталаны бир-бирине къошулгъанларын, «бурху айлыкъчыкъланы» андан да бурху болгъанларын да андан кёреди. Бир кесекчик сагъыш этсе керек эди алай айтырдан алгъа. Ол айтхан «ауруу» почтагъа озгъан ёмюрню 90-чы джылларында тийгенин билмегенча этиб, Гербек улуну терслейди. Алай тюлдю, ол тамада болуб келгенинде, почтаны ишине джан кире башлагъан эди, дейме мен.
Нек десегиз, элледе, шахарлада почта бёлюмлени ишлери тирилиб, почтальонла да табыла тебреген эдиле. Нюрлю кеси эл элге энчи айланыб, кемликлени къоратыб кюрешгенине кесим шагъатлыкъ этерге боллукъма. Джангы Джёгетейге да талай кере барыб, ишсизкючсюз тургъан ненча адамгъа тюбеб: «Шо, ат да берейик, аны ашлыкъ бла да баджарайыкъ, ол 6-7 минг сом айлыкъ да джолда атылыб турмайды, ыйыкъда эки-юч кере айланыб, газетни-ёнгени чачарыкъсыз, юйдегигизге, джамагъатыгъызгъа да хайырыгъыз тиер, марджала», - деб, тилеб, ангылатыб кюрешгенинде, бир адамны ийилталмагъанды. Аны Манаф да биле болур.
«Район почталаны неликден этген эсе да бир-бирлерине къошхан эди» деб терслегенин ангылагъан да къыйынды. Аллай тюрлениулени Россияны почтасы бютеу къралда бардыргъанды. Кертиси да, Тебу улу айтханча, Нюрлю болумсуз тамада болса, аман ишлесе, аны Москвагъа чакъырыб, уллу къуллукъгъа салмаз эдиле. «Москвагъа кетди... уллу къуллукъгъа» деб хыликке этерге кюрешмей, къууаныргъа керек эди, мени сартын, кеси элчисине ол. Бюгюнлюкде Гербек улу адамы Къарачай-Черкесиядан эсе кёб кереге аслам Астрахань областны почтасына джетишимли тамадалыкъ этеди.
Tinibek пишет:
Bılayda Hubiylanı Abu Hasan'nı da sıylı Kur'annı Karaçay tilge köçürgeni aytıladı.. Sıylı Kur'an'nı bu aytılgan tercümesini(meailini) elektron verisayası bar mıdı, tabarga bolluk mudu..???
болмаз, огъай. Эбзеланы Абу Юсюб хаджиники барды да)) Эбзеланы Абу Юсюбню кеси да юйдегиси да кюрешиб сайтны башны джарашдыргъандыла, Хубийланы Абу Хасан да аныча кюрешсе, боллукъ болур эди. Бизде башха адамладан уллу хайыр болмайды быллай чотлада... Алай а Эльбрусоидчиле кюреше ушайдыла китабланы скан этиб Черкесскийде, ол кютюбханада Абу Хасанны кёчюрген Къуранны тарджумасы да барды...
Tinibek пишет:
Bılayda Hubiylanı Abu Hasan'nı da sıylı Kur'annı Karaçay tilge köçürgeni aytıladı.. Sıylı Kur'an'nı bu aytılgan tercümesini(meailini) elektron verisayası bar mıdı, tabarga bolluk mudu..???
болмаз, огъай. Эбзеланы Абу Юсюб хаджиники барды да)) Эбзеланы Абу Юсюбню кеси да юйдегиси да кюрешиб сайтны башны джарашдыргъандыла, Хубийланы Абу Хасан да аныча кюрешсе, боллукъ болур эди. Бизде башха адамладан уллу хайыр болмайды быллай чотлада... Алай а Эльбрусоидчиле кюреше ушайдыла китабланы скан этиб Черкесскийде, ол кютюбханада Абу Хасанны кёчюрген Къуранны тарджумасы да барды...
Sauboluguz Тылмач !
Elbrusoid saytnı Bibliotekasına karadım, poisk le izledim Hubiylanı Abu Hasan'nı tarcumasın tabalmadım.. Skan etilgenese bir kün salınır belki..
2015 джыл, февралны 12 орта кюн
Уллу Хорламны 70-джыллыгъына
АЛА ТАМАМ ДЖИГИТ ДЖАШЛА ЭДИЛЕ
Зеленчук станседе джашагъан Болурланы Мухтар хаджиге 86 джыл болады. Алай а аны эси бек джитиди. Кесин эсгере башлагъанындан бери джашауунда болгъан затланы барын эсинде тутады. Орта Азиягъа кёчюрген кюнлерин, анда Къазахстанда къыйынлыкъ кёрюб джашагъанларын бир да унутмайды.
- Бизни Марадан кёчюрген эдиле. 1943-чю джылны къач айларында элибизге НКВДны аскерчилери келиб тюшген эдиле, - дейди Мухтар хаджи. - Аладан 2 солдат бла бир офицер бизни юйню бир бёлмесинде тура эдиле. Анам хариб бир да чомарт адам эди. Эртден сайын бизге саллыкъ ашарыкъларын эм алгъа ол аскерчилеге ашата эди. Ала кюндюз къайры эсе да кетиб, юйюбюзге кеч къайта эдиле. Алагъа кечеги ашарыкъларын да хазырлаб сакълаб туруучан эди анам. Кёчюрген кюнлеринде ол бизде тургъан аскерчиле хар затыбызны кеслери джыйыб берген эдиле. Офицер джаш эшик аллында тагъылыб тургъан къакъ этлеге дери сала эди хызеннге. Анамы алтын, кюмюш затларын да джыйдыргъан эди. Пахта-Аралгъа барыб тюшебиз. Андан Меркеге кёчебиз. Меннге 12-13 джыл болгъан эди. Юйню ауур джумушу мени бойнумда эди. Сабийлени, къартланы ачдан ёлгенлерин кесим кёзюм бла кёб кере кёргенме. Атам къатыш кёб ёлюкню да асырагъанма. Ёлюклени кёлтюрюрге мадарыбыз болмай, сюйреб элте эдик. Уллу джарны къатында кийимлери тургъанлай, юслерине топуракъны къалын къуюб, басдырыб кетиучен эдик.
Бир кере, хоншуларыбызны къатлары бла озуб бара тургъанлай, аланы эки гитче къызчыкъларыны эшик аллында джылай тургъанларын кёреме. Нек джылайсыз деб сорсам: «Аття, ання да къаты джукълагъандыла да уяталмайбыз», - дейдиле. Барыб къарасам, экиси да ёлюб тура. Къуугъун салама да, аланы басдырабыз. Къызчыкъланы уа бир къазах къарт, келиб, алыб кетген эди. Дагъыда бир джашчыкъны бир ётмекге сатханларын билеме. Ол къыйын джыллада атам, анам къадалыб кюрешиб, кёблени джанларын сау къалдыргъандыла. Бизни юйдегиден а бир адам да къалмай ызыбызгъа, туугъан Джуртубузгъа, къайтхан эдик. Ол огъай юйреб келген эдик. Комендантланы къатылыкъларын а сорма да къой: бир элден бир элге баргъанны кёрселе, тутдуруб джибере эдиле. Неда тюе эдиле.
1945-чи джылны ахыр айы эди. «Биз тургъан элге бир онглу джаш келгенди, анга тюбейик», - деб миллет эл Советни аллына джыйылады. Бизникиле да барадыла. Юсюнде бир ариу кийимлери, джанында героху бла бир джаш арагъа чыгъыб: «Не джарсыуугъуз барды, не болушлукъ керекди?» - деб къарачайча сёлешиб башлайды. Аны къатында да бир орус тиширыучукъ сюеле эди. Джангылмай эсем, аны да болур эди деб турама джанында героху. Ол джаш къараб мени атамы кёргенлей: «О, Иммолат, былайдамы джашайса?» деб аллына чыгъыб, атамы къаты къучакълады. Ол джаш мындан кёчюргюнчю бизни бла хоншу джашагъан, кесини да джууукълугъу болгъан Бархозланы Аскер кёре эдим, Хабатны уланы.
Ол Къыргъызстанда джууукълары джашагъан ВоенноАнтоновкагъа келген эди. Артдан Къазахстанда къарачайлыла кёб тюшген эллеге да айланнган эди. Къазауат бошалса да, комендантла миллетни къаты къысыб тура эдиле. Бархозланы Аскер миллет бла алай сёлеше тургъанлай, комендантыбыз, бир онгмагъан, хуртта майор киши, къайдан эсе да чыгъыб дженгил джетди. Ауузу от чагъа Аскерге джууукълашыб, хыны халда бир затланы айтды. Джанында герохун, кёкюрегинде орденлерин кёргенинде, бир кесек шошуракъ да болду. Аскер анга чыртда эс бёлмеди. «Бусагъат къайтайым, сиз чачылыб кетмегиз», - деб комендантны къолтугъундан сермеб тутуб, советни мекямыны арт джанына алыб кетди. Аллахды билген, ол аны кючлю къакъгъан болур эди. Комендант миллет джыйылгъан джерден дженгил джанлагъан эди.
Бархозланы Аскерни юсюнден кёб джазылгъанды. Ёзге, ол ётгюр адам бла кесими тюбегеними, аны кёзюм бла кёргеними бир да унутмайма.
Уллу Ата джурт къазауатны биринчи кюнюнде Аскер, Брест областны Пружаны шахарында Десант ротаны командири болуб, фашистле бла сермеширге киреди. Брестде кесини джигитлигин, ётгюрлюгюн танытханы ючюн аны батальоннга командирге саладыла.
Сюелгенле (солдан онгнга): Болурланы Мухтар, Россия Федерацияны Джигити Биджиланы Солтан-Хамит; олтургъанла (ортада): лётчик-космонавт, Совет Союзну Джигити Береговой Георгий.
1941-чи джыл сентябрны 30да ол ауур джаралы болады, къаны кёб кетиб, эс ташлайды. Тенглери аны келтириб, Мосеевка деген элчикде бир белорус юйдегиде къоядыла. 6 айдан джаралары сау боладыла. Кеси да белорус тилге иги юренеди. Аскер ол тёгерекни немецле алыб тургъанын, чегетде партизан отряд къуралгъанын билиб, кесине да бир талай нёгер табыб, Максимов командири болгъан 810-чу партизан отрядха къошулады. Андан ары аскер къуллугъу партизанла бла байламлы ётеди. 1943-чю джылны июнь айында Бархозланы Аскерни джангы къуралгъан 830-чу партизан отрядха командирге саладыла. Ол отрядны партизанлары фашистлеге кёб къоранч салгъандыла. Къазауатны кёзюуюнде ётгюрлюгю ючюн Бархозланы Аскерге Совет Союзну Джигитини атын берирге бегим чыгъарылгъанды. Алай а репрессиягъа тюшген миллетни адамы болгъаны ючюн ол ат берилмей къалгъанды. Башха саугъалары уа кёб эдиле.
Бу джол, Аллах айтыб, Уллу Хорламны 70-джыллыгъында бизни ёхтем уланыбыз Бархоз улугъа «Россия Федерацияны Джигити» деген ат берилиб къалыр деб турабыз.
Бу хапарны бизге айтхан Болурланы Мухтар хаджи анда, Азияда, орта школну къазах тилде алтын медалгъа бошайды. Андан сора Чимкентде устаз институтну дипломун алады. Бери, туугъан Джуртубузгъа, къайтхандан сора, Зеленчукде орта школда математикадан дерс бериб тургъанды. 1957-чи джыл Зеленчукну баш тийресинде къарачайлылагъа юй орунла алдыргъан да ол болгъанды. Мухтар хаджини миллетге кёб болушлугъу тийгенди, адам айтырча кёб сууаблыкъ ишлени этгенди ол. Станседе межгитни ишлетгенин кесини муслиманлыкъ борчун толтургъаннга санайды Мухтар хаджи. Аны къолу да бек устады. Межгитге джюрюген къартлагъа омакъ таякълагъа дери этиб саугъагъа береди. Станседе межгитни ишлетирге къоймай, джер-джерге къагъытла джазыб тургъан эдиле къазакълыла. Алай а Болурланы Мухтар хаджини кючюнден межгитни ишлетедиле.
Джылы келгенине да къармай, бир кюнню къалмай, намазын этеди, оразасын тутады, кёб игиликлеге, ашхы адетлеге джаш тёлюню, джууукъну-тенгни да юретгенлей турады ол. Аны фахмусу да теренди, къайсы тукъумну къайдан чыкъгъанын толусу бла биледи, назмула да джазады.
- Россия Федерацияны Джигити Биджиланы Локъманны джашы Солтан-Хамитни да бек иги таный эдим. Талай джылны аны биргесине ишлегенме, - дейди Мухтар хаджи. - Ол менден бир он джылгъа тамада эди. Ёнге, ол мени кесини тенгине, бир джууукъ адамына санай эди. Уллу Ата джурт къазауатда лётчик болуб, белгили лётчик-космонавт Георгий Береговой бла бирге фашистлени къаушатыб айланнганды. Береговой Зеленчукде Биджилагъа къонакъгъа эки кере келген эди. Эки кере да анга, нёгерлерине да тюбеген эдим.
Бир кюн мен школдан келе тургъанлай аллыма Солтан-Хамит чыгъады: «Мухтар, былайда конденсаторла этген уллу завод ача айланадыла. Мени ол заводха директоргъа салгъандыла. Школда устазлыгъынгы къой да, заводха кел, бирге ишлербиз, айлыкъла да аман боллукъ тюлдюле», - деди. Алай бла заводда техника бёлюмге тамада болуб джарашдым. Солтан-Хамит бла 12 джылны ишлегенме. Ким бла да келишген, ариу халили адам эди. Миллети ючюн а джанын бериб къоярыкъ эди. Аны айтханы бла къарачай тиширыуладан бир 20 адамны конденсаторланы джыяргъа, станоклада ишлерге окъутуб келген эдик. Оруслула бла бирге къарачай миллетден да кёбле уруна эдиле заводда. Хар адамгъа болушургъа излей эди Биджи улу.
Бизни миллетден Къызыл Джулдузну ордени бла 3 кере саугъаланнган эки-юч адамыбызны бириди ол. Ол дагъыда Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы ордени, Къызыл Байракъны ордени, 14 медаль бла да саугъаланнган эди.
Мен хапарларын айтхан джигит джашларыбыз джашаудан кетселе да, аланы атлары миллетибизни джюрегинде ёмюрлюкге сакъланныкъдыла. Быйыл 9-чу Майда Уллу Хорламны 70-джыллыгъы белгиленникди. Анга дери бизни миллетден «Совет Союзну Джигити» деген атны алгъан Багъатырланы Харун бла Къасайланы Османны, Россия Федерацияны Джигитини Алтын джулдузлары бла саугъаланнган 9 уланыбыз да къошулуб, бир китаб чыгъарылса, ашхы иш боллукъ эди, - дейди Болур улу.
Мен биринчи кере 2013-чю джыл Абдуллах бла тюбешгенимде, Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден сёлешмеген эдик. Гитче Къарачай районну пенсион фондуну къуллукъчулары бла барыб, анга саугъала берген эдик. Ол кишиден болушлукъ излемей, джумушларын эте джюрюгенине къууаннган эдик. Бюгюн да кеси тындырады юй, арбаз джумушларын.
Дунияны башында къазауатдан аман зат болмаз. Ол миллетге ёлюм, къыйынлыкъ келтиреди. Ветеранлагъа ол затланы юслеринден хапар сорсанг, бир къауумлары джукъ айтыргъа сюймейдиле.
- Да не айтырыкъма къазауатдан? - дейди ол мени тилегимден чыгъалмай. - Юйдегиде биз тёрт джаш бар эдик. Эм уллубуз Хаджи-Махмут эди да, ол менден беш джылгъа тамада эди. Аны тюз гитчеси эдим, Сапарбий бла Мухтарбий менден иги кесек джылгъа гитче эдиле. Джети классны бошагъанымдан сора, Учкуланда колхоз къуралгъан эди да, кёб тюрлю ишде ишлеген эдим. Атабыз Хаджимурат 30-чу джылладагъы къозгъалыугъа къошулгъан эди да, аны тутуб, ёлтюрген эдиле.
Баш иесин тас этгенинде, Учкуланда джашагъан къыйын болуб, анабыз Къыблахан бизни Къызыл Къала элге алыб келген эди. Кърал бизни Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргюнчю анда джашаб тургъан эдик.
Къызыл Къалада колхозда темирчини болушчусу болуб ишлеб башладым. Алексей Хохлов деб уста темирчи бар эди. Ол мени кёб затха юретген эди. Аскерге алгъанларында, снайпер болдум. Артдан мени снайперлеге тамада этдиле.
Фашист Германия къазауатха иги хазырланнган болур эди да, аны аскерчилери сауут-саба бла, окъ-тоб бла, танкала, самолётла бла бизден онглу эдиле. Бизлени азыкъ, сауут-саба бла да чотубуз къолайсыз эди. Талай адамгъа бир шкок джете эди. Аллында бара тургъан аскерчи окъ тийиб ауса, ызындан бара тургъан, аны шкогун алыб, сермешиуге кире эди. Дондагъы Ростовну душманладан джакълагъанма. Украина ючюн да душманла бла сермешгенме. Барысындан да ачысы Сталинград ючюн баргъан сермешиуле эдиле. Къазауатда чабыуул этгенден эсе, кесинги джакъласанг тынч болады. Фашистле Сталинградны алыр ючюн бек уллу кюч салгъан эдиле. Къаллай бир къан тёгюлген эди ол шахар ючюн. Аллах сакъласын, ма бюгюн да ол сермешиулени эсиме тюшюрсем, тёппе тюклерим ёрге турадыла. Ёлюклени юслери бла атлаб джюрюй эдик.
Къыш сууукъла да къаты къысхан эдиле. Артыкъ да бек душман аскерчиле сууукълагъа тёзюмсюз эдиле. Биз а юреннген эдик, юсюбюз джылы эди да, алай инджилмей эдик. 1942-чи джылны ахыр сюреминде ауур джаралы болгъан эдим да, юйюме ашырдыла. 1943-чю джылны ноябрь айыны 2-де уа, алкъын джараларым тюгел сау болуб да бошамагъан эдиле, кърал зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюб ийди.
«Не ючюн кёчюресиз?» - деб, офицерден соргъанымда, ол джунчугъан да эте:
- Кечериксиз. Сизни терслигигиз болмагъанлай, эте турабыз былай, - деди. – Башындан келген буйрукъну толтурмасакъ, болмайды: арабызда НКВД-ны адамлары айлана турадыла да, ишибизни этмесек, бизни уруб къояргъа боллукъдула. Дауурзат этмегиз, къолугъузгъа алалгъаныгъызны алыгъыз да, джолгъа тебрегиз...
Мени къазауатда этген джигитлигим ючюн алгъан саугъаларымы кёргенлеринде, бир кесек джумушагъан да этген эдиле ансы, бир къауумланы шкокланы джитилерин сыртларына тиреб, юйлеринден чыгъара эдиле аскерчиле. Алагъа къаршчылыкъ этерча болумубуз джокъ эди. Тиширыула, къартла, сабийле не этерик эдиле сауутланыб тургъан аскерчилеге? Кюн тиерге элни адамларын талагъа сюрюб тюшюрдюле, тёгерегибизни аскерчиле алдыла. Транспорт келгенинде уа, бизни барыбызны да машиналагъа миндириб, Джёгетей Аягъы станседе темир джол станциягъа келтирдиле. Алайдан, малла ташыучу вагонлагъа миндириб, Орта Азия бла Къазахстаннга ашырдыла. Биз Къазахстанда Сары-Агъач районда Капланбек атлы совхозгъа келдик. Талай джылдан Чимкентге кёчдюк. Ата джуртубузгъа 1995чи джыл къайтхан эдик. Бусагъатда Римгорка элде джашайбыз. Джокъду бир хатам. Элиме, джериме, миллетиме мамырлыкъ, насыб тилейме, Уллу Аллахдан.
КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
ЭРКИШИЛИКНИ ЫЗЫ
Ата джуртларын сакълай, гитлерчи фашистле бла къазауат этген тау миллетлени арасында черкес халкъны джигит уланы Тлябичев Караль да тыйыншлы орун алады. Ата джуртну къоруулаб немцала бла къанын-джанын аямай сермешгенди.
Караль Масхудович 1924-чю джыл мартны 23-де Хабезде туугъанды. 1942-чи джыл январны 25-де Зеюко элден аскерге чакъырылгъанды. Ол, командирлени хазырлагъан аскер школда сентябрны 15-не дери окъуб, аны бошагъанындан сора аскер частха тюшеди. Алайда къазауатха киреди. 627-чи кавалерия полкну сафында фашистлени къаушата, джигитлик танытады. Бир къызыу баргъан сермешде, атыны башына окъ тийиб, аны юсюнден джыгъылады. Иегилерин сындырыб, госпиталда джатыб, саулугъу бегигенден сора дагъыда сафха къайтады. Къоркъакълыкъны билмеген джигит джашны 16-чы танк дивизияны 70-чи гвардиячы полкуна джибередиле, взводну командирини заместители этедиле. Белоруссияны бир элинде нёгери бла тахса билирге барыб, мийикде орналгъан чегетчикни ичинде джашыныб тургъан немец аскер бёлекни, арт джанлары бла шыбыртсыз барыб, бирин къоймай, шындык этедиле. Ма алай кесини ётгюрлюгюн, оюмлулугъун таныта къазауат эте билгени ючюн уллу кърал саугъагъа ие болады. Ол урушда джесирге алыныб тургъан 20 совет аскерчини да къутхарады нёгери бла. Аны биргесине къарачай, азербайджан джашла да къазауат этгендиле.
Немцаладан Могилёв шахарны азатлагъан сагъатда пулемётчик ёлгенинде, аны орнуна туруб, кёб душманны къурутханды. Аны ючюн «Ётгюрлюк ючюн» деген медаль бла саугъаланнганды. Андан сора да Киевни, Минскени, Брестни, Могилёв-Подолскени, Варшаваны, башха шахарланы азатлагъанды. Берлинни, Кёнгсбергни алыугъа да къошулгъанды. Къазауат бошалгъанындан сора да ол аскер къуллукъдан кетиб къалмагъанды. Вильдерв шахарда комендатурада эки джылны къуллукъ этгенди. Андан сора башына бош болуб, 1947-чи джыл мартны 20-да Джуртуна, Кавказгъа, къайтханды.
Тлябичев Караль къазауатдан сора тамада сержант чыны бла Къарачай районда Хумара элге келгенди. Алайда кёмюр чыгъаргъан 6-чы номерли шахтада ишлеб тургъанды. Темирланы Каля бла бир юйдеги болгъанды. Алагъа беш сабий туугъанды. Бюгюнлюкде Лёля бла Люба саудула. Солтан, Юля, Фуат ёлгендиле, джандетли болсунла. Караль бусагъатда Черкесскеде къызы Люба бла къарачай кюёую Хапчаланы Муратны юйюнде джашайды.
ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
ДЖИГИТ УЛАНЛАРЫБЫЗНЫ УНУТМАЙЫКЪ
Сарыланы Махаметни джашы Амырхан сау болса, быйыл февраль айны 15-де анга 100 джыл толлукъ эди. Ол 80 джыл болуб ауушханды. Джазыуу, джашауу тынчрахат ётсе, бусагъатда да джашарыкъ болур эди, ким биледи. Мен аны иги таный эдим.
«Ючкекен» совхозгъа баргъаным сайын анга тюбемей къалмай эдим. Ол бир да джарыкъ кёллю, огъурлу адам эди. Адам бла сёлешсе, къарамын бир джанына алмай, кёзюне къараб сёлешиучен эди. Кесини джашаууну юсюнден кёб хапар айтыучан эди. Артыкъ да бек атасы Махаметге кърал уллу къыйынлыкъ чекдиргенини, кеси Уллу Ата джурт къазауатда кёрген, сынагъан къыйынлыкъланы юслеринден хапар айтыб башласа, бети тюрлениб, мыдах болуб къалыучан эди.
Атасы, «Дикая дивизияда» къуллукъ этиб, генералла Корнилов, Шкуро бла шохлукъ джюрютгенди. Аланы аскерлеринде эм юлгюлю, эм ётгюр аскерчи болгъанды. Ол затланы юсюнден, алгъынладача болмай, энди эркин айтыргъа боллукъду. Амырханны атасы Махамет Сарыланы Джанкирни джашы болгъанды. Ол Нарсанада джашагъанды, Схауатда да аламат юй ишлеген эди кесине. Ол юй бусагъатда чачылгъанды, къуру фундаменти бла къабыргъа ташлары къалгъандыла. Кърал къарачайлыланы зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргенинде, Сарыланы Махаметни юйю бла къалмай, элде бютеу да 400 юйню, бир юч-тёрт юйден къалгъанын, чачхандыла къарачай бла чеклешген миллетлени адамлары.
