КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 25.02.2021 01:53:53
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 23 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъда джюрюген хапарла
ДЖИГИТ БАРАКЪ

Аллы газетни 3-чю номериндеди.

Джюреги къоркъуу этиб, миннген атын тютюнлетиб джетсе, джылкъы багъасы кёк аджир бла асыл байталны боюнлары тартылыб тура. «Абуклары аланы меннге ычхындырлыкъ тюл эдиле. Билеем, былай этерле деб а акъылыма келмегенди. Мангылай териме алгъан халал хакъымы меннге къызгъандыла. Беш джылны къанымы эмиб тургъанлары кёллерине джетмеди. Санымы тюйюб табхан рысхы кесегиме зарландыла», - деб уллу джарсыгъанды, ачыуланнганды. Эртденбласында атылыб джетиб, Абуклагъа хапарын айтханды. Алай а сёзюн киши да къулакъгъа алмагъанды.

Башынг къысыб сёлешмей эсенг деб, хыликке этиб къойгъандыла. Баракъ, тюзюн табаргъа, кертисин ачыкъларгъа деб, кюрешиб башлагъанды. Алай а сёзюн ётдюралмагъанды, мазаллы къралны сангырау закону джакълаучу бай Абуклары чалышдыргъан тюйюмчекни тешалмагъанды. Тарыкъгъан, айтхан джерлеринде, Абуклагъа болмаса, анга киши да къулакъ тикмегенди. Бешджыллыкъ къыйынына табхан джалын тауусургъа джетиб, тюзлюгюн ангылаталмай, КъамишлиКъолгъа атасыны къошуна къайтыб кетгенди. Ол заманлада таулула тюзлюклерин ангылаталмасала, кёбген джюреклени сёнгдюрюр ючюн, таякъгъакъазыкъгъа, бычакъгъа-сауутха узалыб тургъандыла. Ахырында уа терсге саналыб къалыучула да ала болуб тургъандыла. Арадан джыл ётгенди.

Бир кече Абукланы аджирлери - Къабартыгъа, Къарачайгъа, хоншу къазакъ станселеге белгили тору аджир бла кёк аджир - Гум аягъында ат орундан джогъалыб кетгендиле. Терсликни кёлтюралмагъан, зорлукъну кечалмагъан Баракъ аджирлени къоратханды. Тарта барыб, бирин бир джары ашыргъанды, экинчини да Тау Артына сатыб джибергенди. Керти кюрешни табыча къалай бардырыргъа кереклисинден хапарлы болалмаса да, киши сёз айталмай тургъан онглу байлагъа ёшюн салгъанды. Алай а къарангы джаш, джалчысыны джалын зарланыб, джамагъатха белгили терслик этиб, сингдириб къойгъан байгъа дерт къайтарыргъа аджирлерин къоратхандан башха амал табалмагъанды, зауаллы. Байгъа дертин къайтаргъаннга санаб, джюрегин басыб, юйдеги къураргъа киришгенди. Хубийланы Хусинни къызы Залиханны алгъанды да юйдегили болуб джарашханды. Алай а тынчлыкълы джашаргъа буюрулмагъанды. Абуклары ызындан тюшгендиле да законнга тартхандыла. Баракъ, кече отоугъа келсе, кюндюз тышында айлана, кёз туурадан джанлай, къамасын, тапанчасын джанындан тюшюрмегенлей, шкогун джерлегенлей, талай заманны кечиннгенди. Элчи джамагъат кёрюб, билиб тургъанлыкъгъа, аны тутуб, патчахны къуллукъчуларына берирге киши унамагъанды. Джамагъатда бир адам да аллай къара иш этерге излемегенди. Къуллукъчула сауутланыб джюрюген батыр джашны байлаб алыргъа уа кеслерине базмагъандыла. Ол кёзюуде, не эсе да бир уллу хата этиб, аны ючюн каторгагъа сюдлениб, Баталпашинскеде тутулуб тургъан эки дагъыстанлы болгъандыла. Отделден пристав, аланы да биргесине алыб, Ташкёпюрден Къарамырзаланы Батокъа деб биреуленни кесине нёгер этиб, Баракъны тутаргъа Учкуланнга келгенди. Баракъны правленнге чакъырыб, мухур джибергендиле. (Ол заманлада, къагъытха правленни мухурун уруб, повестка орнуна аны элтиб къойгъандыла). Тюзлюгюне базгъан Баракъ, джюреги хош болмаса да, къоркъду деб айтдырмаз ючюн, правленнге старшинагъа баргъанды. Ётюб тебрегенинде, правленни аллында ууакъ-тюек сата айланнган адамлагъа ушаш экеуленни эслегенди. Саубитген торсукъ адамла.