Сарыланы Джанкир башын тутхан, хыйсабы болгъан адам болгъанды. Алай болмаса, Схауатны къоюб, Нарсанада джашаргъа кёчерик тюл эди. Аны 3 джашы бла 3 къызы болгъандыла. Сабийлени арасында Махамет, эм гитчелери болуб, эрке ёсгенди. «Эм гитче эрке ёсер» дегенлей, Маха
Сарыланы Амырхан.
метни къарнашлары бла эгечлери аны, къол аязларындача, джюрютгендиле. Бизден джукъ чыкъмаса да, аны бир зат керекли этмей ёсдюрсек, миллетибизге, кесибизге да джарар деб, анга окъуу-билим бериб кюрешгендиле. Нарсанада джашагъанлары себебли, Махамет орус тилни иги билгенди, школда да юлгюлю сохталаны бири болгъанды. Школну бошагъанында уа, кадет корпусда окъургъа джибередиле аны. Белгилисича, патчахны заманында бизнича аз санлы миллетни къайсы уланын да кадет корпусда окъургъа, патчахны аскеринде къуллукъ этерге алыб бармагъандыла. Хыйсаблары болгъан юйдегилени уланларын алгъандыла. Орус тилни да амалсыз билирге керек болгъанды.
Кадет корпусну бошагъанындан сора Махамет патчах аскерде къуллукъ этерге кетеди. Амырханны айтханына кёре, патчах аскерде къуллукъ этерге излегенле ол джыллада кеслерини сауут-сабалары бла, атлары бла барыб тургъандыла. Махаметни аскерге ашыргъан заманда кёб адам джыйылады аланы арбазларына. Юсюнде таулу кийимлери, башында бёркю, къамасы да тагъылыб, акъ атха миниб кетеди аскерге.
Махамет патчах аскерде бир джылны къуллукъ этгенден сора Биринчи дуния къазауат башланады: Германия бла Эресей бир-бирлерине боладыла. Башха къарачай джашлача, Махамет да Эресейни Германиядан джакъларгъа барады. «Дикая дивизиягъа» тюшеди. Душмандан къоркъуб, артха тургъанладан болмайды. «Дикая дивизиягъа» къоркъакъланы, кёлсюзлени алмагъандыла. Ол дивизия джууукълашыб келеди деб эшитселе душманла, къачыб кетиучю болгъандыла.
Джангы властха ол джыллада фахмулары болгъан генералла, аскерчиле керек боладыла. Аны себебли патчах аскерде къуллукъ этгенлени арасында излейдиле аллайланы. Табхан да этедиле. Бир къауум патчах генерал, офицер Совет властха къуллукъ этиб башлайды. Махамет да ол къауумну арасында болады. 1937-чи джылгъа дери Дагъыстанны Хасавюрт элинде ат заводда ат дивизиягъа аскерчилени хазырлайды. Ат юсюнде ойнаргъа уста болгъанды. Ишлеб да турлукъ болур эди, тил этмеселе: «Акъгвардиячы ат заводда инспектор болуб турады», - деб джазгъан болур эдиле да, аны тутуб, Баталпашинскеге келтиредиле. 1938-чи джыл сюд да этмегенлей, аны ёлюмге буюрадыла. Аны юйдегиси, Нарсанадан кетиб, Схауатха къайтыб, мында джангы юй ишлеб, джашаб башлайды.
Амырхан элде школгъа джюрюйдю. Орус тилге уста эди да, иги окъуйду. Амырхан бла эгечи Гезам комсомолгъа киредиле. Ол мында джети классны бошайды. Ол джыл огъуна колхозда бригадир болады. Заманы джетгенинде, аны Къызыл Аскерде къуллукъ этерге аладыла, ол фин къазауатха къошулады. Кёб да турмай, Совет Союз бла Германияны арасында къазауат башланады. Ма ол кёзюуде Амырхан Ленинград шахарда офицерлени хазырлагъан курслада окъуй тургъанды. Аны къазауатха алмайдыла. Курсланы бошаргъа къоядыла. Аны 1942-чи джыл бошаб, кичи лейтенант болуб чыгъады. Бир кере Амырхан бла мен ушакъ эте тургъанлай, тамам джюреги къыйналыб, былай хапар айтхан эди:
- Кичи офицерлени хазырлагъан курслагъа мени алгъан заманда: «Сени атанг акъгвардиячыды, генералла Корнилов бла Шкурода къуллукъ этгенди», деб, инджитир ючюн къалмагъан эдиле. «Атангча, Совет властха къаршчы ишлени бардырсанг, аныча, сени джашауунгу да ёлюмге буюруб къоярыкъбыз», дей эдиле комиссияны членлери. Мени уа, тынгылагъандан сора, джукъ айтыргъа эркинлигим да, къарыуум да джокъ эди. Джукъ айтама десем, аярыкъ тюл эдиле. Алайсыз да, къазауат бошалгъынчы кърал меннге толусу бла ышанмай эди, ызымдан мараб айлана эди.
Амырхан курсланы бошаргъа Ленинград шахарны фашист Германияны аскерчилери къуршоугъа аладыла. Ленинградчыланы арыбери барыргъа, къымылдаргъа мадарлары болмай къалады. 900 чакълы кюн бла кечени ала ач, сууукъ болуб джашагъандыла. Кёбле къырылгъандыла. Къуру ленинградчылагъа тюл, къуршоугъа тюшген аскерчилеге да бек къыйын болады. Ала да ачдан, сууукъдан инджилир ючюн къалмайдыла.
- Бир кере, – деб, башлады Амырхан хапарын, - талай адам бара тургъанлай, аллыбызда биреулен джыгъылыб къалды. Аягъы тайыб джыгъылгъанды, бусагъатдан ёрге турлукъ болур деб тургъанлайыбызгъа, къымылдамай къалды. Тутуб, тургъузургъа кюрешдик. Тургъузалмадыкъ – ёлюб тура кёре эдим. Джылы келген эркиши, асыры арыкъдан бет сюклери кёрюне тура эдиле. Не этерик эдик, санитарны чакъырдыкъ да, чанагъа салдыкъ.
Кесибиз да ач, сууукъ болур ючюн къалмай эдик. Шахарда итле, киштикле кёрюнмей эдиле. Ач болгъан адамла, аланы тутуб, ашаб бошагъан эдиле. Къаргъала да учханларын къойгъан эдиле. Къаргъаны кёрсек, аны атыб, ёлтюрюб, тюклерин джулкъуб, къар суу бла джуууб, чийли-бишли этиб ашаучан эдик.
Къазауатны ахыр кюнлерине дери ол тамам кёлю бла къралгъа къуллукъ этиб турса да, ол анга ышанмагъанды. Хаман тинтиб, ызындан мараб тургъанды.
- Бир кече бир таша объектни сакълаб тургъанлайыма, меннге джууукълашыб келген адамны кёрдюм, - деди Амырхан. – «Тохта, поролну айт!» - дедим. Аны бир-эки кере айтыб къоймадым. Ючюнчю кере да айтдым. Тохтамады. «Мен сени тамадангма, мен полковникме», - деб, тургъан болмаса, сёзюмю къулакъгъа алмады. Болмагъанында, шкокдан атдым. Окъ сол бутуна тийди. Къычырыкъ этди. Шкок тауушха, адам къычырыкъгъа офицерле, аскерчиле да джыйылдыла. Джатыб тургъан полковникни кёрдюле. Мен болгъанны джарашдырыб айтдым. «Тюз этгенсе» деген болмаса, меннге джукъ айтмадыла. Алай этмесем, мени, «сен акъгвардиячыны джашыса, къралгъа къаршчы бараса», деб, тутуб иерик эдиле.
Алгъа пулемётчу, артдан ротаны тамадасы болады Амырхан. Амырхан Ленинград къуршоуда болгъан заманында кёб джигитлик этеди. Анга тамада гвардиячы лейтенантны чынын да бередиле. Кеси да тахсачы бёлекни тамадасы болады. Бир кере ол кесини тахсачылары бла «тил» алыргъа бара тургъанлай, фашистле быланы кёрюб, окъдан-тобдан атыб башлайдыла. Алайда бир тахсачы да ёледи. Бир къауумла: «Ызыбызгъа къайтайыкъ, ансы душман бизни барыбызны да къырыб къоярыкъды», дейдиле. Амырхан аланы айтханларын этмейди. «Бизни тамадала «тил» алыргъа джибергендиле, биз буйрукъну толтурургъа керекбиз», - деб тохтайды. Кечегиде Амырхан кесини аскерчилери бла душманнга джууукъ барады. Иги кесек заманны сакълайды «тилни». Ол а кёрюнмейди. Энди кетейик деб тургъанлайларына, бир къара автомобилни была таба келе тургъанын эслейдиле. Аллына чыгъадыла. Шофёрну ёлтюредиле. Автомобилден талай офицер чыгъады. Аланы бири, тамадалары болур эди, къолунда портфели бла аладан айырылыб, ызына къачаргъа излейди. Анга тиймейдиле, башха офицерлени барын да ёлтюредиле. Къачханны уа ызындан джетиб, тутадыла, къолларын байлаб, штабха алыб келедиле. Ол кюн тамадала тахсачы джашлагъа бюсюреу этедиле, къууанадыла: портфелде къагъытлада фашистле совет аскерчилеге чабыуул этериклери джазылыб тура эди, бизникиле сермешиулеге хазырланыб, душманны иги кесегин къыргъан эдиле.
Башында айтханыбызча, тамада лейтенант, тахсачы бёлекни тамадасы Сарыланы Амырхан Ленинград къуршоуда болгъан заманында кёб джигитлик этгенди. Алай а хар этген джигитлиги ючюн саугъасын табыб бармагъанды: акъгвардиячыны джашыды деб, мадарын табыб бермегендиле. Берселе да, тамам амалсыздан бергендиле.
Совет аскерчиле Ленинградны къуршоудан азатлайдыла. Амырхан тахсачы бёлеги бла бизни аскерчилерибиз бла барады. Ол Кёнигсбергге джетеди. Сермешиулени биринде, Хорламгъа эки ыйыкъ къалыб, ауур джаралы болады. Госпиталда джараларын бакъдырыб чыкъгъанында, анга II-чи группалы сакъатлыкъны бериб, башына бош этедиле. Джууукълары къайда болгъанларын айтханларында, 1945-чи джылны май айында Пахта-Аралгъа келеди. Андан узакъ болмай орналгъан Сайрам районну Манкент элинде адамларын табады. Анасы 1943-чю джылны аягъында ёлюб, эгечлери кеси башларына къалыб, юйде эркиши болмагъаны амалтын инджилир ючюн къалмагъандыла. Алай болса да уллу эгечлери Аслихан, ата-ананы орнун толтура, эки гитче эгечин – Гезам бла Фатиманы ёлюмден къалдыргъанды.
Амырхан, келир-келмез, ишге джарашады. Офицер билимли адам болгъаны себебли, сюйселе, сюймеселе да, рабкоопну тамасы этедиле. Къыйын кёзюуге да къарамай, инджилиб тургъан къарачай юйдегилеге болушлукъ этер ючюн къалмайды. 1946-чы джыл Салпагъарланы Гежиуге юйленеди. Аланы бир къыз бла эки джашлары болады. Эм уллулары Зухра, аны гитчелери Дагир бла Магомет. Ючюсю да, ата-аналарындан юлгю алыб, таза кёллю, къайгъырыулу адамла болуб ёсгендиле. Джуртуна, бютеу къарачай халкъча, 1957-чи джыл къайтады. Ючкекенде ол кёзюуде фин юйчюкле бар эдиле, анга аланы бирин бередиле. Алай а, ол алайда джашаргъа излемей, къайын атасыны юйюнде орналыргъа излейди. Ол юйде уа устазла джашаб тура эдиле, ала бла келишиб, кеси джашагъан фин юйчюкню алагъа бериб, кеси къайын атасыны юйюню арбазына кёчеди. Алайда джарагъан юй ишлейди. Бусагъатда ол юйде Магометни джашы Мурат джашайды.
- Атам Амырхан бир да къайгъырыулу, огъурлу адам эди, - дейди аны къызы Зухра. – Къазауатны тамам къыйын джылларында аны партиягъа алгъан эдиле. Орта Азиядан къайтханыкъда, ол «Ючкекен» совхозда тюрлю-тюрлю ишледе ишлеген эди. Джууаблы адам болгъаны себебли, мюлкню тамадаларындан ёмюрде да бир хыны сёз эшитмеген эди. Пенсиягъа да совхоздан чыкъгъан эди. Аны саулугъу да, айтыугъа кёре, бир да иги эди. Алай а къазауатда табхан джаралары, атасы ючюн аны къыйнаб тургъанлары, къарачай халкъны кърал зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргени къыйнаб туруучан эдиле. Бизге джукъ айтмагъанлыгъына, ичинден кюйюб тура эди. Аллай адамны джашауу уа узакъгъа бармайды: джюрек аз-аз тауусула, бир кюн тохтаб къалыучанды.
Уллу Хорламны келтириуге Амырханны юлюшю болгъанында кишини сёзю болмаз. Ол талай орденнге тыйыншлы болса да анга, акъгвардиячыны джашыды деб, бермей къойгъандыла. Сау заманында да Гитче Къарачай районда аны уллу сыйы бар эди. Тюзлюк ючюн деб айтсакъ, Ючкекенде Махтау аллеяда аны сураты да салыныргъа керекди.
2015 дж. февралны 19
Уллу Хорламны 70-джыллыгъына
АДЖАЛЫНГ ДЖЕТМЕСЕ...
Мен айтырыкъ хапаргъа кёбле ийнанмазгъа боллукъдула. Артыкъ да бек къазауатда болмагъанла, аны сынамагъанла, бу бизге таурухланы айта турады, дерикдиле.
Мен Хурзук элде 1922-чи джыл майны 15-де туугъанма. Мени юч эгечим бар эди: экиси менден тамада, бири гитче. Атабыз Сеит, меннге эки джыл болгъан заманда, къаядан кетиб ёлген эди. Элде 5 классны бошагъанымда, юйде менден сора эркиши сюек болмагъаны себебли, Ворошилов атлы колхозгъа джарашхан эдим ишлерге. Мен баджармагъан иш джокъ эди. Акъыл-балыкъ бола башлагъанымда, андасанда дегенча, уугъа да джюрюучен эдим: иги марай эдим. Аллыма кийик-зат чыгъыб къалса, менден къутулаллыкъ тюл эди: атхан огъум джерге тюшмеучен эди.
Уллу Ата джурт къазауат башланнганды, деген хапар келгенинде, элни эркишилерин, кече-кюн деб къарамай, къоратыб бара эдиле. Ол заманда меннге 19 джыл болгъан эди. Мени аскерге тёрт тиширыуну арасында бир эркиши барды деб алгъан болмаз эдиле да, 1942-чи джылны къач айларына дери тургъан эдим. Кёл джагъасында нартюх сындырыргъа джиберген эдиле, 50 адамдан джыйын къураб. Анда ишлей тургъанлайыма, юйге къайтдым, юсюмю-башымы джарашдырыб, военкоматха келдим. Иги кесек адам джыйылгъаныкъда, бизни машиналагъа миндириб, Ураковский элге алыб келдиле. Сууукъла тюшген эдиле. Биргебизге джылы кийимлени да алыб келген эдик да, биринчи кюнледе сууукъ болмай эдик. Алай а траншеяла, окопала къазыб башлагъаныкъда, эртденнги сууукъчукъ бизни къалтыратыр ючюн къалмай эди. Юсюбюзге ёрге сюелиб тургъан бир офицер:
- Терен къазыгъыз. Бу траншеяладан танкала ётмезге керекдиле, - деб, хар бирибизни ишлегенибизге кёз-къулакъ болуб туруучан эди. Бир ыйыкъдан сора керти сууукъла келдиле. Джер да бузлады. Аны къазгъан ауур тие тебреди. Траншея къазыугъа тиширыула да къошулгъан эдиле. Аланы инджилиб ишлегенлерин кёрсем, джюрегим ауруй эди. Сууукъ болгъаны бла къалмай, ач да бола эдик.
Мен Ураковскийде кёб да турмадым. Повестка бердиле да, биягъы мен, юйге барыб, анам Чоппакъ, эгечлерим, хоншуларым бла къол тутушуб, къазауатха кетдим. Биринчи мени Невынномысск шахаргъа алыб келдиле. Алайда аскер кийимле бердиле. Барыбызны да джыйыб, эшелоннга миндириб, Усть-Лабинскеге алыб кетдиле. Эшелондан тюшертюшмез, барыбызны да бир сафха сюедиле. Бюгюн да эсимдеди къатыбызгъа бир чырайлы полковник келиб, сафны бир къыйырындан башлаб, бетлерибизге къарай келди да, мени къатымда тохтады. Джаш заманымда сюегим 190 сантиметр, ауурлугъум да 90 килограмм бар эди, эм алгъа билеклериме тийиб кёрдю. Сабийликден башлаб, къара ишде ишлеген джаш адам хылеу боллукъ тюл эди: сингир къарыуум-кючюм болгъан джаш эдим.
- Сен къайдан келгенсе? – деб сорду.
Не джашырыу, орус тилни билмегенни орнунда эдим да, бир затланы чалышдырыргъа кюреше:
- Хурзукданма, къарачайлыма, - дедим.
- Хурзук, Хурзук! Не затды ол? – деб сорду.
Къатымда орус тилни билген къарачай джашла бар эдиле да, ала ангылатдыла полковникге.
- Аламат, сен меннге керекли адамса. Кел, - деб, мени биргесине алыб кетди.
Артдан ангылагъан эдим полковник тахсачы джашланы джыйгъанын. Барындан да мени сайлагъан эди. Къарачай джашладан айырылгъаныма къыйналдым. «Мен къуллукъ этген бёлекде джашланы бары да оруслула болуб къалсала, сёзюмю алагъа къалай ангылатырыкъма?» - деб, сагъышлы болдум. Алай а кёб да турмай, орус тилге тюзелдим.
Бара-баргъан заманда тахсачы да боллукъ болур эдим, Къызыл Аскер къыйын болумгъа тюшюб, ит иесин танымагъан заманда мени миномётчу этерге излеб, юретиб башладыла. Юрениуле бошалгъанларындан сора бизни барыбызны да эшелонлагъа миндириб, Доннга алыб кетдиле. Мен аллай уллу сууну биринчи кере кёре эдим - терен, кенг сууну. Кюндюзгю кюн аны бирси джанына ётерге керек эдик да, бир джагъасындан бирси джагъасына къурч тросну тартдыла. Барыбыз да ол тросдан тутуб, ары джанына чыгъаргъа керек эдик. Билек кючю болмагъан кёбге барлыкъ тюл эди.
Миномёт рассчётну сыртыма атыб, аны ауурлугъу 20 килограммдан аслам болур эди, тросдан тутаргъа, кёкде фашист самолётла кёрюндюле. Окъ-тоб атыб, алайда болгъан аскерчилени асламысын къырдыла. Ол кюннге дери мен адам ёлюк кёрмеген эдим да, ол къадар къырылгъанны кёргенимде, кёлюме чабаргъа аз къалды. Ол кюн Донну бирси джагъасына ёталмадыкъ. Кёб адамыбызны тас этгенибиз амалтын, бизге дагъыда джангы адамланы къошдула. Кече Донну бирси джагъасына ётдюк. Чегетге кирдик. Сууукъ эди. Джукълаялмадыкъ. Эртденбла эртде туруб, душман орналгъан таба тебредик.
Душман аскерчиле мийик джерде орналыб эдиле. Бизге табсыз эди. Башыбыздан къараб, атыб, алгъа барыргъа къоймай эдиле. Андан – дзоддан - атыб, джууукъ барыргъа мадар бермей эдиле. Ёрге тургъанны къырыб бара эдиле. Биринчи чабыуулубуз джетишимли болалмады. Тамадабыз не этерге билмей, ары-бери барыб тургъан болмаса, алай-былай этейик деб, джукъ айталмай эди. Эм алгъа дзоддан атхан пулемётну къурутургъа керек эди. Аны уа къалай къурутхун? Гранатаны къатына джууукъ барыб атсанг, къурутургъа боллукъ эди. Аны уа аллай бир узакълыкъгъа къалай, ким атарыкъ эди? Тамаданы къатына барыб:
- Дзодну миномёт бла къурутала эсем бир кёрейим, дедим.
- Ким огъай дейди! – деди ол. – Ат да кёр. Таулада уучу болуб бош айланмагъанса да...
Башында айтханымча, миномёт бир да ауур затды. Аны ким да кёлтюрюб айланаллыкъ тюл эди.
Дзодну марадым. Атдым. Мурат этгенимча, снаряд тюз тийиб, дзоддан, пулемётдан да бошадым. Аскерчиле чабыуул этдиле, алайда фашистлени асламысын къырдыла, сау къалгъанлары къачыб тебредиле. Биз аланы сюрюб баргъан кёзюуде, джатыб тургъанлайыма, бир мина къатыма тюшдю. Осколкала каскама тийдиле. Насыбым тутхан болур эди да, башым бир кесек дюнгюрдегенча болду, ансы джаралы болмадым. Алайда да кёб адам къырылды.
Былай къарайма да, мен къазауатны ал джылларында огъуна ёлюрге керек эдим. Тёрт кере джаралы болгъанма. Бир кере уа, Харьковну алыб, Донбассда сермешиулени биринде мина тюз сол бутуму юсюне тюшюб къалгъан эди. Атылды. Мени бутуму да чачакъ этди. Санитарла ёлгенди деб, мени къоюб кетген эдиле. Экинчи кере башха санитарла, келиб, тёгерекни тинтгенлеринде, мени джаралы болуб тургъанымы кёрюб, алыб кетген эдиле госпиталгъа. Ол сермешиуден сора юйге да: «Джашыгъыз сермешиулени биринде тас болуб къалгъанды», - деб, къагъыт джиберген эдиле.
Сау болуб, госпиталдан чыкъгъанымда, мени юйге джиберлик болурла деб тура эдим да, джибермедиле. Комиссия, мени саулугъуму тинтиб, алкъын къазауат этерге джарарыкъса деб, къойгъан эди. Не этерик эдим, шкогуму къолума алдым, башха бёлекге тюшдюм. Бир кере уа окъ сыртымдан тийиб, кёкюрегимден чыкъгъан эди. Бир сантиметр джанласа, джюрегиме тиерик эди. Джанламады да, сау къалдым.
Мен сюйген бир шкок бар эди. Аны бла танкагъа къаршчы барыргъа боллукъ эди. Донбассны къатында бизни аскерчиле бла фашистлени арасында къаты сермешиуле болгъан эдиле. Башха немец танкала келгенлерин къойгъанларында да, бири тохтаргъа унумай, алгъа уруб келе эди. Аны тохтатмасакъ, башха немец танкистле, андан юлгю алыб, келирге боллукъларын ангылайбыз. Гранаталарыбыз да бошалгъандыла.
Танканы пулемёту бар эди да, андан атыб башлады аны ичинде олтургъан. Мен джатдым. Бир кесек джууукъ келмеге къоюб, тамам кёлюм бла мараб, атдым. Танканы чотдан чыгъардым.
Ол кюн алайда этген джигитлигим ючюн полковник мени «Къызыл Джулдузгъа теджерме» деген эди да, теджерге мадары болмай къалды. Биз душман аскерчилени сюрюб бара тургъанлайыбызгъа, аллыбызгъа кёб фашист танка, аскерчи чыгъыб къалдыла. Душман самолётла да башыбыздан атыб тебредиле. Ол кюн сау къалай къалгъанымы билмейме, тенглерими кёбюсю къырылгъан эди. Полковник да ол кюн алайда ёлген эди. Алай бла мен Къызыл Джулдузну алалмай къалдым. Саугъасыз къалгъанма, деб айталмайма. Ала бардыла. Алай а мен аладан сыйлы саугъалагъа тыйыншлы болгъан эдим.
Тёрт кере ауур джаралы болуб, тёрт кере да фронтха ким да къайтыб бармайды. Мен а къайтыб тургъанма. Ахыр кере мен госпиталгъа 1945-чи джылны ал сюреминде тюшген эдим. Энди сау болдум деб, чыгъаргъа башлагъанлай, къазауат бошалды деб, къууанч хапар келди. Мени башыма бош этдиле. Москвада поездге миниб, Невинномысск шахаргъа келдим. Алайдан Ураковский элге. Биринчи кере мен къазауатха алайдан кетген эдим. Ол биз къазгъан окопала, траншеяла да тура эдиле. Паровоз иги кесек заманнга тохтагъан эди алайда. Мен вагондан тюшюб, тёгерегиме къарай тургъанлайыма, бир тиширыу къатыма келиб, джити къарады бетиме.
- Мен сени танымайма, меннге алай джити къарарча ким болдунг? - деб, сордум андан.
- Сен а мени эсимдесе, деди ол. - Сени бла бирге мен да окопала къазгъан эдим. Ол заманда сен сабий эдинг. Энди, хайт деб, эркиши болуб тураса. Къайры бараса кесинг да? – деб сорду.
- Ай, джарлы сен, Къарачайны Джуртундан кърал зор бла кёчюргенин билмеймисе? 1943-чю джыл ноябрны 2-де, джюрюген сёзге кёре, къарачай халкъны Итил суугъа къуймагъан эселе, Орта Азия бла Къазахстаннга ашырыб ийгендиле. Адамларынгы анда излериксе энди.
Тиширыуну айтханына ийнанмай, Черкесск шахаргъа келдим. НКВД-ны мекямыны къатына джетиб, сюелиб тургъанлайыма, мени бир милиционер кёрюб къойду. «Кимсе, не излейсе мында?» - деб соргъанында, къайдан келгеними, къайры баргъанымы джарашдырыб айтдым.
- Автостанциягъа барыргъа сеннге керек болмаз, деди ол. – Кел, эм алгъа тамадагъа бир тюбейик да, ол не десе, алай этербиз, деди. НКВД-ны шахар бёлюмюню тамадасы болур эди, столну бир джанында бир полковник олтуруб тура эди. Аны бла саламлашдым. Милиционер, мен анга айтхан хапарны, джарашдырыб полковникге айтды.
- Биз айтханны этерге излей эсенг, элинге барма, деди полковник. – Бусагъатда анда аман адамла джашайдыла. Ары барсанг, ызынга къайтмай къалыргъа боллукъса. Паспортунгу, башха къагъытларынгы бизге бер. Къагъытларынгы джарашдыргъынчы къонакъ юйде джаша, талонла да берейик. Ала бла къайсы хант юйге кирсенг да, сен ауузланыб чыгъарыкъса. Мен ол айтханны этиб, арбазда олтуруб тургъанлайыма, юсюнде тюз кийимлери бир бир эркиши къатыма келиб, сюелди. Салам берди. Танышдыкъ. Къарачайлы кёре эдим, тукъумун унутханма, ол да, Къарачайны кёчгенинден хапарсыз болуб, Джуртуна къайтхан эди. Къонакъ юйде бир ыйыкъны турдукъ, 13 адам болуб, Орта Азия бла Къазахстаннга джол тутдукъ. Мен адамларымы Чимкент областны Арыс районунда табдым. Бары да сау-эсен эдиле. Мени къазауатдан къайтханыма къууандыла...
Гитче джолоучула (сабийле) уллулача сакълыкъ туталмайдыла джолда. Нек дегенде, ала толу ангылаялмайдыла джолда къаллай къоркъуулу болумгъа тюшюб къалыргъа боллукъларын. Аны себебли чабыб джолгъа (орамгъа) чыгъаргъа боллукъдула. Сабий шофёрну не этеригини, машинаны къайры бурлугъуну сагъышын эте туралмайды. Ол кесини къайры барлыгъыны сагъышын этеди. Аны себебли, джолда (орамда) сабийле кёрюнселе, уллула бек сакъ болургъа (артыкъсыз да – шофёрла) керекдиле. Джоллагъа, орамлагъа джууукъда арбазлада оюннга къызыб тургъан сабийле да тёгерекде бола тургъан затлагъа бек аз эс бёледиле. Уллу адамла ол затланы билирге эмда сабийлеге къайгъырыуну унутмазгъа борчлудула.
Сабийле джолда джюрюуню джоругъуна юреннген заманда уллуладан юлгю алгъанлары хакъ болгъаны белгилиди. Алай эсе, биз алагъа кесибизни ашхы джюрюте, джолда джюрюуню джоругъун билгенибизни, аны сыйлагъаныбызны энчи юлгюде кёргюзюрге керекбиз. Алай а сабий сабийлигин этмей къоймайды. Светофорну джашил «кёзю» джанды деб, орамда болумгъа уллу эс бёлелмеген джашчыкъ таукел атлаб тебрегенлей, светофорну излемине сыйынмай, къызыу джюрюш бла келе тургъан машинаны иеси ол сабийни джашауу юзюлгени ючюн гюнахлы болуб къалыргъа боллукъду.
Сабий кесини къоркъуусузлугъуна сагъая, къайгъыра билалмайды излемдеча. Ол кесине энчи «шиндик» (удерживающее устройство) къураялмайды, аны машинаны ичинде къуралмайды, хар бир джолоучу болгъаны сайын аны бла хайырланыб туралмайды. Аны ангысы, болуму ол затлагъа джетмейди. Ол ишлени уллула этерге керекдиле сабийни саулугъун, джашауун сакълар ючюн. Ол затладан хайыр боллугъу бла къаллыгъы уа, сабийлени джюрютген шофёрланы джолда халилерине, иш сынамларына кёре болуучанды асламысына.
Джолда джюрюуню джоругъун бузуучу шофёрла ол халилерин тюрлендирмей айланадыла. Алагъа тазир салынса да уялмайдыла. ГИБДД къуллукъну инспектору бла хырха болгъунчу даулашыб турургъа да боллукъдула кеслерини «тюзлюклерини» юсюнден. Алай бла къутула турсала да, кюнлени биринде аманлыкълары кеслерине джетиб, башларын энгишге иерге боллукъдула аллайла. Алай а ары дери кимге болса да хаталары тюзетилмезча ауур, бушуулу болгъандан сора.
ГИБДД къуллукъчула машиналаны джюрютюб айланнганладан джолда джюрюуню джоругъун сакъларыкъларын, джолда (орамда) адамланы джашауларына (артыкъ да бек – сабийлени) бек сакъ болургъа чакъырадыла. «Юйюнден чыкъгъан хар бир адам, джол чарпыугъа тюшмей, ызына сау-саламат къайтырча джюрютейик кесибизни» - деб, чакъырыу этедиле.
10 Темербулатов Даут Саитович
__.__.1922 / красноармеец / Медаль «За боевые заслуги».
Темирбулатов Даут Сеитович
Год рождения: __.__.1922
место рождения: Ставропольский край, Карачаевский р-н, с. Хурзук
№ наградного документа: 87
дата наградного документа: 06.04.1985
№ записи: 1520887378
Египетни Туризмни юсюнден министерствосуну келечиси Мухаммед Салем билдиргенден, мындан ары кёзюуде россиячылагъа Египетни курортларында сомну тёлеб солургъа, тюкенледе сом бла сатыуалыу этерге эркинлик берилгенди.
Аны юсюнден РФ-ны Президенти В. Путин Египетге официал визит бла барыб келгенден сора къралны Правительствосу иш этиб бегим алгъанды. Аны джашауда толтуруб да тебрегендиле.
Ана тилни тамыры да фольклорду. Биз аны билмесек, тилибиз таза болуб, ёмюрлюкге сакъланныкъды, деген джангылады. Фольклорну тинтиб, миллетге айтыб, айыртыб, аны тамалында илму ишле джазыб, бу затны юсюнде уллу къыйын къошханла алимледиле. Мени сартын, аллайланы арасында бизден биринчиге Хубийланы Ахияны джашы Магометни айтырыкъма. Ол не джаны бла да фахмусу болгъан адам эди. Поэт, прозаик, алим, фольклорист, къарачай-малкъар халкъ джырланы джыйгъаны бла Шимал Кавказдан тышында да белгили эди. Кеси да СССР-ни Джазыучуларыны, Журналистлерини союзларыны члени эди. Сау болса, былтыр анга 85 джыл толлукъ эди.
Хубийланы Магомет 1929-чу джыл апрелни 15-де Огъары Тебердиде туугъанды. Юйдегиде андан сора да беш къарнаш бла бир эгеч болады. Таулулада, адетча, ата бла ана сабийликден огъуна халкъны культурасына, тарихине эмда тилине аланы эслерин бёлюб, урунууну сюерге юретиб ёсдюредиле. Аныча, окъуугъа-билимге да уллу магъана бередиле. Юйдеги белгилеген кёб тюрлю муратла, ашхылыкъла бар эдиле. Не келсин, башхаладача, былада да, Уллу Ата джурт къазауат ол игиликлени джолун кеседи. Ол къыйынлыкъны биринчи кюнлеринде огъуна эки уллу джашлары фашистле бла сермеширге кетедиле. Бирлери, Осман, сау къайтады, кеси да джаралы болуб. Ахмат, 1941-чи джыл, Киев шахарны къатында, Джуртубузну къоруулай, джан береди.
1943-чю джыл, башха къарачайлыланыча, аланы да Орта Азиягъа кёчюредиле. Анда Ахия да, эки гитче джашчыгъы бла эгечлери да къыйынлыкъ джашауда ажымлы ёледиле. Алай болса да, саула беллерин къатдырыб, бир-бирлерине дагъан бола, урунургъа, билим алыргъа дыгалас этиб кюрешедиле. Магомет Краснооктябрь элде орта школдан сора, Къыргъызстанны педагогика институтуна киреди. Аны тюгел бошагъынчы Джуртха къайтыргъа эркинлик бериледи. Бери келгенлей, "По ленинскому пути" деген къарачайча, орусча да чыкъгъан район газетни редакциясына аладыла. Аны бла бирге "Билим" обществону джууаблы секретары болуб да ишлейди. Окъууун аягъына джетдирирге керек эди да, Нальчикде Къабарты-Малкъар кърал университетни филология факультетине заочно джарашады. Ол кёзюуден башлаб, илмугъа биринчи атламла этиб тебрейди.
Ай медет, Магометни ёмюрю къысха болду. Алай а ол кёзюуге кёб иш тындырды. Илмуда, литературада, музыкада, халкъны сёз хазнасын табыб, миллетге саугъа этиуде тёлюлеге джарыкъ ыз къойгъанды. Университетни бошаб келгенден сора Карачаевскеде устаз институтда (бусагъатдагъы Алийланы Умар атлы университет) къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасында ишлеб башлайды. Бёлек замандан орус эмда тыш къраллы литератураны кафедрасына кёчюредиле. Джаш тёлюню окъутуу-юретиу джаны бла борчун юлгюлю баджара, КъарачайЧеркесияны эллерине айланыб, халкъ джырланы, айтыуланы, джомакъланы, нарт сёзлени джыяды. Бирбирде, таб тюшсе, студентлени да нёгерге алыб чыгъады, каникулланы заманында аланы хар бирине, «джашагъан элигизде къартлагъа тюбеб, эшитгенигизни джазыб къайтыгъыз», деб тилейди. Аны бек сыйын кёргенлери себебли, джашла, къызла да айтханын джерге тюшюрмей этедиле. Алай бла халкъны фольклор байлыгъындан, анга дери киши джыялмагъанча бирни джыйыб, эндиги тёлюле хайырланырча этеди. Заманны озууу бла ала унутула, чачыу-къучуу бола барлыкъ эдиле Магомет болмаса. Санла бла айтсакъ, 1200 джыр бла 800 нарт сёз къойгъанды ол бизге. Диссертациясын джазгъан сагъатда кёб затны сагъыныргъа боллукъ эди. Алай а Хубий улу «Карачаево-балкарские народные песни советского периода (19171945 г.г.)» деб, къуру ол кёзюуде затлагъа къарайды, тинтеди. Азербайджанны Илмула академиясында диссертациясына уллу магъана бередиле, илмуланы кандидаты болуб къайтады андан. 1975-чи джыл литература кафедраны доценти къуллукъгъа саладыла. Окъуу бла уа джаны бир эди. XX-чы ёмюрню авторлары бла къалмай, буруннгу урум авторланы чыгъармаларын да иги биле эди. Дуния поэзиядан 20 минг тизгинни азбар билгени да бу айтханыбызгъа шагъатды.
"Ол бек фахмулу педагог эди. Гуманитар илмуладан энциклопедиялыкъ билимин бизге, устазлагъа, студентлеге да чомарт юлеше эди, – деб джазады филология илмуланы кандидаты Акачыланы Софья "Методика преподавания творчество М. А. Хубиева" деген ишинде. – Ол кёб поэтлени назмуларын азбар айта эди, джыйгъан джырларын, кеси джазгъанланы мандолинаны да кеси согъуб, эжиу этдириб, ариу ауазы бла уллу, гитче да сюйюб тынгыларча, алай джырлай эди литература ингирледе".
Хар адамны джашауунда къалгъанладан айырыб бек сюйген, бек джаратхан, аныча болсам деб, юлгюге тутхан устазы болады. Кесини ишине берилген Хубий улу окъутхан, юретген студентлерине да игиликни, ашхы шартланы сингдире, илмугъа, творчество излеутинтиу ишлеге кёллендире биле эди. Аны юсюнден РФны эмда КъЧР-ни махтаулу устазы Акъбайланы Х. И. былай джазады: "Студент джылларымда уллу билимли, кимге да джан аурутхан, адамлыкъ шартлары юлгюге айтылгъан Хубийланы Магомет бла шагъырей болгъаным, дерслерине тынгылагъаным, айтханына эс бёлгеним мени джашауумда кёб джерде джарагъанды".
Сынамлы устаз, алим неден окъутса да, джаш тёлюге ана тил бла литератураны сюйдюрюр джанындан кюрешгенин къурутмагъанды. Сюйюнчланы Азамат бла Лайпанланы Къазий къатыш хрестоматиядан 30 окъуу китаб джарашдырыб чыгъаргъанды. Школлагъа къарачай-малкъар литературадан пособиеле, программала хазырлагъанды. Тин джаны бла ёсюмге аталгъан илму конференциялада кёб кере болгъанды. С. Михалков, Ю. Бондарев, Р. Гамзатов, Къ. Къулий улу, Г. Ломидзе дагъыда башха поэтле, джазыучула, дуниягъа белгили алимле, Венгриядан И. Конгурлу дегенча фольклористле бла шохлукъ джюрютгенди. Школда джылларындан огъуна да М. Ю. Лермонтовну чыгъармаларын айырыб бек сюйгенди. Артда аны творчествосун ачыкълаб, тинтиб, бу поэтни юсюнден илму ишле джазгъан алимле бла тюбешиб да тургъанды, кеси да ол темагъа джазар ючюн къалмагъанды.
Онглу литературоведлени бири Хубий улу джазыучуланы творчестволарын тинтген бла къалмай, аланы бизни джуртла бла байламлылыкъларын да ачыкълагъанды. "Лев Толстой и Карачай", "Лермонтов и Карачаево-Черкесия", "Общие сюжеты в баснях Эзопа и в карачаевобалкарском народном фольклоре", "Литература народов Карачаево-Черкесии и Тарас Шевченко", "Украинский поэт Иван Кулик о Карачае" дагъыда башха (саулай да 150) илму ишлери Москвада, Киевде, Бакуда, Ташкентде, Владикавказда, Ставрополда, Нальчикде басмаланнгандыла. Аланы бирини юсюнден айырыб айтыргъа тыйыншлыды.
"Из истории аула Джамагат, воспетого в поэме М. Ю. Лермонтова "Хаджи Абрек" деген статьясы 1965чи джыл Ставрополда басмаланады. Анга кёб джерледе эс бёледиле. Ийнаннганла, ийнаныргъа излемегенле да чыгъадыла. Алай болса да, кесини оюмун джыйгъан материаллары бла бегитгени себебли, анга хазна сёз табхан болмайды. Ол огъай ёмюрюн М. Ю. Лермонтовну творчествосун тинтиб ашыргъан профессор В. А. Захаров ал сёз джазыб, Москвада журналда да чыгъарады. Поэмада "Джемат" деб тау элни юсюнден айтылады. Не джаны бла да ол алгъын Къарачай-Черкесияны джеринде орналгъан къарачай элге – Джамагъатха - келишеди. XIX-чу ёмюрню ал джылларында анда джашагъанла эминадан къырыладыла. Поэмада быллай тизгинле бардыла: Велик, богат аул Джемат, Он никому не платит дани...
Ол джыллада Теберди ёзенде, Уллу Къарачайгъа, Бакъсаннга да бойсунмай, джасакъ тёлемей тургъан джангыз ол эл болгъанды. Адамлары къырылыб бошагъандан сора бир да кёб тууар малы, джылкъылары иесиз къалыб, джайылыб айланнганларын Семенланы Къалтур этген кюуден ангыларгъа боллукъду. Кеси да Теберди ёзенден чыкъгъан алим "Эмина" деген кюуню хар тизгинин поэмада айтылгъанла бла тенглешдириб, оюмун алай бегитеди. Алайыны тау джоллары, мермер къазылгъан джер, алайдан къарасанг кёрюннген тау джитиле, къар суула дагъыда башха затла толусу бла бир-бирлерине келишедиле. Быланы барын да ангылагъандан сора, М. Ю. Лермонтовну творчествосун терен билгенле да, Хубий улуну статьясын тюзге санайдыла.
Магомет башхаланы чыгъармаларын тинтгенни тышында да, кеси да джазыб, литературабызны ёсюмюне юлюш къошханды. Ол жанрланы къайсы биринде да фахмусун сынар ючюн къалмагъанды. Алай болса да чам-накъырда, хыртлау халда джазгъанларыны магъаналары уллуду. Бу темалагъа "тамадагъа" Алан деб кеси ат атагъан биреуню салады. Тамам ариу тил бла джазылгъандыла ол хапарлары. Кемликлерибиз, чамнакъырда, сатира халда айтылсала да, магъаналары бла башха халкъладан окъуучуланы джюреклерине да джол табадыла. Алай бла Магометни герою Алан, Къарачайны келечисича, республикадан тышында да кёб джерледе "айланады".
Кеси саулукъда талай проза, поэзия китабы чыкъгъанды. "Алан" (Черкесск, 1967 дж.), "Алан из Карачая" (Москва, 1968 дж.), "Карачаево-балкарские народные песни советского периода" - монография (Ставрополь, 1968 дж.), "Алан" (Черкесск, 1974 дж.), "Рассказы Алана" (Москва, 1977 дж.), "Ёрлеу" (Черкесск, 1987 дж.), "Джукъланмаз джулдузну джарыгъы" - сайламалары (Черкесск, 1989 дж.). Автор керти дуниягъа кетгенден сора "Ауушла" (Москва, 2009 дж.) эмда "Ты неспетая песня моя" (Москва, 2009 дж.), деген китабларын КъЧР-ни халкъ поэти Байрамукъланы Фатима джарашдырыб чыгъаргъанды. Быланы тышында да хапарлары, назмулары, статьялары "Волны", Крылья", "На светлом пути", "Дружба" дагъыда башха джыйым китаблада, "Ставрополье", "Дружба народов", "Дон", "Крокодил", деген журналлада, альманахлада басмаланнгандыла.
Аны джашаууну, чыгъармаларыны, илму ишлерини юслеринден бу санагъатланы иги билген адамладан кёбле джазгъандыла. Аланы да талайына къарайыкъ. Къарачайча чыкъгъанла эсигизде болурла, орусча чыкъгъанланы кёчюрмей, ол тилде окъуругъугъузну излейме.
"У карачаевского писателя Магомета Хубиева есть друг Алан. Время от времени друг этот бывает у М. Хубиева в гостях и обязательно приносит гостинец-притчу или миниатюру. Так и собралось множество поучительных вещей, которые составили книгу "Рассказы Алана".
И хотя Алан – литературный персонаж, придуманный литератором, мы воспринимаем его как реального человека, остроумного и находчивого, не теряющегося в самых различных ситуациях, издевающегося над людскими пороками, борющегося за справедливость". ("Крокодил" журнал. 1978-чи джыл).
"Правда" газетни 1968-чи джыл февралны 5-де чыкъгъан номеринде статьяда быллай тизгинле бардыла: "Магомет Хубиев знаком читателям как собиратель, исследователь фольклора и автор, получившей признание книги "Алан".
"Рассказы Алана" переведены на русский, абазинский, ногайский, черкесский, татарский, украинский, казахский, английский языки. Алан - вымышленный герой одноименной книги молодого карачаевского писателя Магомета Хубиева. Алан, как и Насреддин, высмеивает мещанство, лень, зазнайство, грубость, пьянство и другие людские пороки", деб махтайды "Современник" журнал 1967-чи джыл чыкъгъан 10-чу номеринде. Быллай айтыуланы башха газетледе, журналлада да окъургъа боллукъду. Магометни аты, аны юсюнден къысха хапарла кёб тюрлю энциклопедиялада чыкъгъандыла, бир статьяда барын да тизерча таблыкъ джокъду.
Хубий улу талай музыка инструментде ариу согъа эди. 150 халкъ джырны азбар биле эди. "Бу сёз байлыкъгъа бир тынгылагъыз", - деб, не концертледе, не бир олтургъан джерде адамла тилеселе, ариу ауазы бла джырлай эди. Ана тилни сакълауда, джаш тёлюге сюйдюрюуде мындан ары да ол джыйгъан затланы хайырлары тийгенлей турлукъларына ишек джокъду.
Аллай ашхыланы, юлгюлюлени юслеринден «Къарачай» газетни бетлеринде таймаздан джазылгъанлай, ала бла окъуучуланы шагъырей этгенлей турабыз. Быйыл а устазлагъа артыкъ эс бёлюннгенини себеби, Россияда Литератураны джылы баямланнганыча, КъЧР-ни Башчысыны бегими бла 2015-чи джылны Ана тиллени джылы этгени бла байламлыды.
Алайды да, бюгюн да республикада атлары айтылгъан устазланы бири, Гитче Къарачай районда Къызыл Курган элни орта школунда устаз болуб онла бла джылланы ишлеген Ёзденланы Галина бла газетни окъуучуларын шагъырей этейик.
Ёзденланы (Чомаланы Муратны къызы) Галинагъа быйыл февраль айда 70 джыл толады. Анча джылны ичинде Галина Муратовнаны джашау кёб тюрлю джаны бла сынаса да, ол кесине орун ала билгенди. 1969-чу джыл Карачаевск шахарда устазланы хазырлагъан институтну филология факультетин бошаб, туугъан элине Къызыл Курганнга къайтхандан сора, кеси окъугъан школгъа устаз болуб джарашады. Галина, кеси филолог болгъанлыгъына, сабийлени ол дерсден окъутмагъанды. Ол джыллада школда ал башланнган классланы сохталарын окъутургъа устаз болмагъаны себебли, аны бир кёзюуге дери деб гитче классланы сохталарын окъутургъа саладыла. Алай бла ол абадан класслагъа кёчерге излемегенлей къалгъанды.
Кеси бла ушакъ этсенг а: «Мени джашауну тюз джолуна салгъан Ашхы Аллахха бек разыма. Устазлыкъ ишни сюйгеним ючюн болур, башха усталыкъны алсам, ишлеяллыкъ болмаз эдим, эшта, деген кюнлерим боладыла. Сохтала бла ишлеген 46 джылымы уа бир кюнюне да сокъуранмайма. Хар кюнюм мени байрамча ётгенди. Анча джылны ичинде, айхай да, бек кёб сабийге билим бериб ашыргъанма абадан класслагъа. Окъутхан сохтачыкъларымы хар бирини тюрсюню эсимден кетмейди, алагъа тансыкъ болсам, суратлары болгъан альбомланы чыгъарыб, сабийлени хар бирчигин тансыкълайма», - дейди ол.
Галина Муратовна баш категориялы устазды, «РФны билим бериуюню айырмасы» деген атны джюрютеди, сабийлени окъутууда, юретиуде иги джетишимлери ючюн школ, эл, район администрацияладан сора да республиканы башчыларындан сый-бюсюреу табады. Окъутхан сохталары да республикадагъы эришиуледе, Бютеуроссия конкурслада атларын айтдырыб, сюйген устазларын къууандырадыла.
Галина Муратовна бла баш иеси Ёзденланы Хусей аламат юйдеги ёсдюргендиле. Юйюр тамадалары Зухра КъЧР-ни почта управлениесинде ишлейди, Лаура анасыны джолу бла баргъанды, анасы ишлеген школда социал педагогду, гитче къызлары Мадина да ол элни больницасында тамада медсестраны къуллугъун бардырады.