Къарамырза улу Батокъа да ала бла булджуна тургъанын кёргенди. Баракъ, алагъа асыры эс бёлмей, къатлары бла озуб башлагъанлай, сюелген экеулен эрлай сермеб тутхандыла: бири онг къолуна къадалгъанды, экинчиси да белинден буугъанды. Баракъ, олсагъатлай, къолун тартыб ычхындырыб, сермегени бла, бирин кесинден быргъаб, джерге къаблагъанды. Экинчиси къайгъылы болуб, анга бурулгъанлай, Къарамырза улу Батокъа, Баракъны кёзлерине къум къуюб, джунчутуб, къармаб къойгъанды. Баракъны къолларына бугъоу кийдиргендиле. Баракъны байлаб, зыгъырлы къырдышха сойландыргъандыла. Тюзлюк табалмай кюрешген джигитни, хыйлалыкъ бла келтириб, кёзлерин уууч къум бла къармаб, къарыусуз этиб, душманланы къолуна берген Къарамырзаланы къарабет Батокъа болгъанды. Аны ючюн анга алтын медаль берилгенди.

Сибирге каторгагъа ашырлыкъбыз деб, Баракъны элинден къоратхандыла. Приставны резиденциясына элтген хапарлары чыкъгъанды. Андан ары не болгъан эсе да киши тынгылы зат табалмагъанды. «Сабий Баракъ, джаш Баракъ, джарыкъ дуниядан тас Баракъ» андан ары не тюрлю да хапары эшитилмей, джукъланыб къалгъанды. Юйдегисинде тынгылы джашау сынамагъан, къыз тюрсюнюн атмагъан джаш Залихан, атасын танымагъанлай къалгъан къагъанакъ сабийи Юнюс, Баракъны ызындан джылай кёз джауларын тауусхан атасы бла анасы зорлукъ джутхан джигит уланны ызындан тарала къалгъандыла.

ЛАЙПАНЛАНЫ Сейит
Tinibek 25.02.2021 01:56:53
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 23 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюм
БИЛЬБАО ШАХАРДАН ИБЕРИЙ ХАРИФЛИК



Анда 6 ачыкъ, 22 къысыкъ хариф барды. Джазыу 32 айтымдан къуралгъанды. Алада 595 хариф барды.

1. Иберий фольклордан бир куплет. Анда быллай сёзле бардыла: «Чыкъчы шашы чыгъышха». Чынтды къарачай-малкъар сёзле.

2. Иберий джазыудан бир айтым бу тилни аламат грамматикасына шагъатлыкъ этеди.

3. (Автору Темир къазакъ джулдуз бла Гитче джетегейлени юслеринден джашырын тил бла айтады). Алайды да, джазыуда 82 сёз, 32 айтым, 595 хариф

белги барды. Иберий алфавит иберий тилге таб келишеди. Эндиги тюрк тилледен кёб башхалыгъы джокъду. Ол санда къазах, къарачай-малкъар тилледен. Къысха айтханда, «ж» диалектлери болгъанладан. Бу джазыу иберий тилни ариулугъун, байлыгъын да кёргюзеди. Тюрк миллетлени ёхтеми болгъанлай турлукъду.

Испания
Иберийский алфавит из г. Бильбао VI в. до нашей эры

В надписи 32 предложений В тексте 595 буквенных знаков АТА ХАН ТУВ УШ ТКЪМИ АЙХМ. Это предложение ярко свидетельствует о том, что в надписи упоминается казахский род Айкым. Отец хан три рода его фамилии Айкым.

1. Один куплет из иберийского фольклора: МИШИКЪ ШКЪО АШ ШКЪЫШКЪА. АКЪ ШОИМ АКЪО КЪОШМКЪА. ШИМШКЪ ОША ОЙАКЪА. ШИКЪШИ ШАШИМ ШИКЪШКЪА. 2. Одно предложение из иберийской надписи свидетельствующей о безупречной грамматике иберийского языка.