- Джандетли болсун, Галинаны джашау нёгери Хусей да, арт джыллада бу школда устаз болуб ишлей эди. Терен окъууу-билими болгъан адам эди, бир кёзюуледе Къыргъызстанда НИИ-ге башчылыкъ этиб да тургъанды. Галина уа уллу юйдегиде тогъуз сабийни бири болуб ёсгенди. Ол билимли, сынамлы устаз болгъаныча, адамлыкъны шартларын тас этмегенди, тин-дин байлыкъны сакълагъанлай, окъутхан сохталарына, ёсдюрген юйдегисине бергенлей келеди. Быллай огъурлу адамла ёсдюрген сабийле да, ата-аналарындан юлгю ала, джашауда кеслерине орун табхандыла, - дейди школну директору Ёзденланы Хаджи-Ахматны джашы Хусей.
Школну устаз коллективи, сохталары да Галина Муратовнагъа узакъ ёмюр, саулукъ-эсенлик, джюрек рахатлыкъ, юйдеги насыб эмда берекет теджейдиле. Мындан ары да джаш устазлагъа осуйлукъ эте урунурун излейдиле.
КЪОЗБАЛАНЫ Зарина.
Окъуучуну оюму
ХАЛКЪГЪА ХАЙЫРЫ БОЛГЪАН КИТАБ
Къарачайны китаб тапхасына энтда бир аламат китаб къошулду. «Силкин аллынга, халкъым» деб аны аты алайды.
Автору СССР-ни саулукъ сакълау санагъатыны айырмасы, Эресейни махтаулу врачы Шидакъланы Батдалны джашы Ибрагим хаджиди. Китаб 2014-чю джыл Москвада «Эльбрусоид» организацияны кючю бла чыкъгъанды, 152 бетден къуралгъанды. Китабны биринчи бетлери «Джазыууму джолларындан эки-юч сёз» деб башланады. Орта Азияда джашагъан къыйын джыллада анга окъуу-билим берген устазларыны атларын уллу сый-махтау бла сагъынады. Кеси да орта школну алтын медалгъа бошагъанын, андан сора медицина институтха кириб окъугъанын билебиз, республикабызда кёб джылны доктор болуб, атын иги бла айтдырыб ишлегенди. Хаджилик борчун да толтургъанды. Алайды да, биз Шидакъ улуну доктор, ишин деменгили толтургъан, уллу адамлыгъы болгъан, инджилиб аллына келген адамгъа джан аурутуб къарагъан адам болгъанын биле эдик. Энди уа Ибрагим хаджи, китаб джазыб, сёзюню чемерлиги бла къарачай тилни устасы болгъанын да кёргюздю.
Китабны кереклилигин, магъанасын, халкъыбызгъа джарарыгъын китаб басмадан чыкъгъынчы огъуна Биджиланы Асхат хаджи ачыкълайды. Асхат хаджи джазгъан рецензияны окъугъандан сора китабны юсюнден башха зат айтыргъа неда къошаргъа бизни къолубуздан келлик тюлдю. Алай болса да, мен да кёлюме келген бир-эки сёз айтыргъа тыйыншлы кёреме. Китабны бек сюйюб, талпыб окъудум. Бу китаб окъуучулагъа тыйыншлы саугъа болуб чыкъгъанына ишексизме. Авторну литература фахмусу, къарачай тилни кескин билгени кёрюнеди, миллетине игилик излейди, джашаудан кёб мисал келтиреди. Хапарларыны кёбюсю атасы Батдалны юсю бла айтылады. Мен, атасыны – керти адамны, огъурлу инсанны – болумун, сыфатын ачыкълагъаны ючюн Ибрагим хаджиге джюрек разылыгъымы билдиреме.
Кертиси да Батдал кесини заманында Уллу Къарачайда белгили адам болгъанды, ол заманнга кёре окъууу болгъанды. Аны алай болгъанына шагъатха бир мисал келтирейим: кетген ёмюрню 60-чы джылларында Учкуланда Къоркъмазланы тийреде бир джаназы намаз болады. Джаназыгъа кёб къарт джыйылгъан эди, къабырлагъа бир талай къартны ызындан барыргъа керек болду. Аланы орталарында джылы 60-дан атлагъан бир адам орус тилде математиканы юсюнден сёлеше келиб, 10-чу классны программасында болгъан бир къыйын теореманы азбар айтды. Мен да ол къартча теореманы орус тилде айтдым: «Объём усечённой пирамиды равен сумме объёмов трёх пирамид, имеющих общую высоту, равную высоте усечённой пирамиды, а основаниями соответственно верхнее основание, нижнее основанием среднее пропорциональное между обоими основаниями». Бек сейирсиниб къалгъан эдим. Сора алайда адамладан соруб билдим, теореманы айтхан Шидакъланы Батдал болгъанын, аны юсюне да Батдал дин ахлу адам болгъанды. Ибрагим хаджи билдиргенден, Шидакъланы Батдал Къур’анны 800 кере окъуб чыкъгъанды. Ибрагим хаджи китабында Ислам диннге кёб эс бёледи. Ол хыйсабсыз терен, кенг, мийик болгъанын кёргюзеди.
Анда айтылгъанча джашаргъа керегин чертеди.
Аны Уллу Аллах бизге саугъа этиб бергенини эмда Адамны кючлю тукъум тазалаб, аны саулукълу, оюмлу, джигер, кирсиз, ариу, тюз иннетли этиб джаратханыны юсюнден айтады автор.
Китабда джаш адамлагъа юйленирге ашыгъыргъа керек болгъанын, бернени заранлыгъын, келин келген, къыз чыкъгъан адетлерибизде керексиз джоюмла кёб болгъанларын кёргюзеди. Автор тойланы ресторанлада барлыкъларын джакълайды, «алай а мен келин келген той, къыз чыкъгъан той, дагъыда аны кибик кюёу чакъыргъан той хар юйню арбазында болса (барса) разыма. Адамны арбазы къууанчдан толургъа керекди, той да, алгъыш да арбазда болсун дерикме», дейди.
Китабда автор ана тилибизни седиреб, таркъайыб, учхара болуб, унутулуб баргъанына джаны бек къыйналгъанын билдиреди. Бюгюнлюкде ана тилибиз инджиулю болгъаныны юсюнден Ибрагим хаджи «Къарачай» газетни бетлеринде да джазар ючюн къалмагъанды.
«Джаш тёлю ана тилде хазна сёлешмейди. Аланы къой, ата-аналары да къарачай тилни джармалар керекли къалмайдыла. Бизни аллыбызда тургъан оноучуларыбызны кёбюсю (аланы юсюнден автор китабында да айтады) ана тилде сёлеширге ыйлыкъгъан этедиле. «Салам алейкум», - деб саламлашсанг, ол да: «Здравствуйте», - деб джууаб береди», - деб къыйналады.
Бизни ана тилибизге айыб салырча тюлдю. Ол бек бай, терен тилди. Бир тукъум бир башха тилден сёз къатышдырмагъанлай хар затны толу магъанасын чыгъарыб, ариу ангылатырча болуму барды. Тилибизни айнытыуда къарачай тилде чыкъгъан китабланы, газетибизни, халкъ джырларыбызны, таурухларыбызны, нарт сёзлерибизни, джомакъларыбызны магъаналары бек уллу болгъанын айтады. Тилибиз, джашауубуз да табсызлыкъгъа тюшюб тургъан заманда къарачай тилде чыкъгъан джангыз газетибизни магъанасы бек уллуду. Къарачай миллетни джашауун, болумун, иннетин суратлауда, адет, намыс джорукъларын сакълауда этген ашхы ишлерин, башха затланы юслеринден миллетни хапарлы этиуде ана тилибизде чыкъгъан «Къарачай» газетибизни магъанасы бек уллу болгъанын эсибизден чыгъармайыкъ. Мени джанымы къыйнагъан неди десенг, «Къарачай» газетге аз адамыбыз джазылады, бу арт кёзюуде «Къарачайны» алгъанланы саны 6 мингни тёгерегиндеди. Уллу Аллахны кючюнден къарачайлыланы саны 200 мингден атлагъанды, аны юйдегиге айландырсакъ, 40 минг чакълы болургъа керекди. Алай эсе, ол санны тюз джартысы джазылса, газетибизни саны 20 минг экземпляргъа джетерик эди. Ол кеси да ыйыкъда юч кере чыгъаргъа боллукъ эди, бусагъатдача къуру эки кере болуб къалмай. Эллени, районланы тамадалары бу ишни къолгъа алыб тюзетирле, деб ышанама.
Китабда нарт сёзлерибизге, чамгъа-накъырдагъа да эс бёлюнеди. Боташланы Шырданны бир-эки чам сёзюн да джазгъанды Ибрагим хаджи. Шырданны юсюнден айтсакъ, ол уллу билими болгъан мал доктор эди. Кеси да огъурлу, ариу халиси болгъан, адамлагъа хатери джетген, болушлугъу болгъан адам эди.
Кетген ёмюрню 70-чи джылларында СССР-ни Министрлерини Советини Председатели Алексей Николаевич Косыгин Тебердиге, Доммайгъа келеди. Теберди шахарда ингир ала айлана баргъанлай бир арбаздан овчарка ит, тагъылыб тургъан сынджырындан ычхыныб, Косыгинни адъютантын къабады. Олсагъатлай Къарачай шахаргъа телефон бла сёлешиб, дженгил халда, билимли мал доктор табыб, Теберди шахаргъа келликлерин излейди Косыгин. Районда, ол кёзюуде, Боташланы Шырдандан онглу мал доктор болмагъаны себебли аны излеб, табыб, ол ит болгъан арбазгъа алыб барадыла. Шырдан итни тинтиб, къараб, аурууу болмагъанын, артыкъсыз да ала къоркъгъанча «къутургъан» ит болмагъанын бегитиб, справка джазыб, Косыгинни къолуна тутдурады. Алексей Николаевич да Шырданнга бюсюреу этиб ашырады. Китабны 92-чи бетинде автор джангылыб Шырдан ючкекенчиди деб джазгъанды. Ол Хурзукда туугъанды, андан сора Бирликде, Микоян-Шахарда, Ростовда джашагъанды. Сюргюнден къайтхандан сора Карачаевск шахарда, Марада, Къасайланы Осман атлы совхозда, Схауатда (бир кесек заманны), Ташкёпюрде ишлегенди. Джашаууну арт джылларын Москвада джашыны юйюнде ашыргъанды. Шырдан ауушханлы бирэки ай болады. Аллах рахмат этсин.
Экинчи чамчы Хапчаланы Маджит да къартджуртчу тюлдю. Ол да Хурзукда туугъанды, арт кёзюуде ишлегени, джашагъаны да Учкуланда болгъанды.
Шидакъ улу китабында хоншу халкъла бла бек шохлукъ тутаргъа, миллетлени арасында тынчлыкъны, рахатлыкъны бегитиуге уллу эс бёледи.
2015 дж. февралны 21 "Къарачай"
Билсегиз, джарар...
ГРИППДЕН САКЪЛАНЫРГЪА БОЛЛУКЪДУ
Гриппни вирусу бир да дженгил джайылады, ол адамгъа джетгени бла аны чархыны онгун алады, халын табсызгъа бурады.
Адам ауруй башлады эсе, эм алгъа ол тургъан бёлмеде болумгъа эс бёлюрге тыйыншлыды, анда хауаны джылылыгъы 18-19 градусдан ёрге болмазгъа керекди. Джукъуну кёзюуюнде уа андан да сууугъуракъ болгъанлыгъына хата боллукъ тюлдю. Бёлмеде таза хауа джюрюрча эшикни, терезени ача турургъа унутмагъыз. Аламат ушхууурла этиб турургъа керекди ол кёзюуде деб бир джерде да бегитилмегенди. Сабий ауругъан заманында ашаргъа излемегенлик этсе, аны ашха ачар ючюн, татлы затланы теджегиз. Ашаргъа излемеген сабийге уа зор этмегиз. Аны халы маджалгъа айланнганлай, ашха аллы ачыллыкъды.
Бу вирусну кёзюуюнде Азияда адамла ауузларына, бурунларына маскала саладыла. Ол бек ашхы ишди, аны бла кесинги сакълайса, алай болмай ауруб тура эсенг, башхалагъа джукъмазча этесе. Гриппни инфекциясы кир къолладан кёчерге да боллукъду. Статистика кёргюзгенден, бир кюнню ичинде биз бармакъларыбыз бла кёзюбюзге, ауузубузгъа, бурунубузгъа 300 кере узалабыз. Къол тутуб, саламлашсанг, эшикни сабындан тутсанг да элтесе
Адам гриппден аурумаз ючюн кёб тюрлю амалланы айтадыла, аламат ашасанг неда тенгизге барсанг аурурукъ тюлсе дейдиле, аурудунг эсе табылгъан дарманны ич, сарысмакъ аша деб да кюрешедиле. Алада да болур ышан, алай а, чынг алгъа уа вирус джукъмазча этерге керекди. Ауругъунчу кюрешмесенг, ауругъандан сора аны бакъгъан къыйын тиерикди. Лейкоцитарный интерферонну хайырландыргъан аны эсебин ангыларыкъды. Ол бек аламат джарайды. Ай медет, аны адамны лейкоцитлеринден этгенлери себебли, дарманны джетишмегени табсызды. Аны джангыз бир аманы: аллергия берирге боллукъду ол.
Ол дарманны табалмагъан неда аны бла хайырланыргъа мадары болмагъан грипп-ферон деген дарманны хайырландырса да джарарыкъды.
Къысха хапарла
ЮЧ ТЮЗ СЁЗ
Бир уучу джаш узакъ, мийик таулада, терен ёзенде, къалын чегетни ичинде сокъмакъ джолчукъ бла бара тургъанлай, бир тик, тар айланчны ёре джанындан аллына уллу агъач киши чыгъыб, сермеб уучуну шкогун алыб, кесин да тутады. Сора аны бир дорбуннга элтиб, былай айтады. Сен къарачайлы болгъанынгы мен билеме, аны ючюн сени тилингде сёлешеме. Сёз ючюн, юч тюз сёз айтсанг, сеннге хыянат этмегенлей, заран джетдирмегенлей иерме, башынга бош этерме, алай болмаса, джашауунгдан айырлыкъма, - деб, сыртындан тахтасына таянады.
Къоркъгъандан санларына сууукъ тер уруб, бети агъаргъан джаш эсин джыйыб айтады.
- Биринчи, мен анамдан туугъанлы сенден эрши джаныуар кёрмегенме. Экинчи, джашагъан джашауумда бюгюнден бек къоркъмагъанма. Ючюнчю, бу джол сенден сау къутулсам, бу джерге ёмюрюмде аягъым басмаз эди, - дейди.
Агъач киши аны айтханына тынгылаб туруб, тюз айтаса деб, ийиб къойгъанды.
БИР КИШИ ДЖАШЫН ЮРЕТГЕНДИ
Эртде-эртде бир тау элде бир орта бай киши джашын сынар, юретир мурат бла: «Джашчыкъ, бар да ол байда бир айны ишле да, айлыкъ джалынгы алыб кел», - дегенди. Атасыны айтханын эте, саубитген къарыулу джаш ол байгъа бир ай заманнга джалгъа киреди. Бай джашха ким болгъанын сорады, атасын таныб, ол менден эсе байды, деб ичинден сагъыш эте, бу мени сынаб ийген болур дей, джашха бир зат да ишлетмей, таб болум къураб, ай бошалгъанында 10 сомлукъладан 100 сом да бериб, бу айлыкъ джалынгды деб, юйюне ашырады. Джаш келтириб ачхасын атасына береди. Къарт от джагъада олтуруб, тюменликлени бирем-бирем отха атыб кюйдюрюб башлайды. Бошагъанында, джаш, кюлюб къойгъан болмаса, атасына ауузундан чыгъарыб бир сёз да айтмайды. Ол ачханы ачхагъа санамай, болгъан затны къулакъгъа алмай къояды. Атасы, джашына бу ачха бошунагъа тюшгенин ангылаб, аны кесине чакъырыб джангыдан айтады.
- Ол кишиге бар да, анда да бир ай ишлеб, айлыгъынгы алыб кел, - деб кесинден эсе байгъа иеди. Бай джашны атасын таныб, ол баш тутхан адам, джашын юретирге ийген болур деб, аны кийимлерин тешдириб, чабырла, ишге джараулу башха кийимле кийдириб, къой кютерге джарашдырады. Кече алагъа гёзет этдиреди. Ингир болса, отун джардырады, къошну башха джумушларын да аны бойнуна салады. Танг джарыкъдан башлаб, ашхам къарангысына дери къаты ишлетгенлей турады. Джаш кюнлени санаучу болуб, ай бошалырын ашыгъыб сакълайды. Ол заман джетгенинде, бай: «Ашагъанынгдан, ичгенингден къалгъаны буду», - деб, анга бир сомлукъладан юч тюменни бериб иеди.
Джаш юйюне барыб, атасына ачханы бериб, бир джанына туруб, не айтыр деб къарайды. Къарт сёлешген да этмегенлей сомлукъланы биягъы отха атыб башлайды. Джаш эрлай атасыны къолундан тутуб, мен быланы ишлеб, къолларымы берч этиб алгъанма, кюйдюрме, дейди. Атасы, ышарыб: «Мен сеннге аны билдиралмай кюреше эдим. Кесинг сынаб ангылагъанынг иги болду. Мен къарт болгъанма. Рысхыбызны керексизге джойма, мен да ма алай ишлеб къурагъанма аны. Къыйынынг багъалыды, сыйлыды, аны унутма»,дейди.
Бир уучу ууда айлана, бир кесек солуюм деб, таш юсюне олтурады. Андан да туруб къапталын къырдыш юсюне джайыб, таяныб, кёкде булутланы джюзюб баргъанларына къараб тургъанлай, бир агъазчыкъ ызындан бир зат къуугъанча, чабалгъанын-чабыб келеди къатына. Неден эсе да къоркъгъанча, тёгерегине дженгил-дженгил къарайды.
Узакъ болмай таш къалауну тёгерегинде ёсген лыбыта, кендир ханслагъа кириб, не эсе да этиб, бир кесекден чыгъыб, дагъыда ары кирпик къакъмай къарайды. Бир кесекден уучу алай андан бир уллу джылан сюркелиб келгенин кёреди. Агъазчыкъ таш къалаугъа кириб кетеди. Джылан да аны ызындан ары киреди. Агъазчыкъ башха тешикден чыгъыб базыкъ лыбыта къаураны юсюне минеди. Джылан да бир тешикден башын чыгъарыб ёрге тутханлай, джыланны ауузуна сийиб, бир джанына чынгайды. Джылан ташладан кесин айырыб чыкъгъынчын уу сингиб ёлюб къалады. Уучу сейир-тамашагъа къалыб тургъанлай, къайдан эсе да бир къуш окъча джетиб, агъазчыкъны алыб кетеди. Уучу анга къыйнала, бушуу эте тургъанлай, къуш алчыгюльчю болуб, доп деб, джерге тюшеди. Ол барыб къараса, къушну богъурдагъы юзюлюб, ёлюб тура. Уучу сейирсиннгенин тохтатмагъанлай, алайда сир къатыб талай заманны турады.
Арт кёзюуде бу паркны джарашдырыр джанындан кёб зат этилгенди. Къурулуш, ремонт ишле анда алкъын бошалмагъандыла. Мындан алда Черкесскени мэри Тамбиев Руслан паркны 5 объектинде ол ишле къалай баргъанларына къарагъанды. Ол кюн аны биргесинде шахарны башчысы Евгений Беланов, башха джууаблы къуллукъчула да болгъандыла.
Алгъы бурун мэр паркда Аскер махтауну аллеясы бла байламлы проектни джаратханын билдиргенди. Проектге кёре, Уллу Хорламны 70-джыллыгъына джоралаб, аны декоратив халда ариу джасарыкъдыла, джангы экспонатла да къошарыкъдыла. Аскер техника болгъан джерде энди белгили аскер башчыланы, къралгъа сыймахтау келтирген онглу адамланы (Александр Невскийни, Александр Суворовну, Михаил Кутузовну, Павел Нахимовну, Фёдор Ушаковну, Георгий Жуковну, Александр Покрышкини, Николай Кузнецовну, Василий Маргеловну эмда Константин Рокоссовскийни) скульптуралары сюелликдиле. Аланы Кропоткин шахарда этдирликдиле.
Экинчи объект да алайдан узакъ тюлдю, Халкъланы шохлугъуну аллеясы бла «Нарт» стадионну араларындады. Алайда картинг секция ачыллыкъды. «Картинг» деген техника спортну бир тюрлюсюдю, бюгюнлюкде кёб шахарлада аны бла асламысына джаш къауум кюрешеди.
Паркда джаш адамла джаратырыкъ дагъыда бир джангы проект этиле турады. Ол «Место влюбленных» деген архитектура комплексди. Тюрлю-тюрлю проектлени арасында маджалын сайлар ючюн 2014-чю джыл Черкесскени мэриясы бла «Мегафон» компания иш этиб конкурс бардыргъан эдиле. Алайдагъы кёлню джагъасында ташдан ишленнген омакъ беседка, илипин, аны юсю бла кёпюрчюн, фонтан, суу секиртме боллукъдула.
Башында сагъынылгъан объектлени бешинчиси КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидни аманаты бла
ишлене турады. «Джашил айрымканнга» тюшген джерде лифт халда подъёмник къуруллукъду. Ол сооружение эки аягъында джюрюелмегенлеге, сабийни коляскала бла чыгъаргъанлагъа табды. Эки тоннаны кёлтюрген лифт бир джолгъа талай колясканы, 20-дан аслам адамны тюшюрюбминдириб тураллыкъды. Мэр Тамбиев Руслан айтханнга кёре, ол объектлени барын джарашдырыб, май байрамлагъа паркга джангы тюрсюн алдырыр мурат этедиле. Лифтни ол кёзюуге битдиралмасала уа, шахарда джамагъат транспортну бир-эки маршрутун, бу паркга, «Нарт» стадионнга, бурлукъдула. Паркда джаяу джолчукъла, кёпюрчюкле да сакъат адамла джунчумай джюрюрча джарашдырыллыкъдыла.
Дагъыда «Лукоморье» деген аллеяда аттракционлагъа деб энтда 3600 квадрат метр джерни хазырлаб кюрешедиле. Быйыл алайда 5 джангы аттракцион салынныкъды. «Ол аттракционланы Волгоград чыгъарады, дейди «Джашил айрымканны» директору Къоркъмазланы Ганнибал. – Кеслери да деменгилиликлери бла, дизайн бла да тыш къраллада этилгенледен кем тюлдюле. Алагъа джоюллукъ ачханы иги кесегин «РусГидро» ОАО бергенди».
Паркда ишлени бардыргъан подряд организациялагъа мэр белгиленнген болджалгъа иш тамамланыргъа керекди деб, аманат салгъанды. Май байрамлагъа «Джашил айрымкан» алгъындан да джашил, айбат да болуб джашнаргъа керекди, деб кюрешедиле.
ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
2015 дж. февралны 19 "Къарачай"
Тарихни бетлери
135 ДЖЫЛНЫ МЫНДАН АЛГЪА:
ЭЛ БАШЧЫЛА
1870-чи - 1880-чи джыллада Къарачайны джамагъаты Къобан областны Баталпашинск уездине къарагъанды. Анга башчылыкъны полковник Петрусевич Николай Григорьевич, ызы бла да капитан Кузовлев Фёдор Андреевич баджаргъандыла.
2015-чи джыл, январь айны ал кюнлеринде Россияны 1-чи каналы билдиргенден, биринчи эки чархлы велосипед 1885-чи джыл чыкъгъанды. Алай демеклик – 130 джылны мындан алгъа. 1887-чи джылда уа, американлы Стивенс (санфранцискочу) велосипед бла 13,5 минг миль джол къоратыб, джерни тёгерегин аулагъанды.
- Эски Къарачайгъа уа, биринчи болуб, велосипедни Батчаланы Зекерья улу Аубекир келтиргенди. Ол да Романовланы 300-джыллыкъ (1913 дж.) уллу къууанч байрамлары бла бирге болады, деб хапар айтхан эди 1970-чи джыл Биджиланы Басият улу Адей.
Уллу Хорламны 70-джыллыгъына
КЪАЙДА ДА АЛ САФДА БОЛГЪАНДЫ
Халкъыбызны белгили адамларыны бири Къанаматланы Абдулну джашы Хамитге быйыл 91 джыл толады. Ол заманны ичинде къралда, Къарачайда болгъан тюрлениулени барын да кёргенди, сынагъанды, къайда да ал сафда болгъанды. Газетни къуллукъчусу АППАЛАНЫ Билял, аны юлгюлю джашауундан хапар айтыр ючюн, кесине тюбеб, ушакъ этгенди.
- Хамит, ушагъыбызны сабийлигингден башлайыкъ.
- Сабийлигим Даусуз элде ётгенди. Атамы атасы бла къарнашлары, юйдегилери бла бирге Къартджуртдан эки Мараны биринде джашаргъа келедиле. Алай а элле толуб, былагъа орун табылмайды. Эки Мараны ортасында Чынар Аягъы деб барды. Алайда тохтайдыла. Джангы джерле бериледиле, деб эшитиб, атам Зеленчук таба атланады. Даусузда табыб келеди. Атамы эки юйдегиси бар эди. Эки бачханы алыб, чалман къошла ишлеб, тёгереклерине буруу этиб, арагъа ырджы салыб, хар нени джарашдырады. Биринчи юйдегисинден эки джаш бла бир къыз, экинчисинден да биз - юч сабий. Школгъа джюрюб башладым. Ол кёзюуге атам ёгюз арба, тирмен, гюрбеджи къурагъан эди. Маллары да аслам эдиле. «Кулакса» дей тебрегенлеринде, эки юйдегисине айырыб энчи акт этдиреди да, рысхыны адам башына юлешгенлеринде, среднякга саналадыла.
Мен, элде 7-класслыкъ школну бошаб, андан ары Зеленчукде окъургъа керек болдум. 8-чи классдан сора, 9-чугъа бир кесек джюрюдюм. Юйдеги - ауур, ууакъ. Атама болушлукъ керек эди. Экзаменле бериб, МикоянШахарда педтехникумгъа (заочно 2-чи курсха) кирдим. Устаз этебиз дейдиле да, анда джалым аз боллукъду, кесибизде агъач заводха кирейим, бош этигиз, деб тилейме. Алай бла урунуу джолуму башлайма. Айтыргъа унутуб барама, джылыма эки джыл къошуб джаздыргъан эдим, алай табха санаб. Фашистле Джуртубузгъа чабыуул этгенлей, меннге да повестка келди.
- Къайры джибердиле?
- Владикавказда связистлени курсларына ашырдыла. Къысха программа бла юретиб, 1942-чи джыл июнну 5-де 300 джашны, барыбызгъа да кичи лейтенант чынла берилиб, къазауат баргъан джерлеге ашырдыла. Мен юч нёгерим бла бирге Калинин фронтда 22-чи армиягъа тюшеме. Олсагъатда бизни немецле къуршоугъа алыр ючюн къазауат эте эдиле. Анга джибердиле. Биз ары джетгенлей, джаула къуршоуну джабдыла. Биз болгъан 355-чи дивизия тюз джолну юсюнде эди. Башыбыздан бомбаланы къуюб, уллу халеклик салдыла. Чегетге джанлагъыз, дедиле да, къауум-къауум болуб, ары сингдик. 357-чи дивизиядан адамла, штаблары бла, анда кёре эдим, алагъа къошулдукъ. Талай кюнню къайсы джанына чыгъаргъа билмей айландыкъ. Бир таб джерни табыб, къазауат эте, ётюб, артиллеристле бетджан салыб тургъан, кесибизни джерибизге джыйылдыкъ. Алайдан эки кюнню джюрюб, Ярослав областда, Волга сууну джагъасында тохтадыкъ. Бизнича къуршоудан чыкъгъанланы бирге джыйыб, аскерге джангы алыннган джаш адамланы да къошуб, дивизия этдиле. Связны бегитиу джаны бла мени сынамым да бек джарады.
Москва областны Нарофоминск шахарыны къатында оборонаны бегитирге ийдиле. Алайда кёб турмадыкъ. Поезд бла келтириб, Псков областда тюшюрдюле. Кече бла джаяу джюрюб, Великие Луки шахаргъа джууукълашдыкъ. Бешинчи Гвардиячы корпусха къошулдукъ. Узунлугъу 200 километр болгъан джерге чабыуул этерге керек эди. Великие Луки шахарны кюнбатыш джаны бла кириб къуршоуларгъа 5-чи корпусха борч салыннган эди. Чабыуул этиб, немецлени горнизонларын къуршоугъа алабыз. Ала - шахарны ичинде, биз тышында. Аланы къутхарыргъа башха джерден уллу аскерни алыб, бизни бир джаныбыздан джууукълашадыла. Мен къуллукъ этген полкну аны аллын тыяргъа, шахарны кюн батхан джанына джибередиле. Башха полкла созулуб, бизни орнубузну бегитедиле. Баргъан джерибизде, араларында да суула бузлаб, узунуна тизилиб тургъан бир кёб ууакъ дуппур бар эди. Кече полкну къарауул пунктунда тургъанлай, телефон бла взводну командири дивизияны штабына келсин, деб билдирдиле да, биргеме эки солдатны да алыб, алайы бла баргъан Ловаты суудан да буз бла ётюб, барама. Декабрь айны аягъы сюрем, бек сууукъ кече эди. Дивизияны командири Кроник Александр Львович бизни полкга барыб, хар неге къараргъа излегенин билдирди.
- Сени андан чакъырмай барырча тюлмеди?
- Огъай. Джол уста керек эди. Мен а аскер бёлеклени арасында связны бегите джетмеген джерим къалмай эди. «Къалай элтириксе?» деб сорду. Темир джол кёпюр бла ётсек таб эди. Алай а Старая Крепостда тургъан фашистле къырыб къоярыкъ эдиле. Къыйын болса да буз бла ётген къоркъуусуз эди. Биргебизге автоматчикледен эмда тахсачыладан эки ротаны да алыб, атландыкъ. Тик джерле бла Ловатха тюшюб, бузну юсю бла ётюб, тогъай айланыб баргъанлай, фашистле сезиб, ата башладыла, алай а сокъмакъны башха этиб, джанлай-джанлай, полкну штабына сау-эсен джыйдым. Дивизияны командири разылыгъын билдириб: «Эртденбла меннге бир тюберсе», - деди. Алай а бизден 15 километрни барыб, танка бригада тамал салыб тура эди да, штабны тамадасы бир конвертни бериб: «Биягъы джолунг бла ызынга къайт, бизге танка взвод сюрюб кел», - деб ашырды. Алай бла дивизияны командирине тюбемей къалдым. Великие Луки шахарны бек къыйналыб тазаладыкъ джауладан.
- Болмай а. Эндиледеча радио-зат бла хапар алыб, хапар бериб турурча тюл эди. Эки арада кабелни тартыб, телефонла бла алай сёлеше эдиле. Не къыйын болумда да связь ол халда сакъланыргъа керек эди. Кабелни аяб, тюз темир чыбыкъланы тартыб кюрешгеним бола эди.
Джаз келиб, мен къуллукъ этген аскер бёлекге фашистле чабыуулгъа хазырланнганларын билирге керек эди. Къаллай кюч къайсы джаныбыздан чабарыгъын айталмадыла. Тахса билирге адамла иедиле, ала да къолай хапар келтирмейдиле. Корпусну командири Белобородов аланы ызларын
Къанаматланы Хамит.
дан телефон связь къураргъа буйрукъ береди. Тахса полкну командири татар джаш Мухиддиновну биргесине, кабелни да белиме байлаб, бауурубуз бла сюркелиб барыб, немецлени бетджанларына джууукълашдыкъ. Кесибиз да, къарангы кечеде, миналаны аралары бла алгъа ыхтырыла, темир чыбыкъдан бурууларына джетдик. Аланы кесиб, джол ачыб, ётдюк. Нёгерлерибизни бири джауну дзотуна гранат быргъады. Къайда, къалай болгъаныбызны уа штабха билдириб келгенме. Алгъындан келишгенибизча, ол атылгъанлай бизни полкну артиллериясы, миномётлары бизни эки джаныбыз бла аланы бетджанларын уруб тебредиле. Биз арада къалдыкъ, ол къатышханда джесирге экеуленни алыб, ызыбызгъа айландыкъ. Биз джанлагъандан сора ангыладыла немецле болумну. Юслерине тоб, миномёт окъла къуюла тургъанларына да къарамай, бизге атыб башладыла. Тюзю, бизни къайгъылы болурча тюл эдиле, ол джесирле тахса берирле деб къоркъуб, аланы къурутур ючюн кюреше эдиле. Ол муратлары толмады. Штабха алыб келдик. Былайда чабыуул болмазлыгъын айтдыла ала. Андан сора бизни дивизияны алайдан алыб, эм къоркъуулу джерге ашырдыла. Белоруссиягъа джууукъда талай шахардан, элден фашистлени къыстадыкъ. 1943-чю джыл Невель шахар ючюн сермешледе джаралы болуб, госпиталгъа тюшдюм. Андан чыкъгъанымда 115чи дивизияда 292-чи полкга къайтдым.
- Къалайлада къазауат этдинг?
- Белоруссияда Полоц шахарны да алыб, Литвагъа кирдик. Къазауат эте, Латвиягъа ётюб, алайдан да джауланы сюре барыб, Пруссиягъа джетдик. Аны Тельзит, Канц шахарларын алгъаныкъда, Курляндиядан джанларгъа излеген немецлени джоллары джабылды. Кёнигсберг шахарны шимал джанында аэродромну алгъаныкъда, 32 мессершмит самолёт къолгъа тюшдю. Чыртда бузулгъан джерлери джокъ, барыны да отлукълары бошалыб. Ала бизге къалмаз ючюн фашистле аланы атылтыб къурутургъа керек эдиле, башлары къайгъылы болуб, алай да эталмагъан эдиле. Кюн чыкъгъан Пруссия бла Кёнигсбергде джауну аскерин ууатыуда ал сафда болгъаны ючюн Совет Союзну маршалы Василевкий 292-чи полкда къазауат этгенлени барын да орденле, медалла бла саугъалауну юсюнден буйрукъ джазгъан эди. 115-чи Къызыл Байракълы дивизия, фашистлени сюре, Косу Хель деген джерге джетди. Алайда немецлени 112 минг солдаты бла офицери бизни полкга бой салды, сауутларын бердиле. Ол кёзюуде Германияны бой бергени билдирилиб, Хорламны кюнюню байрамын этдик.
- Хамит, сени мен къарагъан документлеринги арасында 1945-чи джыл январны 29-да Къызыл Джулдуз орденнге тыйыншлы болгъанынгы билдире, бек махтаб джазылгъан къагъыт барды архивден. Тюбюне да 292-чи полкну командири подполковник Маршавин къол салыб турады. Неси да аламат, алай а эки тизгинни юслери сызылыб турадыла...
- Адамлары къайда джашагъанлары джазылгъан тизгинледиле. Ал кёзюуде мындан кёчюргенлерин бизледен джашырыб, къайры элтгенлерин да билдирмей тургъандыла.
...Алайдан кюн батхан джанына барыб, Польшаны Белгарт шахарына джетдик. Алайда бизни, 115-чи дивизияны, моторлу 26-чы гвардия дивизия этиб, юч танка полкну да къошдула. Алай нек этгенлерин да ангыладыкъ. Къазауат бошалгъанлыкъгъа, Американы джангы президенти Трумен къайгъы излеб башлады. Керек болса, сермешиб тебрерге хазыр этгенлери эди бизни. Бир джылдан шимал джанында кёлню джагъасында немецлени аскер шахарларына кёчюрдюле. 1949-чу джылгъа дери аскер къуллугъуму тындырыб турдум. «Мадар бар эсе, юйдегибизге джууугъуракъ джерге кёчюрсюнле», - деб, Сталиннге тилек къагъыт джаздым. Андан сора Куйбышев шахар аскер округну штабында связны узелини тамадасы болуб ишлеб турдум. Андан, аллай къуллукъладан офицерлени билимлерин, сынамларын ёсдюрген 9-айлыкъ курслагъа ийдиле. Саулай къралдан 300 адам бар эдик. Бир майор бла менден сора ол курсланы айырмагъа бошагъан да болмады. Ызыма къайтдым. Алай барыб келгенлени махтаб, сыйларын чыгъарыб, уллу къуллукълагъа сала эдиле. Меннге хазна магъана берген болмады. Депортациягъа тюшген халкъны адамына алай этиучюлерин биле эдим, дагъыда ачыуум бла къоруулауну министрине энтда бир рапорт джаздым: «Атам, анам ссылкада тургъанлай, мени аскер къуллукъ этгеним келишмейди, аланы башларына бош этерге болушугъуз. Былай тутарыкъ эселе, мени башыма бош этсинле», - деб. Приволжский аскер округда Аскер советни члени Сорокин чакъырыб, бек урушду. «Сен офицерни сыйын тюшюргенсе», - деб, 1952-чи джыл аскерден къоратдыла.
- Къайры бардынг? Адамларынг къайда эдиле?
- Къыбыла Къазахстанны Пахта-Арал районунда эдиле. 1946-чы джыл отпускагъа барыб кетген эдим. Атам: «Игисагъын джашагъан джерибизни бир кёрюр эди», - дегенлей тура эди. Ол эсимде къалыб, 1947-чи джыл, таблыкъ тюшюб, Баку бла айланыб, бери келеме. Зеленчук районда военкоматха киреме. Мени алгъын аскерге ашыргъан капитан энтда ишлей кёре эдим. Ол мени танымады, мен таныб, хапарымы айтдым. Бек къууанды тюбегенибизге. Сёлеше келиб, къарачайлылагъа джетген къыйынлыкъланы юслеринден айтдым. Анга да къыйналгъанын билдирди да: «Мында да бек табсыз болумгъа тюшюб тургъанбыз. – деди. – Къарачай элледе юйлени тонаргъа излегенле кёб болдула. Артда хар ким бир-биринден тил этиб тебреди. Алай бла 800 адамны тутдула. Энтда джорукъну сакълагъан бек къыйынды мында». Алгъыннгы хоншуларыбызны бири орус аммада фатаргъа тюшюб, сау ыйыкъны айландым. Ол кёзюуде ачхагъа реформа болуб къалды. Ачхам бар эди, алай а хар он сомгъа бир сом бергенлеринде, табсыз болумгъа тюшдюм. Ашаргъа талонларым джетишселе да, башха джукъгъа джояргъа ачха табмай, ызыма кючден джыйылдым.
- Къазахстанда хал къалай эди? Иш табылдымы?
- 1952-чи джылгъа кёчгюнчюле бир кесек эс джыйгъан эдиле. Мен райкомгъа бардым. Журавлёва деб кадрла джаны бла секретарь: «Колхозда нек ишлемейсе?» - деб сорду. «Мен джангы къайтханма аскерден, - дедим. – Къарачайлыладан алай кёб коммунистигиз болмаз», - деб чыгъыб кетдим. Узакъ болмай МТС бар эди. Анда ишлей башлайма да, диспетчер этедиле. Связны чотун аламат биле эдим. Бёлек замандан къайгъысын этиб, директоргъа ангылатыб, хар тракторгъа радиостанция салдырама. Ол уллу таблыкъ, джангылыкъ болуб хапары джайылады.
Мен командировкагъа кетиб къайтханымда, хар тюбеген алгъышлаб башлайды. Нек алай этгенлеринден а хапарым джокъ. Айтадыла. Профсоюз джыйылыу болуб, кесиме да сормагъанлай, мени анга тамадагъа сайлайдыла. Алайдан да кёб да турмай партияны райкомуна инструктор къуллукъгъа тюшдюм. Алайда ишлей тургъанлайыма, 1957-чи джыл, мени Чимкентге, обкомгъа чакъырыб, Москвада 6-айлыкъ курслагъа иериклерин айтдыла. Къарачайлыладан Джуртубузда ишлерге партия-мюлк актив хазырланныгъын билдирдиле. Мен баргъанымда, Боташланы Магомет, Къобанланы Ибрагим, Ёзденланы Борис, Байкъулланы Алий, Баболаны Хамзат - саулай да 12 адам келиб тура эди. Онючюнчю болуб къошулдум алагъа, араларында эм джаш да мен эдим. Ол курсланы бошай айланнган кёзюуюбюзде бир ыйыкъгъа Ленинградха экскурсиягъа ашырдыла. Къонакъ юйге джарашыб, шахар бла шагъырей болуб, кёб затны кёрюб, кёб затны эшитиб айландыкъ.
Курсланы тамадасы КПСС-ни Ара Комитетинде къуллукъ этген Сидоров эди. Ыйых кюн фойеге чыкъгъанымда, ол, алайда сюелиб, тютюн тарта тура эди. «Ауузланыргъа деб тебрегенме, заманынг бар эсе, сен да кел», - дедим. Узакъ болмай ресторанчыкъ бар эди - ары атландыкъ. Ушакъ эте келиб: «Джуртугъузда чот къалайды?» - деб сорду. «Къууаныр зат джокъду, - деб ачыкъ айтдым билгеними, эшитгеними. – Беш район къурагъандыла. Обкомну, облисполкомну къой, ол районланы биринде да тамадагъа къарачайлы тюшмегенди». «Алай болургъа мадары джокъду, сен къатышдыра тураса», - деди.
«Мен Джуртумдан 16 джыл болуб кетгеним бла тышындама, – дедим. – Аллай ишледе сынамым-затым джокъду. Былайда менден башхала алгъын да уллу къуллукъланы тындырыб тургъандыла. Джуртумдан письмола джазадыла да, аны бла айтама. Нёгерлерим болумну менден иги биле болурла». Ызыбызгъа къайтдыкъ, фойеде эки нёгерим сюелиб тура эдиле. «Бу табсыз хапарла айтады», - деди Сидоров. Сора менден эшитгенин айтды да: «Сиз а не дейсиз?», - деди. «Бу джаш адамды, ангыламай сёлешгенди, – деди бири. – Ызыбызгъа къайтсакъ, крайкомну биринчи секретары Лебедевге тюбербиз да, тюз хапар билирбиз». «Лебедевни кабинетине киралмай къалыргъа да болурсуз, – деди Сидоров. – Бу айтханны кертиге санай эсегиз, платформа къурагъыз, барынгы да атынгдан ким сёлеширигин белгилегиз, хазырланыгъыз. Хрущёвгъа тюбетирме, деб айталмайма, башхала бла тюбетирге сёз береме. Сиз кёб къыйынлыкъ чекген халкъны биринчи адамларысыз къуллукълагъа теджелирге билим ала тургъан. Меннге ол къуллукъ, анга бу къуллукъ дегенча джукъ сездирмегиз. Халкъны атындан халкъ ючюн сёлеширча болугъуз».
Биз Москвадан Ленинградха кетерни аллы бла, джангы къуралгъан Къарачай-Черкес облисполкомну председатели Карданов бизге тюбеб, документле да бериб кетген эди. Аланы бири Грузин Республикада чыкъгъан указны копиясы эди. Анда айтылгъаннга кёре, Къарачайны джеринде бизни орнубузгъа келиб джашаб тургъан 700 юйдегини ызларына, Грузиягъа, кёчюрюр ючюн кърал 20 миллион сом береди. Саулай къарачай халкъгъа уа болушлукъгъа 3 миллион сом чыгъаргъанды. «Биз да кюрешебиз ол тюзлюк тюлдю деб, сиз да таб тюшсе, къайгъысын этигиз», - деб кетген эди Карданов.
...Ингирде тенгим Апполаны Ханбий бла мен театрдан къайтдыкъ. Ханбий музыкадан уллу хапары болгъан, кеси да скрипканы устасы эди. Духовой инструментле къураргъа Ленинградха ийген эдиле Кавказдан. Аллай инструментле къуру мында этиле эдиле. Биргесине талай кюнню айланыб, болушханла да болуб, ол ишни тындырыб келген эдик. Алайда: «Сен бизге керексе», - деб мени тыйдыла, ол да номерине кетди. Биргеме курслада окъугъанла бары да джыйылыб тура эдиле. «Алан, сен Сидоровгъа не айтханынгы, къалай башлагъанынгы, къалай бошагъанынгы толусу бла бизге да айт», - дедиле. Айтдым. «Мени бу затха къошмагъыз», - деди бирлери. Алай айтханла дагъыда болдула. Бир нёгерибиз Баболаны Хамзат бир уллу адам эди. Джумдуругъу бла столну урду да: «Миллетигизге джарамазлыкъ болуб нек келгенсиз бери? - деб ауузуна келген аманны къуйду. – Сидоров бизге джол ача турады, къолубузда къагъытларыбыз бардыла. Ахлуларыбыздан джарлыракъ къауум кёчюб келалмай алкъын киши джуртлада турады. Сиз а былайда...»
Ставрополгъа келдик. Анда партияны край комитетинде бизни оноуубузну этиб, Черкесскеге ашырдыла. Анда айтханча болмай, бирерибизге бирер гитче иш бердиле. Мени да обкомгъа инструктор этиб алдыла. 1958-чи джыл а Баш партия школгъа окъургъа ийдиле. Аны бошаб келгенимде да ол орнумда къойдула.
- Ала керти хапарладыла. Бир юлгю келтирейим. Кесими элим Даусузгъа барама. Алгъындан таныгъан юч джашха тюбейме. Аланы Къазахстанда КПСС-ге членнге кандидатха алгъан эдиле. Энтда партиягъа алмай тургъанларын билдирдиле. Райкомгъа къайтама. «Башындан алай буюргъандыла», - дедиле.
Узаймай обкомну биринчи секретары Васков кетиб, аны орнуна Антонов келди. Ол, обкомну къуллукъчуларыны барын джыйды да: «Область джетишимли болур ючюн не этерге керекбиз? Оюмугъузну айтыгъыз», деди. Токаланы Сейтумарзат да бар эдиле. Талай адам сёлешди. Мен да: «Ол муратха джетер ючюн, обкомну къуллукъчулары бары да, кёб миллетни адамлары джашагъан джерде интернационал иннетни тутаргъа керекдиле», –дедим. Сора Антонов, сёзюмю бёлюб, джангыласа дегенинде, ол юч джашны юсюнден да, бизден адамланы къуллукълагъа алмагъанларын да юлгюге келтириб айтдым. «Ол затлагъа мындан ары кёз-къулакъ болурбуз», деди да, джыйылыу бошалды. «Кесинги былай уруб турма, эрши кёргюзме, джукъ тюрленник тюлдю», - дегенле бола эдиле. Хар нени кёре тургъанлай тынгылаб къоялмай эдим. Обкомда инструктор болуб 1958-чи джылдан башлаб, 1976-чы джылгъа дери ишледим. Ол кёзюуню ичинде менден къалгъанланы башха къуллукълагъа ийиб турдула, мени да алайдан чыгъармай, «аны джаз», «мынга къара» деб, къагъытлагъа къатышдырыб тутдула.
«Бир кюн къурау бёлюмню тамадасына бардым да: «Мени былайда бегитиб тургъаныгъыз болду, - дедим. – Мен да эрикгенме бу къуллукъдан, къуллукъ да эрикгенди менден. Къайры ие эсегиз да, бир башха иш беригиз». Ол кёзюуде джангы трест къуралгъан эди «Водстрой» деб. Бек уллу эди, 16 бёлюмю бар эди. «Анда партком къура», - деди. Ол джумушну тындырдым. Талай джылны ишлеб, пенсиягъа алайдан кетдим.
...Былайда Къанамат улуну юйдегисини юсюнден да къысхача айтыргъа излейме. Ол джашау нёгерге Глоуланы Исмаилны къызы Розаны сайлайды. Исмаил халкъыбызны белгили адамы болгъаныны, фашистле аны Микоян-Шахарда бир къауум коммунист, партизан бла бирге ёлтюргенлерини хапарын мындан алда газетде басмалагъан эдик. Роза, Чимкент шахарда устаз институтну бошаб, школда ишлеб турады. Бери къайтхандан сора Черкесскеде миллет-интернат школда устаз болады. Артда Карачаевскеде пединститутну физика-математика факультетин бошайды. Джаш тёлюню билимли этиуде, ариу халиге юретиуде иши ючюн берилген кёб тюрлю Хурмет грамоталары, дипломлары, «За доблестный труд» деген медалы бла пенсиягъа чыгъады.
Хамит бла Роза бир къыз бла бир джаш ёсдюргендиле. Къызлары Лаура Черкесскеде культура бла искусствону училищесинде музыкадан билим береди. Ишин юлгюлю тындыргъаны ючюн анга «КъЧР-ни махтаулу устазы» деген сыйлы ат да аталгъанды. Джашы Мурат сатыуалыу ишлени джюрютеди. Экиси да юйдегили болгъандыла, сабийлери барды.