АНШИ АТАНТА ТАНИРИМНИ ШИРИНТА ШИТИ АТАМ ТОР, (иносказательно автор хотел сказать о созвездии малой медведицы с полярной звездой в ночное время.) «У твоего отца охотника на земле Тенгри семь отцов стоят». Таким образом в надписи 82 (восемьдесят два слова) 32 предложения 595 буквенных знаков. Иберийский алфавит соответствует всем требованиям иберийского языка. Иберийский язык ничем не отличается от современных тюркских языков, таких как казахский, карачаевобалкарский, то есть жокающий диалект. Эта надпись свидетельствует о красоте и богатстве иберийского языка. И всегда будет гордостью тюркских народов, живущих на нашей планете Земля.

АЛИШЕВ Абду-Гапар.
Нальчик ш. 2012 дж. октябрны 10.
Tinibek 25.02.2021 02:02:22
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 23 "КЪАРАЧАЙ"
Тахта ёсюмле
КЪАРАЧАЙ САРЫСМАКЪ



Алимле илму ишлеринде белгилегенден, сарысмакъны джурту - Орта Азияды. Ол буруннгу Египетде, Грецияда, Римде, Индияда, Къытайда, Афганистанда, Тянь-Шань бла Алтай тауланы арасында тюз джерледе, башха джуртлада да ёсгенди. Адамла аны бачхаларында 6 минг джылны бизни эрагъа дери салыб башлагъандыла.

Буруннгу орус джазмала билдиргенден, Эресейде ХIII-чю ёмюрде сарысмакъны чагъыргъа атыб ичиб тургъандыла.

Алимле, тарихчиле айтхандан, бизни ата-бабаларыбыз да аны бла бек эртделеден хайырланыб башлагъандыла. Кавказны таулу джуртларында да бурундан сарысмакъны тюрлютюрлюсю ёсгенди.

Эртделеде ветеринар врачла болмагъан заманлада Къарачай таулада къойчула, тууарчыла малдан ауруу джукъмасын, деб кийик сарысмакъны ашагъандыла, биргелерине алыб джюрюгендиле. Селекцияны джолунда тахта кёгетле бла кюрешген ата-бабаларыбыз да биринчи кийик сарысмакъны тюрлю-тюрлюсюн ашаб тургъандыла. Артхаракъда мийик таулада, кюнбетледе, эркин талалада, ёсген сарысмакъны алыб келиб бачхаларында салыб, урлукъ этдириб, джангыдан себиб, ёсдюрюб талай джылдан не тюрлю ашарыкъгъа да къошаргъа болгъан энчи къарачай тукъумлу сарысмакъ къурагъандыла. Ол заманда ханс бла кюрешген фахмулу устала, аны адамлагъа джел, джюрек, безгек, тамакъ аурууладан, сууукъ чабхандан, бюрекде таш ауруудан, ашхынны, ичегилени ауругъанларындан хайырланыргъа теджегендиле. Ата-бабаларыбыз аны бла дагъыда кёб тюрлю ауруудан сакъланнгандыла. Къартла айтхандан, джашауну къыйын айланчбуйланч джолларында къарачай сарысмакъ джокъ болуб къалыргъа джетиб, джангыдан къуралгъанды.

Халкъ Орта Азия бла Къазахстандан къайтхандан сора, къурургъа джетген къарачай сарысмакъны джангыдан къураб кюрешгенди. Ол витаминлиди, татыуу да бир тюрлюдю. Алай болмай мадары да джокъду. Нек десенг, Уллу Аллах болушуб, аны асыулулугъун Къарачайны таурухлу джуртуну таулу, таза хауасы, джер-джерден къайнаб чыгъыб, ёзенлеге шоркъулдаб баргъан чокъуракъ суулары, кюнню былайда бир тюрлю тийген алтын таякъларыны джылыуу, Минги Тауну салкъын аязы, таулу халкъны фахмусу, чемерлиги къурайды. Къарачайда ёсген къарачай тукъумлу сарысмакъны ким да сюйюб ашагъанды. Аны юсюнден къарт анасы эмда анасы сарысмакъ салыб тургъан Къоркъмазланы Османны къызы Къарабашланы Софья былай хапар айтады:

- Къарачай сарысмакъны мени къарт анам 107 джылында ауушхан Къосуйланы Бабуш, анам Батчаланы Байдымат, аны эгечлери Аминат, Шахийдат, Заурдат, Зорумхан, Балдан, Зайнеб да салыб тургъандыла. Мени анам:«Сарысмакъ болгъан джерден заран къачхан этеди», - деучен эдиле къартла, деб хапар айтыучан эди. - Буруннгу бабаларыбыз кийик ёсген сарысмакъны алыб келиб бачхаларында орнатыб, урлукъ алыб, аны дагъыда салыб, ичлеринден эм игилерин айырыб, къарачай сарысмакъны алай къурагъандыла. Къарачай сарысмакъ уллу тишлери болгъан кёксюл сарысмакъ болуучанды. Арт джыллада тышындан башха тукъумлу сарысмакъла келиб башладыла. Ала уллуладыла, ауурладыла, сатаргъа игидиле. Къарачай сарысмакъ унутула барады. Мен а къарачай сарысмакъны салыргъа анамдан юреннгенме. Аууз-герги (октябрь) айны 20-дан кечге къалмайма, кёк сарысмакъ салама. Баразаланы араларын 8-10 сантиметр къоюб этдиреме, аланы узунуна урлукъ суукъда, кесин джерни тюбюне тартхан этеди. Джаз болгъанлай, джерден башлары къараб тебрейди, чапыракъла ийиб, Аллах буюргъанына кёре ёседи. Олсагъатлай ызындан тюшюб, бир юч кере чага этеме, сарысмакъ иги ёсюб, ол суу алыб башлагъанлай, ортасындан ёзек чыгъыб, урлукъ ийиб тебрейди. Аны бери юзюб алсанг, неда сындырыб джыйсанг, ол джерге айланыб «тюб сарысмакъ» этеди. Алты-джети бир-бирде андан да кёб тиши болады. Элия (июль) айны ал сюреминде къазама. Ары дери уа, заманы джетдими, озуб кетер да деб, тартыб алыб тамырына къарайма, тамырланыб баргъаны кёрюнюб турады. Ол заманда эрлай къазыб алмасанг, сарысмакъ алай тургъанлай джерни тюбюне кириб кетиб къалады. Адамла айтхандан, кийик сарысмакъ Къарачайны таулу джуртунда бусагъатда да ёседи. Малчыла, джолоучула таулада, айланнган джерлеринде аны кёрюб алыб ашайдыла. Юйлерине келтириб сабийлерине да ашатадыла. Бизни ата-бабадан келген сарысмагъыбыз унутула барады. Биз барыбыз да буруннгу бабаларыбыздан келген бу хазнабызны келлик тёлюлеге саугъагъа, джерни юсюнден къурутуб къоймай, сакъларгъа борчлубуз, - дейди Къарабашланы Софья.

Билген адамла айтхандан, сарысмакъ, алай тургъанлай, дарман-дарыды.

Аны С, В4, В1, В6, В3 витаминлери, тюрлю-тюрлю кальцийи, фосфору, магнийи, натрийи, йоду, адамны саулугъун бакъгъан башха кёб тюрлю иги заты барды. Бир-бирде бир тюрлю антибиотикни орнун да тутады. Адамны ашарыкъгъа ачады.

Къачан да джукъгъан аурууланы заманында адамла сарысмакъны хайырлылыгъын бютюн бек ангылаб, аны тепсилеринден къурутмазгъа кюрешедиле. Сарысмакъ чыгъаргъан эфир джаула не тюрлю бактерияланы да ёлтюредле.

Аны барын да сезиб тургъан акъыллы таулула сарысмакъгъа артыкъ сый бере, джылдан-джылгъа аны агъачлылыгъын ёсдюре баргъандыла. Селекция джолда кёб тюрлю зат къурагъан бабаларыбызны этген ишлери бизни ёмюрлюк хазнабыз болгъанын унутуб къоймай, къарачай тукъумлу сарысмакъны сакъларгъа, джаяргъа мадарла къурай барыргъа керекбиз.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Tinibek 01.03.2021 01:20:46
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ЮЛГЮЛЮ ЮЙДЕГИ

Мен алгъаракълада Огъары-Марада джашай эдим. Анда мени бла хоншулукъда джашагъан Чагъарланы Халитни джашы Полатны, аны юй бийчесини, аланы сабийлерини юслеринден хапар айтыргъа излейме...

Къарачайда «Иги хоншуну сатыб ал» деб, сёз барды. Адамны къууанчына, къыйынлыгъына, бир башха амалсыз джумушуна да эм биринчи хоншусу джетеди. Не кючлюге, не байгъа да болушлукъ керек болуб къалады. Аны этерик а эм биринчи хоншуду.