Башха ветеранлача, капитан Къанаматланы Хамит да Хорламны байрамына, джаш тёлю бла тюбешиулеге аскер формасын кийиб барыучанды. Аллай кёзюуледе аны кёкюрегин джасагъан орденлеге, медаллагъа, знаклагъа кёбле сейирсиниб къарайдыла. Джуртубузну джауладан къоруулауда этген джигитликлери ючюн кърал аны Ата джурт къазауатны I-чи эмда II-чи дараджалы орденлери, Къызыл Джулдузну эки ордени, талай медаль бла саугъалагъанды. Хорламдан сорагъы джыллада къурамлы ишлери ючюн да кёб сыйлы грамота, медаль алгъанды.
- Мени тёлюм кёб сынаудан ётдю, кёб къыйынлыкълагъа, джарсыулагъа тюбеди, – дейди къазауатны, урунууну да ветераны. – Алай болса да Джуртубузгъа, халкъыбызгъа сюймеклик, атабабадан келген адамлыкъ шартланы бузмай сакълагъаныбыз аланы барын да хорларгъа кюч-къарыу берди. Аккаларыгъызны джашауларын, ишлерин юлгюге тутугъуз, дейме джаш тёлю бла тюбешиуледе, айланнган, джюрюген джерибизде да. Аллах энди ёсюб келгенлеге, мындан ары тууарыкълагъа да биз чекген затланы сынатмасын.
Бир урушда джаралы болады. Госпиталда саулугъу бир кесек иги болгъанында, ызына, ротасына, къайтады.
Семен улу дагъыда урушлада эки кере джаралы болады. Ахыргъы джарасы сау болмайды. Бутуна тийген окъ, операция этерча болмагъаны амалтын, ауушхунчусуна дери, 1995-чи джылгъа дери, бутунда тургъанды. Госпиталдан аны амалтын 1942-чи джыл комиссия башына бош этиб юйюне ашыргъанды.
Къазауатда къанын-джанын аямай Джуртун къоруулагъаны ючюн Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла, «Ётгюрлюк ючюн» медаль бла саугъаланнганды.
Орта Азиядан къайтхандан сора юйдегиси бла Преградна станседе джашагъанды. Къолхозда къойчу болуб ишлегенди. Хар джыл сайын планларын толтуруб тургъан алчы къойчуланы ичинде эм биринчи Семенланы Солтан-Муратны аты айтылыб тургъанды 1958-чи джылдан 1993-чю джылгъа дери, бир кере да отпускагъа, солургъа путёвкала берселе да, бармагъанлай ишлегенди.
Урунууда кёргюзген джетишимлери ючюн, ВДНХ-гъа делегат болуб баргъанды, эки медаль бла, Хорламны юбилей медаллары бла, кёб Хурмет грамотала бла, эки кере «Жугили» машина бла саугъаланнганды. Колхозну тамадалары сыйын кёрюб, багъалатыб тургъан адамларыны бири эди Семенланы Солтан-Мурат.
Семенланы Исмаилны джашы Солтан-Хамид
РФ-ны Къоруулау министерствосуну Ара архивинден келген джууабха кёре Семенланы Исмаилны джашы Солтан-Хамидни (Солтан-Муратны гитче къарнашы) эки карточкасы барды.
Биринде: Семенланы Султан Исмайлович (алай джазылгъанды), туугъан джылы кёргюзтюлмейди, туугъан джери Къарачай автоном область, Орджоникидзе край, Зеленчук район, Къызыл Октябрь эл. Аскерге Зеленчук военкоматдан, Орджоникидзе крайдан чакъырылгъанды.
Дунияда битеу ахшылыкъла, къууанчла, уллу эм гитче жетишимле да сизни бла байламлыдыла. Республиканы жаш ауун къурауда, аны хар жаны бла айнытыуда, жамауатыбызны ырахатлыгъын, мамырлыкъны кючлендириуде да къыйыныгъыз айтып-айтмазча уллуду. Жигерлигигиз, къайгъыра билгенигиз, эслилигигизэмда жюрек жылыуугъуз ючюн сизге ыспас этебиз, ыразылыгъыбызны билдиребиз.
Хар къыралны да даражасыанда тиширыуну болумуна кёре болады. Анга къайгъырыу- власть органланы магъаналы борчу, къырал политикабызны уа баш жорукъларындан бири болгъанлай къалады. Къабарты-М алкъарда тиш иры уну дебери ёсе бары рча, аны жашауу бютюн иги,бютюн айбат болурча этер ючюн, биз Мындан ары да къолубуздан келгенни аярыкътюйюлбюз.
Бу жарыкъ байрамны аллында адам улуну аламат кесегини келечилерине алгъыш эте, саулукъ, мамырлыкъ, насып, тынчлыкъ-ырахатлыкъ тежейме! Муратларыгъыз толсунла!
Байрым кюн Къырал концерт залда, 8-чи Мартны байрамына атап, концерт болгъанды.Ары келгенлени музыка бла тюбеп,тиширыуланы барына да миллет кийимледе сюелген жашчыкъла гюлле бергендиле. Къууанчлы жыйылыугъа КъМР-ни Правительствосуну Председатели Мусукланы Алий, Парламентни Председатели Татьяна Егорова, министрле, ведомстволаны башчылары,учрежденияланы, организацияланы, районланы келечилери къатышхандыла.
Къууанч эмда жарыкъ халда
Концертни эр кишиледен кьуралгъан ансамбль ачханды. Ала россей эстраданы белгили жырчысы Стас Михайловну репертуарындан «Всё для тебя» деген жырны айтхандыла. Сора ингирни бардыргъанла Мызыланы Аубекир, Денис Васильченко эм Алим Сибеков сахнагъа Мусукланы Алийни чакъыргъандыла. Ол республиканы Башчысы Юрий Коковну алгъышлау сёзюн окъугъанды. Анда тиширыула бю гю ннгю жамауат ишге тири къатыш ханлары айтылгъанды, Мындан ары да аланы жашауларын игилендирир ючюн, къолдан келгенни этиллиги айтылгъанды. Ызы бла Алий Тахирович залда олтургъан тиширыу ланы байрамлары бла кесини атындан алгъышлагъанды.
Дагъыда КъМ Р-ни культура министри Мухадин Кумахов, Халкъла аралы черкес ассоциацияны таматасы Хаути Сохроков эм КъМР-де адамны эркинликлери жаны бла уполномоченный Зумакъулланы Борис да сёлешгендиле.
Сора кезиу жыргъа, тепсеуге жетгенди. Къууанчлы ингирде жаланда эр кишиле жырлагъанларын да белгилерге тийишлиди. Тёппеланы Алим, Азамат Беков, Ауес Зеушев, Тимур Гуазов эм башхала ариу макъамлы жырларын са угъа этгендиле. «Балкария» фольклор - этнография къырал тепсеу ансамбль, «Кабардинка» академиялы ансамбль эм «Терские казаки» жыр - тепсеу къауум да, хар замандача, къараучуну кёлюне жетип, байрамгъа энчи къууат бергендиле.
Сахнагъа сабийчикле чыкъсала уа, залдагъыланы бетлери бютюнда жарыйды. Ала, назмула айтып, жырлап, тепсеп, хар биринде да хунерлерин ачхандыла.
Ингир «За женщин всех» деген жарыкъ жыр бла жабылгъанды.
Урван эмда Чегем районланы администрацияларыны башчыларыны тилеклери бла 13,5 гектар жер эл мюлкге жараулудан къурулуш бардырыргъа эркин этилген жерлеге кёчюрюлгендиле. Чегемде автовокзалны эмда бир-бир административ мекямланы ишлетирге, Урван районда уа къабырланы тап халгъа келтирирге белгиленеди.
Росреестрни бла Къабарты-Малкъарны араларында келишим этилгенди. Жер бла байламлы халланы эм ырысхы министри Азрет Бишеновну айтханына кёре, ол картография ишни тамамлар мурат бла этилгенди.
Нальчикде кёп къатлы юй ишлетилликди. Анга Кадыров орамда 15-6 мекямда общ ежитден адамланы кёчю рю рге белгиленеди. Къурулуш эм жашау журткоммунальный мюлк министр Анзор Тутуковну айтханына кёре, бу жумушлагъа 280 миллион сом къоратыллыкъды. Юй 2016 жылда хайырланыргъа берилирге керекди.
«2013-2020 жыллада КъМР-де про мыш ленностьну эмда сатыу-алыуну айны ты уну ю сю нден» къы рал про грамма бюджет бла келишдирилгенди. Профильли министр Залим-Гери Губаш иевни айтханына кёре, келир беш жылны ичинде программада бел гиленнген жумушлагъа 37,620 миллиард сом къоратыллыкъды. Ол санда феде рал арадан 59 миллион, республикалы бюджетден да 130 миллион, къалгъаны уа бюджетледен тышында фондладан бёлюнюрюкдю.
Аны юч подпрограммасы барды, ол санда импортну алышындырыу жаны бла продуктланы чыгъарыу бла байламлысы да. Министрни айтханына кёре, аны чеклериндеТырныауузда тау-байыкъландырыучу комбинатны ишин жангыртыугъа, «Терекалмазны» бла «Севкаврентген-Д» заводланы продукциясын кенгертирге аслам магъанабериледи.
Къабарты-Малкъарны Правительствосу бла Суу ресурсла жаны бла федерал агентство келишимни къабыл кёргендиле. КъМР-ни табийгъат байлыкъла эм экология министри Газаланы Мухтарны айтханына кёре, документге кёре, республикагъа бир-бир полномочияланы толтуруугъа 28,5 миллион сом субсидия бериледи.
Къабарты-Малкъарда элледе жашау журтну бир квадрат метрини багъасы 20,1 минг сомда тохташдырылгъанды. Эл мюлк министр Муаед Дадовну айтханына кёре, ол «Эллени айнытыуну юсюнден» программ аны толтурууну чеклеринде этилгенди эмда юй сатып алгъанлагъа неда ишлетгенлеге, ол санда жаш юйюрлеге да, социальный болуш лукъну ёлчемин тохташдырыр ючюн тергеледи.
Дагъыда 2015 жылда Ж ю рек эмда къан тамырланы аурууларына къажау кюрешни жылынахазырланыужаны бла комитет да къуралгъанды. Ирма Шетованы айтханына кёре, ол битеу къыралда да бардырыллыкъды.
«КъМР-де физкультураны эм спортну айнытыуну юсюнден» къырал програм ма да бюджет бла келишдирилгенди. Профильли министр Асланбек Хуштов келтирген шартлагъа кёре, быйыл документде белгиленнген жумуш ланы жашауда бардырыргъа 437 миллион сом къоратыллыкъды, ол санда Европаны тхэквондодан чемпионатынахазырланыугъа да. Ол быйыл март айда Нальчикде бардырыллыкъды.
Федерал эмда республикалы праволу актлагъа тюрлениуле кийирилгенлери бла байламлы Правительствону бегимлерини уллу къаууму кюнлерин тас этгендиле. Ала да сюзюлгендиле жыйылыуда. Андан сора да, Жолда жюрюуню къоркъуусузлугъун жалчытыу, Тыш къыралладажашагъан атажуртлуларыбызны ишлери жаны бла комиссияланы къауумлары да Правительствону структурасына кёре жангыртылгъандыла.
Кенгешде башха бегимлени проектлери да сюзюлюп, къабыл кёрюлгендиле.
Тиширыуну баш борчу - сабийле ёсдюрюудю, юйню от жагъасын сакълауду, аны турмушун тапландырыуду. Ол бизни ата-бабаларыбыздан келген тёреди, битеу динле да аны излейдиле. Алай арт заманда ала ол борчланы толтургъанлары бла бирге алгъын алагъа ахыры бла да эркин этилмеген жумушланы къолгъа алгъандыла - машина жюрютедиле, спорт бла, ол санда ауур атлетика бла да, кюрешедиле. Ол угъай, депутатланы,министрлени,къыралбашчыланы санынакъошулуп, полити каны кеслерини ич дунияларына, оюмларына, кёз къарампарына кёре тюрлендиредиле.
Къабарты-Малкъарны власть органларында да бардыла аллай шартла. Жаланда бир-эки юлгю: Правительствону председателини беш орунбасарындан ючюсю тиширыуладыла, законна чыгъарыучу баш органнга таматалыкъны уа Татьяна Егорова этеди.
Ма газетни бюгюннгю къонагъы да аллайладан бириди: Кансаланы Елена,Малкъондуланы Идрисни къызы, Къабарты-Малкъарны Парла ментини 5-чи чакъырылыуунудепутаты - Регламент,депутатэтика эмда Парламентни ишин къураужаны бла комитетни башчысы. Тиширыуланы халкъла аралы кюнюню аллында биз, аны бла тюбешип, политикагъа кёз къарамыны, юйюрюню юслеринден да ушакъ этгенбиз.
- Елена Идрисовна, Парламентни жангы къауумунда тиширыула, башха жылла бла тенглешдиргенде, асламдыла. Аланы законланы жарашдырыугъа кёз къарамлары да башхаракъ болур...
- Хау, республиканы законна чыгъарыучу органы жангыртылгъанды. Бек башы - анга жаш адамла къошулгъандыла. Ол иги шартладан бириди. Аны бла бирге уа тиширыула да кёбюрекдиле - муну аллында депутат корпусда тогъуз болгъан эселе, шёндю уа онюч барбыз.
Бюгюннгю жамауат жашауда, политикада да тиширыуну магъанасы ёсгенлей барады. Ол да заманны, шёндюгюболумну, жашауну кесини да излемлериди. Тиширыу - юй бийчеди, анады, эгечди. Башхаланы жарсыуларына, къайгъыларына, жюрек къыйынларына сакъ болуу бизге Аллахдан берилген шартладыла.
Алай законланы жарашдыргъандауа, биз жаланда социальный проблемалагъаэсбурабыз дерге жарамайды. Былайда кюз арты сессияда ишибизни юлгюге келтирлик эдим. Къысха заманны ичинде парламентарийле 26 законну къабыл кёргендиле. Ала барысы да жамауатха магъаналыдыла, адамланы жашауларын тынч этиуге бурулупдула. Аны бла байламлы бир къауум законну юлгюге келтирейим: хакъсыз юридический болуш лукъ этиу, жер-жерли магъаналывопросланы толтурууну эллени жууаплылыкъларына бериу, Къабарты-Малкъарда жашагъанланы социальный жумушларын тамамлау эм кёп башха. Аланы хазырлаугъа битеу депутатла да бирча тири къатышхандыла.
Шёндю уа барыбыз да КъМР-ни Башчы сыны Парламентге Посланиясында бел гиленнген борчланы толтуруу, экономиканы, социальный сфераны тохташыулу айныуларынжалчытыу жаны бла законла чыгъарыу бла кюрешебиз. Сёзсюз, Пар ламентни 5-чи чакъырылыуу жаланда бир сессия ишлеген эсе да, аны къауумунда болгъан тиширыуларыбыз не жаны бла да тири, иш кёллю, профессионал билимли, сынаулу болгъанларын кёргюзтгендиле.
- Политика бла кюрешген къыйынмыды? Ёмюрлени теренинден да ол эр кишилени ишлери болуп келеди, тиши рыуну оноу этиуге къошаргъа артыкъ бек сюймегендиле ата-бабаларыбыз...
- Кертисин айтханда, политика тынч иш тюйюлдю. Тиширыу жумушакъ халлыды, ол акъылына келгенни угъай, жюреги сезгенни этерге ёчдю. Алай политик шарт оюмларгъа, тюз ниетли болургъа керекди. Болсада бир иш бла профессионал халда кюреше эсенг, дайым да билиминги, сынауунгу ёсдюрюрге борчлуса.
Политика тиширыуну иши тюйюлдю де ген оюм а магъанасын эртте тас этгенди. Алай болур ючюн а, ол кёп кюрешгенди, алгъын а бизге къол кётюрюуге къатышыргъа окъуна эркин этилмей эди, депутатха сайланнганны къой.
Эр кишиле бла бирге ишлеген къыйынмыды, ала сизге жакъ баса болурла деп да соруучудула. Алай коллегаларыбыз профессионалладыла, ала бир бирлери бла эришиуле, керексиз даулашла ачарыкъ тюйюлдюле.
-Сизни политикагъа жолугъуз а къа лай башланнганды?
- Атам Малкъондуланы Идрис, анам Теммоланы Зоя сабийлигимден да тюзлюк жанлы болургъа, кертини къорууларгъа, игиликге итинирге керекди деп юйретгендиле. Атам, жарсыугъа, ауушханды, сабийлерине, аны къой, студентлерине да жууаплылыкъны сезе билирге, башхалагъа къайгъырыргъа, жан аурутургъа, къолунгдан келгенича болушургъа керекди деп, дайым да айтханлай тургъанды. Ол мен жашауда тюз жол сайларыгъыма, муратларымажеталлыгъыма бек ийнаннганды.
Сабийлигимде атам бла анам юйретген ниетле, ала адамда адеп-къылыкъны баш шартха санагъанлары усталыкъ сайлагъаныма да себеплик этген сунама. Школну бошагъанымдан сора юрист усталыкъгъа юйренеме. Андан сора уа КъМР-ни Парламентини аппаратына ишге киреме дегенимде да, атам кёл этдирген эди. Ол бла анам жашауумда тюз жол кёргюзтгенлери ючюн алагъажюрек ыразылыгъымы айтырыкъ эдим.
Парламентни аппаратында уа жыйырма жылгъажууукъ ишлегенме. Депутатха сайланнгынчы, атлары белгили, халкъ хурмет этген адамла бла бирге болургьа, аладан сынау, билим да жыяргъа насыбым тутханды. Былайда бирлерини атларын айтып, башхаланы сагъынмай къояргъажарарыкъ тюйюлдю. Барысы да чынтты профессионалла, билимли, адежли адамладыла. Мен аладан кёп затха юйреннгенме, сау болсунла. Аппаратда болгъан жылларымы хайырындан мен депутат иш артыкъда жууаплы болгъанынатюшюннгенме.
- Юйюрюгюзге заман а къаламыды?
- Юйюр, сабийле тиширыугъа хар неден да багъалыдыла. Юй башчым бла бирге, Аллахны ахшылыгъындан, юч жашны ёсдюребиз. Бюгюн окъуна ала хар бири да кеслерини къылыкълары, жашаугъа кёз къарамлары бла энчидиле. Кесигиз да ангылайсыз, жашлагъа кёз-къулакъ болуп турургъа кереклилигин. Мен аланы ёсдюрюу, тюз юйретиу, адет-тёрелени ангылатыу жаны бла жууаплы ишни кеси аллыма толтураллыкъ да болмаз эдим, анам бла эгечим къатымда болмасала.
Анам Зоя Яникой элни школуну ди ректору болуп тургъанды, бюгюнлюкде пенсиядады. Алай ишлеген заманында да туудукъларына сакъ эди, энтта да бизге болушханлай келеди.
Атам бла аны тамата къарындашы бир арбазда жашагъандыла. Аны юй бийчеси Люся бла, ол кеси да къабартылыды, анам эки эгеч кибикдиле, алай татлыды аланы аралары. Ма аллай уллу, адежли юйде ёсерге насыбым тутханды. Ала сабийлени бир бирден айырмагъандыла, бюгюнлюкде уа туудукъланы бирге ёсдюредиле.
- Регламент, депутат этика эм Парла ментни ишин къураужаны бла комитетге башчылыкъ этесиз. Сизни акъылыгъызгъа кёре, шёндюгю заманны депутаты къаллай болургъа керекди?
Аны юсюнден Алина былай айтады: «Эришиуде ол бёлюм артыкъда эсимде къалгъанды. Хасанияны Культура юйюнден малкъар тиширыула кийген мил лет оюулары болгъан къызыл жыйрыкъны алгъан эдим. Ол сейир кёрю ннгенди ж ю риге. Конкурсдагъы къызланы бир ненчасы, аны жорукъларына асыры кенг къарап, сахнагъа бразилияны, орус халкьланы жы йры кълары бла чыкъгъан эдиле. Дагъыда «Мисс Подиум» деген атха тийишли болгъанма, Москвада барлыкъ Word Russian Beauty эришиуге чакъыргъандыла, энчи саугъа берир ючюн».
Жюрини таматасы, эришиуню да директору Наталия Маликовады. Ары дагъыда Шауаланы Мухтар бла Вадим Хусейнов да киргендиле. Алинаны къыралыбызны ара шахарына да Хусей нов чакъыргъанды.
Къыз озгьан жыл республикада «Биринчи вице - мисс» болгъан ды. Ол Бэла Бадованы модель агентствосуна жюрюйдю. Бу конкурсну ахыр туру Нью - Йоркда боллукъду. Ары барлыгъы бла къаллыгъы алыкъа белгисизди.
Ариуланы эришиуюнде твор ческий номер болгъанда, Алина Гётени назмусун немис тилде окъугъанды . Ж ю ри аны бек жаратханды. Къыз тепсерге, жырларгъа да сюеди. Школда жырлап тургъанды. Арт заманда битеу заманын окъуугъа береди.
Уянланы къызлары бла сёле ше, ол шуёхлукъну багъалагъанына да тюшюндюк. Пятигорскга аны жанындан Нальчикден кёпле баргъанларын айтды. Аланы санында мындагъы эришиулени хазырлаучула, тенг къызлары, шуёхлары да болгьандыла. Бек жууукъ тенг къызлары уа былтыр биринчи жерни алгъан Назима Гоова бла «Мисс ф итнесге» тийишли болгъан Мокъаланы Фатима дыла.
- Ариу къызла, бир бирине конкурент болгъандан сора да, шуёхлукъдамы жюрютедиле?
- Жюрютмей а. Экиси бла да олсагъат шуёхла болгъан эдик. Эришиу эришиулей къалады, адамлыкъ шартны уа тас этмезге керекди.
Алина, ариу къыз болгъандан сора да, окъууда да жетишимлиди - ол школну медальгъа бошай турады. Тамата эгечи Веста белгили алим Чубокланы Алийни жашы Алим бла юйюр къурагъандыла. Атасы Влади мир бла эгечи да 9-чу школда устазладыла, анасы Елена 51- чи номерли почтаны таматасыды.
Атталаны Лейля Нальчикдетуугъанды. Школда окъуп чыкъгъанындансора ж аш ауунм едицинабла байламлыэтерге кёлленип, Къабарты-Малкъар къырал университетге киргенди. Ызы бла ол Москвада Ара илму - излем институту ординатурасына тюшеди. Анда Психика жаны бла саулукъ сакълау араны бёлюмюнетаматалыкъны аты айтылгьан профессор, РАМН-ны академиги Анатолий Смулевич этгенди. Кандидат диссертациясын жетишимли къоруулап, таулу къыз бу институтда ишлеп тебирейди.
Былтыр а Россей Федерацияны Саулукъ сакълауминистерствосу кесинде вакансия жерге эришиу бардырыллыгъын билдиреди. Лейля Ж амаловна, тур сайлауладан бийик даражада ётюп, 2014 жылдан бери РФ-ни Минздравында ишлейди.
- Белгилисича, медицина ол къыйын илмуду. Лейля, сен жашауунгу анга жоралагъанса. Сайлауунг не бла байламлы эди?
- Медицина жаны бла ишлерге школ заманымдан окъуна итиннгенме. Мен ол кезиуде окъугъан художестволу ли тература уа бютюн бек кёллендиргенди. Сёз ючюн, Михаил Булгаковну «Собачье сердце», «Записки юного врача» дегенча хапарлары, Антон Чеховну бутематикагъа жораланнган аламат чыгъармалары эм кёп башхала.
Врачланы юслеринден фильмлеге да сейирим уллу болгъанды. Аланы айтханда, «Дорогой мой человек», «Доктор Хаус», «Патология» киноленталаны сагъынмай къоялмайма. Алай мени жюрегимде энчи ыз къойгъан а Милош Форман режиссёрлукъ этген аламат актёр оюну бла «Пролетая над гнездом кукушки» деген телефильмди.
Жер башындажашаудан уллу къыйматлы зат болмагъанын ангылагъанымдан сора мен да адамны ёмюрюн узайыргъа къолумдан келирми деп сагъышланнганма. Атам-анам усталыкъны сайлауума къатышмагъандыла, ол жаны бла айырыуну кесиме къоюп. Саулугъуна амал эталгъан инсанны ыразы, жарыкъ кёзле рин кёрсенг, тутхан ишинги кереклилигин бютюнда бек ангылайса.
- Сен 2009 жылда «Повышение эф фективности управления учреждением здравоохранения» темагъа кандидат диссертациянгы къоруулагъанса. Бу теманы некайыргъанса?