Чагъарланы Полат бла аны юй бийчеси Супият сабийлерини джюреклерине гитчеликден огъуна иги халини, адамлагъа сюймекликни сингдириб ёсдюргендиле. Юч джаш бла бир къызгъа - Казимге, Казбекге, Ильясха, Сусанагъа баш билим алдыргъандыла. Ала бюгюнлюкде усталыкъларыны юсю бла тыйыншлысыча ишлейдиле.

Бу юйдеги мени къабыргъа хоншум болгъаны себебли, сабийле кёз туурамда ёсгендиле. Ала менде, башха хоншулада да джукъ этиллик болгъанын кёрселе, айтдырмагъанлай этиб башлаучан эдиле. Сёз ючюн, гардош салыргъа, къазаргъа, бичен келтирирге аны джыяргъа терк джетиучен эдиле. Аталары Полат кёб мал тута эди. Джашлары танг атмай туруб малланы тюблерин ариулаб, аш салыб, суу ичириб, андан сора школгъа барыб, дерслерин да айырмагъа окъуй эдиле.

Джай заманда уа ала тау джайлыкъгъа чыгъыб, анда къош сала эдиле. Саулукъ ийнеклери кёб болгъаны себебли, ферма этиб, джашла аналарына болуша, ийнеклени саууб, джау бышлакъ эмда башха затла эте эдиле. Мен да аладан узакъ болмай чалкъы чалгъаным ючюн, джашау халларын кёрюб тура эдим. Алайтын озгъан адамланы къошларына къайтарыб ашатмай, ичирмей къоймагъандыла. Артыкъсыз да туристле къарачай къойну этин ашаб, аламат къарачай айрандан тогъуб кёб алгъыш айтыучан эдиле.

Полат джашлары бла бирге элибизде болушлукъ керек адамгъа къарагъанлай, джарагъанлай тургъанды. Сёз ючюн, мадары болмагъан адамны малын кесиникилеге къошуб, алыб кетиб джайны джай узуну хакъсыз кютюб, къайтарыб тура эди.

Ал джыллада Чагъарланы Полат совхозну бригадир-учётчики болуб ишлегенди. Ол заманда да, Чагъар улу чалкъычылагъа къайгъырыб, къар тюшгюнчю, алагъа улоу бериб, биченлерин юйлерине тюшюрюрге болушханлай тургъанды. Аллай ашхы ишлери ючюн анга кёб адам алгъыш айта эди.

Арт джыллада уа Чагъар улу орта школну директоруну мюлк джанындан орунбасары къуллукъну толтуруб тургъанды. Школда этиллик джумушлагъа терен къайгъыргъанды. Анга былайда да адамла бек разыдыла.

Юй бийчеси Супият 20 джылдан артыкъ заманны, элни орта школунда, сабийлени ариу халиге юрете, тыйыншлы билим бергенди. Аны тышында да къыз сабийлени кийим тигерге, джюн халыдан кийимле этерге юретгенди. Ол билим берген, юретген къызла бла джашла бюгюнлюкде кеслери цехле ачыб, талай адамны да иш къоллу этиб, джигер урунадыла. Мен андамында алагъа къайтсам, Супиятны махтагъанларын, анга сый бериб сёлешгенлерин эшитеме.

Энди бу огъурлу юйдегини сабийлерини джашау джолларыны юсюнден бир кесек айтайым.

Казим Огъары-Марада 1997-чи джыл орта билим берген школну айырмагъа бошаб чыкъгъанды. Андан ары билимин ёсдюрюрге излеб Черкесскедеги медучилищеге киреди да, аны къызыл дипломгъа бошаб, Астрахандагъы медицина академиягъа тюшюб, аны да къызыл дипломгъа тауусханды. Билимли, фахмулу джаш бусагъатда Черкесскеде Росспотребнадзорда тазалыкъны аралыгъында санитар надзордан бёлюмню тамадасы къуллукъну толтурады. Алайда ишлеген 13 джылыны ичинде кърал дараджада алгъан кёб тюрлю Хурмет грамотасы барды. Джууаблы ишинде кёргюзген мийик джетишимлери ючюн, ол медаль бла саугъаланнганды. Казим юй бийчеси Роза бла бирге юч аламат сабийни (Милананы, Рамилни, Шамилни) ёсдюреди. Роза Черкесскеде медучилищени айырмагъа бошаб, бусагъатда республиканы тишлеге къарагъан поликлиникасында медсестра болуб ишлейди. Ишин тыйыншлысыча баджаргъаны ючюн къаралдан талай Хурмет грамота алгъанды. Таулу къыз дагъыда экинчи билим алыргъа излеб Ставрополда экономика институтну да тауусханды.