- Бусагъатда къыралыбызда саулукъ сакълау страховой медицинагъа таянады. Организацияланы автоном управлениягъа кёчгенлери уа бу жаны бла биз юйреннгенледен эсе башха, жангы амалланы хайырланыргъа себеплик этеди . Аны ючюн саулукъ сакълауну управлениясыны файдалыгъын айнытыу бюгюнлюкде бютюн магъаналыды.
- Сен диссертациянгда адамланы саулукълары, ишжаны блатириликлери да медицина болушлукъну эркин хайырла ныргъа боллукъ амалла эм аны качествосу бла къаты байламлыды дейсе. Бюгюнлюкде къыралыбызда бу жаны бла къаллай ишле бардырыладыла?
- Саулукъ сакълауну жоллары Россей Федерацияны Президентини 2012 жылны 7-чи майыны указындабелгиленнгендиле. Бу жаны бла ишни тап къуралгъаны уа къыралда юч къатлы системагъа кёре, тийишлисича медицина болушлукъгъа себеп болгъан излемлени толусунлай жалчытыу бла байламлыкъдады.
Ара магъананы тутханладан бирине уа районлада бла элледе жашагъанлагъа, субъектлени тийрелеринден узакъ чыкъмай, медико- санитарлы эм ашыгъышлы (экстренный) болушлукъну заманында эм кереклисича тапдырыр онгланы къуралыулары саналады. Жоллары къыйын жерледе тургъан адамланы бу жаны бла эркинликлерин къысмазгъа деген борчну энчи салыннганын да чертип айтыргъа сюеме. Аны себепли врачла, ары кесле ри келип, аланы саулукъларын тинтген мадарланы тири айнытабыз.
Мында дагъыда аналаны ауушханларын азайтырча программаланы жарашдырып, жашаугъа сингдиргенден сора да, тюрлютюрлю аурууланы жайылмазлыкъларына алгъадан къайгъырып, аланы санын азайтырча амалланы излеу бла да энчи кюрешедиле.
- Россейде адамланы репродукциялы саулукъларына къайгъырыу жаны бла къаллай жумушла тамамланадыла эм къыралыбызда демография болум не халда ды?
- Адамларыбызны репродукциялы са улукъларын сакълауну къыралыбызны башчылары эм магъаналыгъа санагъа нын дайым да белгилегенлей турадыла. «Здоровье» деген миллет проектни ж а шаугъа кийириуюню биринчи атламлары да къырал бёлген субсидиялагъа бийик технологиялы оборудованияны алып, аны бла регионланы медицинаучрежденияларыны жалчытылыныуу бла байламлыдыла. Россейде юйюрню планированиясыны службасы да къуралгъанды.
Бизде демография жаны бла кемчиликлени, чурумланы баш сылтауларындан бирине тиширыуланы саулукъларыны осаллыгъы саналады. Ахыр жыллада ги некология ауруула ёседен - ёсе барадыла. Статистикагъа кёре, акъылбалыкъ къызчыкъланы хар тёртюнчюсю къыйналады аладан. Жашланы юсюнден айтханда уа, аскер къуллукъларын толтурургъа жаланда алтмыш юч проценти жараулуду.
Россейде 2014 жылны январь - июнь айларыны эсеплерине кёре, туугъанланы саны аны аллында жылны бу кезиуюнден иги да мажалды (919,2 минг былтыр, 903, 2 минг буруннгу жыл). 2014 жылны январь июль айларында 1103, 6 минг сабий ёлмей туугъанладыла, ол а, 2013 жыл бла тенглешдиргенде. 1.8 процентге кёбюрекди
- Сабийлени табаргъа кёллендирген болумланы жашаугъа кийириу, толу юй юрлени чачылмазлыкъларына себеплик этиу къыралыбызны миллет политикасыны бек магъаналы бёлюмлеринден бирине саналады. Арт кезиуде алыннган законлада, программалада ахча бо лушлукъну юсюнден айтылгъандан сора да, ата - аналаны иш бла жалчытыуну, саулукъларына бакъдырыуну, юйюрню сейирлерин бла эркинликлерин къоруулауну, сабийлени тап ёсдюрюрге себеплик этиуню амалларыны жорукълары да туу ра, шарт белгиленипдиле.
- Лейля, сен эки сабийни насыплы анасыса. Сёзсюз, алауллу сюймекликни эм анажылыуну дайым датапханлай тура дыла. Юйюр жумушла бла да кюрешип ишлерге да къалай жетишесе?
- Ийнанмазсыз, не бек иш кёллюрек бола барсам, ол къадар бегирек жетишеме!
Эстонлуланы «Кодума» деген миллет маданият арасыны таматасы Марет Романи билдиргеннге кёре, жууукъ кезиу де ол къыралдан бизни республикагъа уллу делегация келликди. Ол кеси да кёп болмагъанлай Таллиннге респу блика эркинлигин къоруулагъанлы 97 жыл толгъанына аталгъан байрамгъа барып келгенди. Анда посольствону келечилери бизни КъМР-ге Къонакъгъа барыргъа диаспора бла тюбеширге сюйгенлерин билдирген эдиле анга.
-Жерлешлерибизни кёрюрге не за манда да бек излейбиз. Чакъыргъан да этгенбиз. Бюгюнлюкде ала келирлеринехазырлана турабыз. Къонакъланы санында посольствону пресс-атташеси Регина Паланда, консул бёлюмню тама тасы Вейко Кала, маданият жаны бла советник Дмитрий Миронов эм консул Сигне Маттеус болукъдула, - дейди Марет.
Ала бери эстон тилде китапла, кинолентала бла мультф ильмле да келтирликдиле. Къабарты-Малкъарда жашагъан эстонлула уа жерлешлерине миллет ашарыкъла бла тюберикдиле, той-оюн къурарыкъдыла, концерт программаларын да кёргюзтюрюкдюле.
Делегация келген кезиуде Эстонияны бла Къабарты-Малкъарны араларында байламлыкъланы кючлендириуню амалларына да аслам эс буруллукъду. Окъуучула ол къыралда сабий лагерьледе солурча этер мурат да барды.
-Къонакълагъа аламат экскурсия да къурарыкъбыз, Элбрусда, Чегем, Черек ауузларында боллукъбуз. «Тау лу» базарны да жокъламай къоярыкъ тю йю лбю з. Муну аллы нда келген къонакъла таулу тиширыула эшген затланы бек жаратхан эдиле, аланы усталыкъларына да бийик багъа бичгендиле,- дейди Марет Романи.
Абдуллаланы Ахматны къызы Марина бизни ашазыкъ хазнабызны жыйышдырып бир талай заман кюрешеди. Озгъан жылны ахырында уа «Эльбрус» китап басмада аны «Карачаево-балкарская традиционная кулинария» деген ат бла китабы чыкъгъанды. Ары сегиз минг рецеп ткиргенди. Тюзюн айтханда, бу жарагъан илму ишди.
Автор,мында башма териалладан сорада, этнографиягъа да уллу эс бура, «Малчылыкъ», «Сабанчылыкъ», «Балчылыкъ», «Уучулукъ» деген, дагъыда башха аш-азыкъ бла байламлы бёлюмлени да къошханды. Сёзсюз, бу шарт Марина китабын уллу кёл, кюч салып жыйышдыргъанын ачыкълайды.
Тиширыуланы байрамларыны аллында биз Абдуллаланы къызлары бла ушакъ этгенбиз.
- Къалай бла башланнганды бу уллу иш?
- Алгъа рецептлени кесиме жыйып башлагъанма. Бир жол Джуртубайланы Махти эм Табакъсойланы Мухтар бла сёлеше кетебиз да, ахыргъы айтады, ол теманы алып, жазсанг а, деп. Ауур иш болгъанын биле, сау китап хазырларча бир материал жыйышдыралырмамы деп, ишек ли эдим. Алай жашла болушургъа айтадыла да, андан сора къолгъа алгъанма.
- Сен бизни халкъны аш азыгъын жыйып айланнганынг мени да эсимдеди. Ол жаны бла болушханла уа болгъанмыдыла?
- Жууукъларым да бу ишимде уллу себеплик этгендиле. Анам Зайнаф бла аны къарындашыТаумырзаланы Исхакъны айтханлары китапны хар бёлюмюне киргендиле. Махти бла Мухтар, кеслери билгенлеринден сора да, манга керек материал бераллыкъ кёп адам тапхандыла. Жабелланы Лидия бла Мусукаланы Сакинат къолларындан келгенни аямагъандыла.
Къарачайлы тиширыу Хубийланы Мариям дажыйгъанды рецепт лени, ол да бергенди тапханын. Толгъурланы Бекмурзадан да бир талайын жазып алгъан эдим. Огъ ары Жемталадан Герузланы Алий, жаш адам болуп тургъанлай да, аслам, магъаналы информация туура этгенди, сабийлигинде кёр генни, эшитгенни айтып.
Бабугентчи Башийланы Мурадинни телевидение бериуледен да таный болурла. Ол да къартладан жыйгъанын менден къызгъанмагъанды. Аш - азыкъны, аны бла байламлы тёрелени юсюнден да хапарлагъанды. Аланы барына, башха информаторларыма да жю рек ыразылыгъымы билдиреме.
- Ким биледи, мени бла ыразы болмазлыкъла да табылырла. Алай, илму тил бла айтханда, бу жарагъан доктор ишди.
- Сенден сора да, бардыла алай айтханла. Шимал Кавказда быллай китап жокъду, дегендиле билген адамла. Мен, мунужарашдырыр ючюн, къуру къоншу, кав каз халкъланы аш - азыкъларын тинтип къоймай, тюрк тилли миллетлени бу жаны бла культураларына да къарагъанма. Алай бла, теренден терен кире, бир теманы бошагъанымлай, экинчиси чыгъа. аны ахырына жетдим дегенимлей, жангысы ачыла, алай бла жазылгъанды китап.
Къуру жёрмени окъуна алсакъ, тюрлю - тюрлю рецептлери табылгъанды. «Хар элни къой союуу башха» дегенлей, жёрмени, баш ха азыкъланы да хар юй кесича этеди. Аланы барын да жыйышдырыргъа тюшгенди. Дагъыда китапха кирмеген рецептле бол гъанына да ийнанама.
Мында этнография бёлюмлени юслеринден айтсагъ а, Малкъаргъа бла Къарачайгъа 17-чи ёмюрню ахырындан башлап келген алимлени, жолоучуланы жазгъанларын окъуп, бир бири бла тенглешдирип, бизни алим лени илму ишлерин да эсге алып, кесим жыйгъан материал бла да хайырланып, алай кюрешгенме. Дагъыда халкъны мал, къанатлы тутхан сынауу тинтилгенди. Таулула этни кесини жашаууна жарарча, татымлы болурча этген амалларыны юсюнден хапарлагъанма.
Алгъадан этнография бла кюреширикме деген акъылым болмагъанды. Джуртубайланы Махти кёллендиргенди анга уа. Алай бла, аз - аз жыйыла, туугъанды китап.
- Сен китап хазырлайма дегенинги эшитгенлеринде, кёпле аны бош хапаргъа санагъан болур эдиле?
- Ол хапарла манга да жетгендиле. Алай китап чыгъып, къолума тюш гюнчю, не айтырыкъ эдим. Басмаланнгандан сора да эшитеме: аны унутуп кетгенди, муну къошаргъа керек эди, былайчыгъында уа халат жибергенди дегенча сёзлени. Менден неда манга ол рецептле ни бергенледен иги биле эселе, жазсынла, къошсунла. Аш - азыкъ культурабыз бютюнда бай болур.
- Ким да болсун, илму бла кёл салып кюрешсе, ары дери эсинде да болмагъан жангылыкъланы ачмай къоймайды. Сен а тюбегенмисе аллай ышанлагъа?
- Тюбемей а. Олду да авторну темасына эсин селейтмей, эрикдирмей, тинтип, излеп, кюрешип турургъа кюч - къарыу берген. Былайда аланы барын да айтыр онгжокъду. Алай, китапны жарашдыра, мен бизни халкъ тууар, къой, кийик этден сора, тауукъланы, гогушланы, баппушланы, къазланы да тутханына, аланы къакъ этип сакълагъанына, чабакъ бла да хайырланнганына, гыржынны бек кёп тюрлюсю болгъанына тюшюннгенме.
Аланы барыны юсюнден китапда айтылады. Къазланы жауу ючюн да жайгъандыла, аны дарманнга санап. Бал чибин тутхан да кёп болгъанды. Байрам къангада бал болса, ол юйюр чынтты ёзденнге саналгъанды.
- Марина, гогушланы, къазла ны, баппушланы, тауукъланы юслеринден хапарынг сейирди. Асламында илму литературада Къарачай - малкъар халкъ тууар, къой, кийик эт ашагъанды деп окъуйбуз. Санга тынгылай, «тау укъ- бир адамгъа зауукъ» деген ча сёзню эсгереме, ол къанатлы жомакълада да тюбейди. Сора бу сёз бошдан туумагъанды.
- Жомакъланы сагъындыкъ эсек, анда тауукъну юйюрдегилеге юлешгеннге эс бурайыкъ. Алада къанатланы - къызлагъа, бутларын - жашлагъа, ата - анагъа акъ этин юлешедиле. Аны да энчи магъанасы барды: къыз юйден учуп кетеди, улан къаты чабаргъа керекди, дегенни тутадылаала. Ол халкъны жашауундажюрюген адет болмаса, жомакълагъа да кирлик тюйюл эди.
- Бюгюннгю ашыбызны татыуу ата - бабаларыбызныкъындан башха болгъанмыды?
- Болмай а. Сёз ючюн, 18-чи -19-чу ёмю рледе, М алкъарда, Къарачайда болгъан жолоучула айтханнга кёре, таулула чибижиси озгъан ашарыкъны бек сюйгендиле. Кесибизде ёсген, тышын дан келген татым хансланы кёп хайырланнгандыла. Мирзеуледе да - ашлыкъ, зынтхы десек, татлы тюрлюсю - сыйлы эдиле. Таулада болмаса, аланы биржерде ёсдюрмегендиле, татыулары да аламат эди. Таулула кеслери тутхан малны этине, сютюне, этген гыржынына, айранына, кагынажетген зат жокъ ду. Аланы хайырындан саулукълу, узакъ ёмюрлю да болгъандыла.
Халкъда биринчи дарманны ашда излегендиле. Аурууну аш бла хорларса деп, хар бирине жарагъан рецепт болгъанды. Саусузгъа шорпа бергендиле. Бюгюнлюкде уа этни сатып алсакъ, аны шорпасын ичерча тюйюлдю. Тауда, элде ёс ген малны, тауукъну этине къайры жетсин базардагъы. Хар не да анга кёреди.
САРАККУЛАНЫ Асият. Суратны автор алгъанды.
" С о р у у
Социологланы сорууларына кёре, быйыл россейлилени 87проценти 8-чимартны белгилерге тири хазырланады. Байрамны аллында, къыралыбызны башха - башха регионларындан беш жюзден артыкъ эр кишиден соруп, Masmi Russia биригиуню специалистлери былай билдиредиле: эр кишилени жаланда 2 проценти алгъышларыкътюйюлдю тиширыуларын быйыл. Сорулгъанланы 77 проценти юй бийчелерин неда сюйген къызларын къууандырлыкъ эселе, биргелерине ишлегенлени алгъышларгъа уа жаланда 44 проценти кёлленипди.
Бек сыйлы саугъа - ол неди?
Cорууну эсеплерине кёре, тиширыулагъа эр кишиле ни кёбюсю конфетле, чагъыр, гюлле эм сувенирле келтиредиле. Алай эки жаныны да саугъаны юсюнден оюмлары бир бирден ахырысы бла да башхады: адам улуну къарыусуз жанына саналгъанла ол кюн алагъа ичгини, татлыланы бла сувенирлени тутдурсала, сюймегенни къой да, ол аланы жанларына окъуна тиеди. 8-чи мартда тиширыула гюлле, алтын - кюмюш затла, косметика бла алгъышлауну кюсейдиле.
Барыбыз да билгенибизча, кёчгюнчюлюкде халкъыбызны, миллетибизни ынналарыбыз, аналарыбыз, эгечлерибиз сакълагъандыла. Бу керти оюмну атлары айтылгъан поэтлерибизден, жазыучуларыбыздан, художниклерибизден эм башхаладан да аз кере эшитмегенбиз. Аны алайлыгъы бла даулашырыкъ адам да чыкъмаз. Не десек да, таулу тиширыуну тёзюмлюгю бла намысы къайсы заманда да бийикде болгъанды, керек кюнде уа ол не къара ишден да къачмагъанды. Аны бла бирге тыш сыфатыны бла ниетини ариулугъун, тазалыгъын сакълаялгъанды, огъурлужюреги къатып къалмай, жыр, назму тагъа билгенин да унутмагъанды.
Бу акъыл бла кёлленип, Хасаниядажашагъан юй бийче Занкишиланы Асиятдан байрамгъа не кёзден къарагъанын, аны бла байламлы акъылын да билирге изледик. Ол билдиргенине кёре, бу жарыкъ кюнде жаз башыны белгилерине саналгъан сары мимозаланы бла ландышланы гюл къысымларынажюрегинден къууанырыкъды.
- Алай, - дейди Асият, - жетип келген байрамгъа артыкъ бек да къууаналмайма. Нек дегенде Орта Азияда анам кёрген къыйынлыкъла эсиме тюшюп, алыкъа да жюрегими хогэтмейдиле. Къурусун Сталин, март айны дасюймейме деп къатлап айтыучусун унуталмайма. Былагъа ушагъан сёзлени дагъыда бир къауум абадан тиширыуладан да эшитдим.
Жаш тёлюню уа бу жаны бла оюму башхаракъды. Т е ка л а н ы Мадинагъа отуз алты жыл болады. Хар жаз башыны ал кюнлеринде ол ариу алгъышлауланы ашыгъып сакълайды. «Мен садикде ишлегеним себепли жыл сайын бу байрамны сабийле бла бирге белгилейме. Ала уа мудах болсанг эслеп къоядыла, уллу кёллюлюкню да кечалмайдыла. Аны ючюн анга энчи хазырланама тизгиними жыйып, назмуланы кёлден юйренип, ишлеген жерими да ариу жасап. Ол жумушланы къолгъа алсанг а, арыгъанынгы да унутуп, жылы кюннге, тёгерегингде адам ланы жарыкълыкъларына, гюл ийиследен толгъанхауагъа алданып къаласа», - деп сюйдюмлю ышарады къыз.
Энчи предприниматель Ольга Сидорчук а ахшы орус тёреледе дегенди, юиреннгенди. Аланы юйюрлеринде бу байрамгъа хар жолдан энчи хазырланнгандыла. Ол жарыкъ эсгериуле аны эсинден бюгюн - бюгече да кетмегенлерин билдиреди къыз бизге. Сен сегизинчи мартха къаллай саугъа алыргъа ыразы эдинг, деген соруугъа, кёп сагъыш да этмей: «Жууукъ адамларымдан жаланда сюймекликни излейме. Эрттеден жюрюген таурухдача, ол жюрегигиздежашай эсе, юйюгюзде мелхумлукъ, келишимлик да боллукъду. Сёзсюз, бу сезимге керек болуп тургъан, багъалы саугъа къошулса уа, аман тюйюлдю!» - деп ачыкъ жууаплайды Ольга.
Нёгер къызым Кульчаланы Зульфия уа бек игиге жылы Турциягъа путёвканы санагъанын билдиреди. Мени оюмума кёре уа, бу байрамда тиширыулагъа эмда аламат саугъа - ол юйюрюнде тынчлыкъ - ырахатлыкъды, сабийлерини тамблагъы кюнлерине ышаныулукъду, мамырлыкъды.
Алайды да, багъалы эр кишиле, сиз къатыгъыздаариуланы къууандырыргъа сюе эсегиз, аланы сёзлерине къулакъ салып тынгылагъыз. Ол заманда бу жаны бла къоратхан заманыгъыз, къарыуугъуз, ахчагъыз дабошуна кетмезликлери хакъды. Не десек да, тиширыуну ич дуниясы - ол жашырын, кёп жууаплы элберди.
Бусагьатда ол КъМКъУ-нудизайн институтуну суратлау искусство кафедрасыны таматасыды. Анда кийим жарашдыргъандан дерсле береди. Де кабрь айда ол Москвадагьы Строгонов атлы художественно - промышлен ный академияда «Орнаментальныйдекорвтрадиционном искусстве наро дов Северного Кавказа (карачаевцев и балкарцев)» деген ат бла кандидат ишин къоруулагъанды. Анда ол кюн ишлери бла Учёный советни аллына чыкъгъанладан таулу къыз эм онглу болгъанын да айтыргъа тийишлиди. Бюгюн фахмулу дизайнер, устаз, алим редакцияны къонагъыды.
- Биз да кандидат ишинги къоруулагъанынг алай аламат ётгени бла алгъышлайбыз. Ол кюнледе илму таматанг Борис Мальбахов редакциягъа келип, сени бла къалай ёхтемленнгенин билдирген эди. Москвадагьы белгили алимлени сейирге къалдыргъан не шартла болгьандыла?
- Мен ишимде миллет оюуну юсюнден айтама. Бусагъатха дери, сёз ючюн, Анна Кузнецова бла Къудайланы Мухтар аны тарых жанындан тинтгендиле. Мен а, анга искусство жанындан къарап, ташда, агъачда, кийизде, териде болгъан миллет накъышланы магъаналарын ачыкълагъанма. Ала тюрлю -тюрлю боладыла: ючгюл этилген дууаны магъанасын тутады; къойну мюйюзюн юйде такъсала, ол игилик, берекетлик келтиреди деп ийнаннгандыла; Тёгерек, тогъай Кюнню суратлайды; сабий жыгъылса, алайда тогъай (гюрен) ишлеп, дууа окъугъандыла...
Халкъыбыз тамгъаланы да къаты хайырланнганды. Дагъыда ишимде белгилени, буруннгу къол жазмаланы да искусство жанындан тинтгенме.
Амина къурагъан жыйрыкъпа.
- Баям, жашау алгъа баргъаны сайын миллет оюула да тюрленннген болурла?
- Тюздю. Халкъыбыз Тейриге табынн ган ёмюрледе тереклеге, ташлагъа баш ургъанды. Христиан дин киргенден сора жорну суратлагъанды, муслийман дин да кесини оюуларын келтиргенди. Эрттегили къабыр ташлада биз ол жазыуланы ахшы кёребиз. Анга да бургъанма эсими кандидат ишимде.
Амина профессор Н.А. Костиков бла. Москва. 2014 ж. ____________________________________
Анга къошарыгъым, хар ёмюрню кесине кёреоюулары болгъанды. Ата-бабаларыбыз миллет накъыш, биреуге аталып этилген эсе, аны, сабийни аман кёзден, ауруудан сакълайды, кюч-къарыу береди деп ий наннгандыла.
- Биз миллет оюуланы кийизледе да кёребиз. Ала кёп тюрсюнлюдюле. Сен тинтген жаны бла къарагъанда, бояуну магьанасы уллумуду?
- Кийизледе, кертда, бетлени магъаналары уллуду. Мен оюулагъа искусство жаны бла Къарагъаным себепли аладатюрсюнле хазна жокъдула. Аны ючюн бояуну магъанасыны юсюнден айтырча да тюйюлдю.
- Университетде ишинги юсюнден да сорургъа сюеме. Озгъан жыл сен студентлеригизни кёрмючюн къурагъан эдинг. Художникле суратла залдатагъылсала кёрюнеди кемчиликлери, дейдиле. Сохталарыгъызны чыгъармаларында жетишмеген неда жетишимли шартланы эслегенмисе?
- Ол суратлау искусство кафедраны кёрмючю эди. Аны къураргъа манга дагъыда устазла Ольга Иванникова бла Абайланы Асият да болушхандыла. Анда къараучугъа живопись, скульптура ишлерибизни, рису нок бла къалай кюрешгенибизни кёргюзтюрге излегенбиз. Аллай экспозицияны биринчи кере къурагъаныбыз себепли айтырча уллу кемчиликлени эслемегенбиз. Келгенле да жаратханларын билдиргендиле. Энди аллай затланы Мындан ары да бардырыргъа дейбиз, фахмулу студентлерибиз бла шагъырей этер ючюн.
- Жанна фахмулуду. Анга ышаннган да этебиз. Суратлау искусствода кесини энчи жолу барды. Аны кафедрагъачакъыргъанбыз да, бусагьатда бизде ишлейди. Мында да кесин кёргюзтюрюгюхакъды.
- Ол башында сагъыннган кёрмючде, кертда, кючюгюзню кёргюзталгъансыз. Бусагьатдагьы студентлеригизден а айырып айтырыкъларыгъыз бармыдыла?
- Сени дизайнерлени арасында биринчи жер алгъан жашил къатападан тигилген жыйрыгъынг мени эсимдеди. Модельле къураргъа уа заманынг къаламыды огъ есе аны къоюпму тураса?
- Аны къоймагъанма. Жыйрыкъла къу рай, аланы тикгенден сора да, хар бирине жарашхан бел баула, сумкала, сыргъала, минчакъла, дагъыда башха омакълыкъгъа жюрютген затла да хазырлайма. Эрттеден мурат эте эдим кесим тюкен ачаргъа. Ол кюн да келди дерча болгъанма. Кешоков атлы орамда бу кюнледе иели тюкеним ачыллыкъды да, тиширыуланы ары чакъырама. Анда ишге, кече байрамлагъа киерча хар тюрлю модельле боллукъдула.
САРАККУЛАНЫ Асият.
СПОРТ
Уллу хорламла алыкъа алдадыла
Мария КУЧИНА
Прохладначы къыз атын Россейде угъай, саулай ду нияда да айтдыргъанлай турады. Польшада даражалы халкъла аралы турнирде алтын майдалгъа тийишли болгъанды, Варшавада Ка мила Сколимовскаягъа жораланнган эришиуде да, 1,97 метр бийикликге секирип, биринчи жерни алгъанды. Аны бла ол АП-А1ЫеИсз битеудуния рейтингде тиширы уланы араларында чемпион атын энтта бир кере къоруу лагъанды.
Россейни женгил атлетчилерини эришиу жыллары Лукашевични бла Середкинни онсегизинчи мемориалларындан башланнганды. Жерлешибиз анда да къууандыргъанды. Аны юсюнден айта: «Спортчу хар заманда да хорламгъа итинирге ке рекди», - дейди Мария.
АППАЙЛАНЫ Залина
Дзюдода жетишимлери бла Аппайланы Залина да айырмалыды. Спортну бу тюрлюсю бла кюреширге ол гитчелигинден да сюе эди,
алай жолу тынч болмагь анды. « Анга жюрегим тартханын эртте да ангылагъан эдим, аны ючюн анамдан секциягъа барыргъа эркин лик тилейме. Алай аны орунуна беш жылны тепсеулеге жюрюгенме. Бу муратым артда толгъанды»,-дейди ол. Анапада Россейни биринчилигинде 78 килограмм ауурлукъ категорияда «ал тынны» къытханы аны бек уллу хорламыды. Биринчи майдалын да Залина мында алгъан эди, Уллу Ата журт урушда жоюлгъанланы хурметлерине бардырылгъан турнирде.
Аны бла эришгенлени юслеринден айта, Залина алагъа бек ыразы болгъа нын билдиреди. «Спортда къытдыра да билирге ке рекди. Андан сора татамиге биринчи кере чыкъгъанча тутушаса.
Хар спортчу бек алгъа кесин хорларгъа керекди. Манга адамланы ийнаннганлары бек болушады, аланы сокъурандырмазгъа кюреширикме. Сора врач болургъасюеме, къыйналгъаннга болушхандан иги не барды»,- дейди Залина.
СОТТАЛАНЫ Мира
Тогъуз жылында окъуна каратени кёкусинкай тюр люсю бла Борчаланы Илиясны секциясында кюрешип башлагъанды. 13 жылы толгъунчу анга сары бел бау берилгенди. 9-чу классдан сора юйюрю бла Терс-Къолдан Тырныауузгъа кёчеди, алай мында спортну къоймайды. «Геолог» спорткомплексде Рустам бла Руслан Нахушевлени, ызы бла уа Евгений Могилевецни «Карате-до МКР» деген секциясына жюрюйдю.
2013 жы лда СКФО-ну «Надежда Кавказа» деген эришиулеринде чемпион атха тийишли болгъанды. Ейск шахарда «Звезда При азовья» чемпионатда алчы жергечыкъгъанды. Къатышхан эришиулеринде биринчи, экинчи жерле алгъанлай турады. Ж арау этген кезиую анга къыйын угъай, зауукълу окъуна кёрюнеди. Мира аны эм уллу хорламы алыкъа алда болгъанына ишексизди.
ГУЗЕЛАНЫ Зурият
Ол спорт гимнастика бла биринчи жети жылында решип башлагъанды. Алай бир кесек замандан аны къоюп, дзюдогъа эс бурады. Жангыз дажарым жыл ны жарау этгенден сора тюрлю-тюрлю даражалы эришиуледе жетишимли бола башлайды.
Республиканы - «алтын», СКФО-ну биринчилигини уа «кюмюш» призёруду. Буэришиуюнде ол финалгъа дери битеу сермешлерин хорлам бла бошап чыкъгъан эди. Анда анга Россейни чемпионкасы Алана Назарова бла демлеширге тюшгенди. Ол жерлешибизни теркхорларгъа умут этген эсе да, Зурият анга аллай онг бермегенди. Алай къаты сермешледен сора сынамы уллуракъ бол гъан Алана хорлагъанды.
Зурият спортда, окъууда да алчы болгъанлай келе ди. КъМКъУ-ну экономика факультетин бошагъанды. Бюгюнлюкде 24-чю номерли школда дзюдодан бла сам бодан секциягъа жюрюйдю. Анда РФ-ни сыйлы тренери Олег Саральповда бла бийик категориялары тренер Муха мед Боготовда жарау этеди.
АХКЕБЕКЛАНЫ Бадина
Таулу къыз каратени кёкусин-кан тюрлюсюнден спортну халкъла аралы класслыустасыды. Тренер Аскер
Зрусовда юйреннгенди.
Жетишимлерини юсле ринден айтханда, ол бизни талай жылдан бери къууандырып келеди. Биринчи уллу хорламы 2007 жылда Россейни ючюнчю ачыкъ чемпионатында эди. Ан дан Бадина алтын майдал бла къайтханды. Ызы бла Европа даражада да атын айтдыргъанды. Республика ны, ЮФО-ну, Россейни кёп керечемпионуду, къыралны жыйымдыкъ командасыны санында эришгенди.
Басмагъа КУЛЬЧАЛАНЫ Зульфия хазырлагъанды.
Шабат кюн, 2015 жылны 7-чи марты
ИЛХАМ БЕРИУ
Шам бахчада таза ёсген ушайса сен ариу гюлге...
Тиширыугъа хурмет этиу нартланы заманларындан бери келген, бурун ата-бабаларыбыздан къалгъан сый-намысды.Аны юсюнден аламатхалкъжырланы айтады Отарланы О м ард а. Миллетибизни къадарында тиширыуну тёр жери энчиди, бийикди, айырмалыды. Н екдегендеаны кючюню,акъыллылыгъыны, этимлигини,мадарымлылыгъыны хайырындан сау-саламат жашайды бюгюн да малкъар миллет.
Бизни айтхылыкъ назмучуларыбызда асыл аналагъа, жигер юй бийчелеге, ышаннгылы эгечлеге, Сатанайгъа ушагъан ариукъызлагъа атап, жю рексалауатлы тизгинле жазгъандыла. Бу байрам кюн аланы бир къаууму бла сизни шагъырей этерге сюебиз.
МЕЧИЛАНЫ Кязим ***
Аллах бизге сюймеклик жазды, -
Адамла сыйыралла аны.
Кёкдеги Аллахдан кючлюмюд
Жердеги адамны айтханы?
Аллах бизге насып буюрду, -
Адамла унамайла аны.
Виз алай тилейбиз, табынып, -
Нек болмайд Аллахны айтханы?
Жал борчум салып тузакъ,
Мен жарлы элден узакъ
Турама, билмей бир зат,
Жюрегим, жарсып, къызад:
Кетмедим белги берип
Не тойда эркин кёрюп.
Секиртип кетерлеми,
Мени отуму кёмюп?
Биз кетейик Мындан ары,
узакъгъа,
Тын жерледе жангы жашау
салыргъа.
Ол жерледе жангы журтла
ишлербиз,
Биз болурбуз андажашап
къалыргъа.
Жангы журтла биз ишлербиз, кюч
салып,
Къыралыбыз бизни махтап
сюерча.
Урунуунужигитлери болурбуз,
Зар адам да бизге къарап кюерча.
Бабаланы Ибрахим
Къара суу череги Жауунчач тал, желде чайкъала,
Кёл суугъа ауана атханлай,
Сен къара толкъунлу чачынгы
Силдединг да, атдынг аркъанга.
От болду да къалды жюрегим,
Сен чыкъдынг, суудан ай
чыкъгъанлай.
Чач угъай,
Къара суу череги, -
Атласанг, -
Ызынгдан чайкъала.
Суу бла от салып кетгенинг,
Бек сейир эди таш жюрекге.
Тюшюрюрме жерге кёкдегин
Дей эдим да -
Къалдым жеримде.
Атлаялмай, къалдым жеримде,
Кёгюмде учдула чаукала.
Сен кетдинг,
Къара суу череги, -
Атласанг - ызынгдан чайкъала.
Сен кетдинг,
бар,
баргъан ызынгда
Чакъсынла жерни къуу
тюзлери,
Терк жетип,
кюн жауун озгъанлай,
Озсунла бу назму тизгинле.
Насыбынг тутсун бу дунияда,
Жашауунг болсун кюн тууушлу.
Чачынгы уа мени туурамда
Жууар тау черекни тауушу.
БЕППАЙЛАНЫ Муталип «Сениме!» - сен десенг
«Сениме!» - сен десенг,
Кюле-кюле келсенг,
Манга бир эс бёлсенг -
Жаннет бердинг - бил сен,
«Сениме!» - сен десенг.
«Сениме!» - сен десенг,
Атынг болса кёгюм,
Толса сенден кёлюм,
Кери кетер ёлюм,
«Сениме!» - сен десенг.
«Сениме!» - сен десенг,
Чагъар къышда агъач,
Ж юрек да - къарылгъач,
Жашау - манга къууанч,
«Сениме!» - сен десенг.
«Сениме!» - сен десенг,
Хар ким жырлай жерде,
Сабий ёсе тёрде,
Жаным, кюнлей - ёрде,
«Сениме!» - сен десенг.
«Сениме!» - сен десенг,
Кюле-кюле келсенг,
Манга бир эс бёлсенг -
Жаннет бердинг - бил сен,
«Сениме!» - сен десенг...
ЗАМАН Шабат кюн, 2015 жылны 7-чи марты
Кёрмюч
КъМР-ни Культура фондунда 8-чи мартны аллында тиш иры у лагъа аталгъан кёрмю ч ачылгъан ахшы тёреге айланнганды . Аны эр киш иле хазырлай эдиле. Бу ж ол а республиканы ф ахмулу ху д о ж н и к къызлары кеслерине, битеу ж ам ауа тх а да уллу саугъа этгендиле, «Ж аз башыны тейри къылычы» деген ат бла экспозиция къурап. Мындагъы заллагъа айланып чыкъгъан дагъыда бир кере тю шюнеди тиш иры уну сезимини назиклигине, ж ю р е к жы лы уу бла кючю таркъ айм ай, адам улуну жылытып тургъанларына.
Жылыулукъ бла айбатлыкъ
Кёрмючню ача туруп, фондну таматасы Владимир Вороковну айтханы бла келишмезлик жокъду. «Мындагъы ишлеге бир ненча кере къарагъанма. Алада аллай ариулукъ бла огъурлулукъ барды»,-дегенди ол.
Искусствовед Нелли Сундукова суратланы авторлары бусагъатдагъы жашаудан айырылып тюйюлдюле, аны себепли хар болгъан иш тиширыуну жю реги бла ётеди. Биз аланы барын да кёребиз мында, дегенди. Д агъ ы да Художниклени союзуну башчысы Геннадий Темирканов, Нальчикни ти ширыу советини председатели Лидия Дигешева, дагъыда скульптор Светла на Мамонова сёлешип, коллегаларын, аланы юслери бла битеу тиширыуланы да алгъышлагъандыла.
Керти окъуна, кёрмючде тагъылгъан ишлени бирин кёрсенг, башхасын унутаса. Ж ивопись суратла, портретле, натюрмортла, кийизле, къумач журунладан жараш дырылгъан эм тюрсюнлю халыладан этилген паннола - хар бири авторну дуниягъа, искусствогъа да кёз къарамын ачыкълайды. Алада болгъан жылыу, ариулукъ хар къараучуну жюрегинежетедиле. Къычыргъан, ачыкъ тюрсюнле артыкъ эсленмедиле. бютюн ш ош лукъ, ты нчлы къ туудургъан бояула. Бу жаны бла, сёзсю з, Акъкъызланы Сияраны бла Имараны, Болатланы Людмиланы бла Абайланы Асиятны, Асият Савкуева бла Рузанна Дацирхоеваны эм башхаланы ишлерин айтыргъа боллукъду.
Бюгюн эрттенликде «Россия» каналдан «Мусульмане» деген бериуде Къабарты-Малкъардан сюжетге къарадым. Анда, Бахсан ауузунда кийиз басхан тиширыуланы юслеринде айтып, бел гили устаТекуланы-Мокъаланы Динаны ишлерин да кёргюзтюп, кеси да сёлешгени, сёзсюз, бек къууандыргъанды.
Кёрмючде да аны фахмулулугъуна тю ш ю ню рча онг барды. Асият Савкуеваны къумач журунладан этилген паннолары ндан сейир м узы ка эшитиленеди. Болатланы Лю дмила бла къызы Асиятны гюлледен къуралгъан натюрмортлары жаз башыны солууун келтиредиле.
Мындагъы авторланы барын да сагъыныр онг жокъду. Аланы, баям, барып кёрген иги болур.
Къарачай-Черкесияны халкъларыны тиллеринде тюрлю-тюрлю спектаклле кёргюзюледиле. Концертле, кёз ачыу ишле, джашау магъаналы темалагъа джыйылыула, кёб сабийли анала бла, аны кибик къазауатны, урунууну ветеранлары бла эсде къаллыкъ тюбешиуле боладыла. Аны барын да айтханыбыз - республиканы халкъларыны культура-джарыкълыкъ аралыкълары болуб келген драма театрны залы ачылгъан кюнюнден бери ётген заманны ичинде игиликге, мамырлыкъгъа джораланыб айтылгъан кёб ашхы сёзню эшитгенди, кёб иги ишни шагъаты болгъанды.
Къарачай-Черкесияны биринчи хафизлерини – Къур’анны азбар окъуучуларыны - талай кюнню мындан алда бу залда болгъан байрамлары да аллай огъурлу ишлени бири болуб ётдю. Уллу Аллахны Сыйлы Китабы Къур’анны азбар билир, аны тюз окъуб, кючюн-къудуретин адамгъа эшитдирир ючюн, уллу фахму, усталыкъ керекди. Аллай фахмуну, кючню уа Аллах Кесине ийнаныб, Аны аллында муслиман фарызларын толтургъан, тёгерегиндегилеге хар неде ашхы юлгюле кёргюзюб, игиликле этиб тургъан, муслиман гъилмуну билирге тырмашыб джашагъан адамлагъа береди.
Республиканы биринчи хафизлерини ол сыйлы байрамына келгенле да, Аллахды билген, аллай адамла эдиле. Аны ючюн бёлениб эдиле ала муслиман динни нюрюне, аны ючюн ура эди аладан огъур хауа. Аны ючюн джыйылгъан эди ол кюн драма театргъа аллай бир адам.
Бу къууанчны-байрамны уа, КъЧР-ни Башчысы бла КъЧР-ни Правительствосуну Администрациясыны болушлугъуна таяна, Къарачай-Черкесияны Муслиманларыны дин управлениеси къурагъан эди.
Байрам 2011-чи джыл Ючкекенде ачылгъан медресени-интернатны къалай къуралгъаны бла ишлеб тургъаныны юсюнден алыннган фильмни кёргюзюуден башланды. Бюгюнлюкде анда 50 адам билим алады. Ала республиканы районлары бла шахарларындан келген джаш адамладыла.
Андан сора Эрикгенланы Мухаммад хаджи – къууанчны да ол бардыра эди – сахнагъа Тюркден келген Бозан Абдурахманны – Сыйлы Къур’анны 4 кере хафизи болгъан адамны – чакъырады. Ол да, ариу ауазы бла Аллахны Сыйлы Китабыны бир бёлек аятын окъуб, залда олтургъанланы разы этди.
Аны ызы бла КъарачайЧеркесияны Башчысы Темрезланы Рашид Эрикгенланы Мухаммад хаджи бла ол башчылыкъ этген медресени-интернатны устазларына джаш тёлюню Исламны - рахатлыкъ бла ашхылыкъны динини – джорукъларында юретгенлери ючюн бюсюреу этиб сёлешди.
- Бюгюн биз бери керти хафизле болуб, джаш адамлагъа хар ашхы затда юлгю кёргюзюб турургъа излеген уланланы сыйларын кёрюрге джыйылгъанбыз да, мен аланы ол муратларын толтурлукъларына ийнанама. Быллай къууанчла мындан ары да бола барлыкъларына да ишегим джокъду. Бюгюн Къарачай-Черкесияны Муслиманларыны дин управлениеси, республикан, муниципал органла бла, аны кибик дин джамагъатла бла бирликде ишлей кёб иги зат этеди. Республикада джашауну рахатлыгъын бегитиуде аны хайыры да уллуду. Мен бу ашхы башламны мындан ары да бардырыб турлугъубузгъа толу ышанама, - деди ол.
Сёзюню ахырында КъЧРни Башчысы Темрезланы Рашид республикан медресени-интернатны хафизлери Магияланы Мухаммадха, Тагирланы Шамилге, Боташланы Махмудха, Хасиятланы Ильхамгъа саугъала берди. Алагъа бу сыйлы ишлеринде джетишимле теджеди.
Къууанчда Къарачай-Черкесияны муфтийи Бердиланы Исмал хаджи «хафиз» деген сыйлы ат аталгъанланы ол атланы алгъанлары бла джылы алгъышлады. Аны бла бирге хафизлени борчларыны юслеринден айтыб: «Ала хар заманда да ол атларына керти болгъанлай турургъа керекдиле», деди. Эрикгенланы Мухаммад хаджиге КъЧР-ни Дин управлениесини орденин берди.
Биринчи хафизлени дагъыда кёб адам алгъышлаб сёлешди.
ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.
ГАЗ БЛА ТОЛУ БАДЖАРЫЛГЪАНДЫ
Гитче Къарачай муниципал районда газ бла баджарылмай Красный Восток бла Къызыл Покун элле къалыб тура эдиле да, газ алагъа да джиберилди.
КъЧР-ни Башчысы «Терезе - Красный Восток» газ быргъыны тартыуну проектин «Россияны Къыбыласы» деген федерал программагъа къошдурду да, аны себебинден Красный Восток бла Къызыл Покун элле газ бла баджарылдыла.
Ол эллени орта школлары бла администрацияларын иги джылытыр ючюн, тыш къраллада чыгъарылгъан котёлла келтирилиб салыннгандыла.
Огъары Бахсандан да кёп жаш кетген эди къазауатха. Ол санда Журтубайланы Зекерияны юч жашы: Осман, Юсюп, Чиппа. Осман къарын- дашланы таматаларыды. Къазауатха биринчилени санында атланнганды. Урушха барлыкъ жашланы темиржол станциягъа келтирдиле. Жашла алайдан кетерикдиле. Ашыра келгенле да кёп, асыры кёпден адам аякъ басар жер да жокъ.
Онг жанында олтургъан Журтубайланы Чиппа жууукълары бла.
Бир заманда сызгъырып, темир таууш этдирип, эшалонла жетдиле. Вагонланы агьач къабыргъаларын асыры аслам окъ тешгенден, элекге ушайдыла, ичлери да къан жугъу. Аны кёргенде, тиширыула жилядыла. Аскерчиле уа: «Тишлерибиз бла жыртсакъ окъуна, бирер фашистни уа ёлтюрюрбюз», -- деп, вагонлагъа миндиле. Хар бири ашырыргъа келгенлеге юс киймлеринден бирер зат бере эди. Осман а бел бауун узатды.
Ол кюн урушха кетген бахсанчы жашладан бир жангызы да къайтмады, къагъыт да келмеди аладан, хапарлары окъуна чыкъмады. Билмей тургьанлай, боран жетип алып кетгенча, думп болуп къалдыла.
Бираздан, Юсюп Ата журтун немис--фашистледен къорууларгъа кетди.. Андан а жангыз бир хапар эшитилди госпитальда тургъаныны юсюнден. Нёгери жазгъан эди. Анасы жашына
барыр акъыл да бир этди. Алай кьалайда, не жерде болгъаныны юсюнден айтылмайды.
Аскерге барыргъа кезиу ючюнчю къарындашха - Чиппагъа жетди. Аны 1942 жылда майда чакъырдыла. Орус тилни да билмей эди. Аны ючюн анасы жашларындан анга бегирек жарсый эди. Ол а Украинаны тийресинде сермешлеге къатышды. Тогъузунчу армияны аскерчиси эди. Харьков ючюн атышыуладан биринде, жаралы болуп, немислилени къолларына тюшдю.
Ара архивден берилген къагъытда жазылгъанына кёре, Чиппа Хорол деген концлагерьде беш ай, Польша тийресиндеги лагерьде беш ай, Францияда концлагерьледе уа 1944 жылны сентябрь айына дери тургъанды. Союзниклени аскерлери эркин этгендиле аны.
Андан сора жангыдан аскерге къошулгъанды. Польшаны, Германияны тийрелеринде бардырылгъан сермешлеге къатышханды. Уруш бошалгъандан сора Москва, Ростов тийрелеринде эки жыл къуллукъ этгенди.
Сюргюнде юй бийчеси Абдуллаланы Халимат къызы Кезибан бла Алма-Атагъа тюшедиле, Сегизинчи ГЭС-ишленнген жерге. Кезибан тёрт-беш жылчыгъы болгъан сабийди. Урушдан къайтхан аскерчини кёрсе, аллына чабып: «Сен мени атаммыса? »-деп соруп тургъанды. Биржол а солдатны аллына барады. Ол а Хажиланы Башир эди. Биягъы сорууун береди. Эр киши аны кёзюне да къарап: «Сен кимни къызыса, ананг а кимди?, -дейди. Кезибан да болушун айтады. Сора хорлам бла келген жигит дагъыда, -- атанг сауду, мен аны кёргенме. Шёндю ауруп больницада жатыпды. Бар, ананга айт», -деди. Къызчыкъ, чабып келип, анасына билдиреди.
Кезибан, аны эгечи Кяба да, Хажилагъа барып, Чиппаны юсюнден толу хапар билдиле. Экинчи кюн окъуна Кяба киеуюн излей жолгъа чыкъды. Ол, айлана-жюрюй кетип, кюн ортагъа Чиппа жатхан больницагъа жетеди. Журтубай улун ол кюн эрттенликде окъуна башына эркин этип, кетип тура эди. Экиси да бир бирге жолугъалмадыла.
Чиппа уа Алма-Атагъа келди. Юйюрюн тапды. Андан къайтхынчы Къазахстанны ара шахарыны тийресинде ишленнген сегизинчи ГЭС-ни къуру- лушунда урунду. Бир къауум заманны шахарны аш-азыкъ бла жалчытхан управления- сында малчы болуп да турду. Андан къайтхандан сора Ки- чибалыкъда орналды. Школда арбачы эди.
Юй бийчеси Халимат бла юч къыз, эки жаш ёсдюргенди. Таматасы Кезибан жашау жолуна тигиу ишни усталыгъын сайлагъанды. Чочайланы Масхут бла юйюр къурай, Нальчикде жашайды. Аны гитчеси Махтини Къарачайда, Малкъарда да бек уста таныйдыла. Ол белгили тарыхчы, фольклорчуду. Кёп китапны авторуду. Ол санда «Ёзден адетни» да.
Юйде ючюнчю сабий Нюржанды. Ол а медучилищени бошагъанды. Нальчикде шахар больницада ишлегенди. Вольный Ауулда жашайды.
Аны гитчеси Надежда Кичибалыкъда жашап тургъанды. Бюгюнлюкде жашы бла Нальчикдеди.
Юйде бек гитче Хыйсады. Ол а Элбрус тийресинде жашайды. Нейтринода устазды.
Журтубайланы Зекерияны жашы Чиппа урушну, концлагерьлени, кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъларын сынады. Аланы барысын да хорлады. Хурметли сабийле да ёсдюрдю. 2002 жылда дуниясын алышханды. Жаннет ахлусу болсун. Урушну аллында Журтубайланы эр кишилери: уллусу, гитчеси да 84 бола эдиле. Аладан 31-ри урушха кетди. Юйлерине бешиси къайтды.