Ильяс Къарачай-Черкес кърал университетни физика-математика факультетинде, атын иги бла айтдырыб окъугъанды. Бюгюнлюкде къарнашы бла бирге ишлейди. Тутхан къуллугъун бет джарыкълы баджаргъаны ючюн, талай Хурмет грамотагъа ие болгъанды. Юй бийчеси Мадина бла бирге эки сабийни (Яслина бла Темирланны) ариу халили этиб ёсдюреди.

Къарнашла Казим бла Ильяс, Росспотребнадзорда, джерни юсюне коронавирус джайылгъан сагъатда, инджилгенлеге болушлукъ табдыра, кёб адамгъа сууукъда инджилмезча болум къурай, алагъа заманында тестле этерге къайгъырадыла.

Казбек да кесини, халкъны атын да махтау бла айтдыргъан джашланы бири эди. Ауушханды, джандетли болсун. Ол спортну устасы эди. Къол тутушдан, сол къолу бла, дунияны джети кере чемпиону болгъанды. Казбек юретген джашла мийик джетишимлеге ие болгъанлай турадыла. Ала тенглерин унутмай, аны сыйына атаб эришиуле бардырадыла.

Сусанна Черкесскеде 3чю номерли «Алёнушка» деген сабий садда ишлейди, бусагъатда гитче сабийчигине къарайды.

Мен хапарын айтхан юйдегини адамлары хоншулукъда, башха джерде да къолларындан келгенча, адамлагъа къайгъыргъанлай джашайдыла.

Быллай юйдегиле махтаугъа, сыйгъа да тыйыншлыдыла.

МАМЧУЛАНЫ Азрет хаджи,
РФ-ны Журналистлерини союзуну члени.
Tinibek 01.03.2021 01:23:30
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Тахта ёсюмле
КЪАРАЧАЙ ГИН



Тарихчиле, алимле билдиргенден, гин джерни юсюнде буруннгу греклилени заманларындан келеди.

Ала аны кёб тюрлю затха къошуб тургъандыла. Ол буруннгу Римге да греклиледен баргъанды. Андан сора Византиягъа кёчгенди. VIII-чи - XI-чи ёмюрледе Византияда эл мюлк энциклопедия къуралгъанды. Аны ичинде гинни юсюнден сау бёлюм болгъанды. Гин бизни джуртлагъа V-чи - VI-чы ёмюрледе келгенди. Ол заманда кёчгюнчюлюкде джашагъан адамла (кочевники) аны урлугъун биргелерине алыб, баргъан джерлеринде себе, алай бла джерджерде джая баргъандыла. Кёб тюрлю халкъла аны кеслерине алыб, джашагъан джерлеринде салыб ёсдюргендиле. Бизни ата-бабаларыбыз да гинни бек эртделеден билгендиле. Аны тышында да джуртубузда ол заманлада, бусагъатда да кийик гин да ёсгенди.

Ата-бабаларыбыз ол гинннге, кийик гинни урлукъларын къошуб сала, талай джылны кюрешиб татымлы иги гин къурагъандыла. Къазауатланы заранларындан ол талай кере джокъ болуб къалыб, дагъыда джангыдан къурала, бюгюнлюкге джетгенди.

Бизни халкъ къарачай гинни кёчгюнчюлюкге дери да салыб тургъанды. Аны юсюнден хапар билирге излеб Огъары Тебердиде къарт анасы, анасы, кеси да къарачай гинни салыб, ёсдюрюб тургъан Аджиланы Рамазанны къызы Биджиланы Джаухаратха тюбедим. Ол джашаууну 51 джылын устазлыкъ ишге берсе да, анасындан кёргенин эте, ёсюмлюкле бла кюрешгенлей турады. 80дан аслам джыл толгъан огъурлу амма былай хапар айтады.

- Мен къарачай гинни, кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора, анамдан кёрюб салыб башлагъанма. Анам Орта Азияда, хоншуларыбыз гин сала эдиле да, биз бир кесек аякъ тирегеникде, анамы: «Бизни ата-бабаларыбыз салгъан гинни татыуу иги болгъанды, кеси да ариу битгенди», - дегени эсимдеди. Ай медет, миллетибиз киши джерледе болгъан кёзюуде, башха рысхыбызча, ол да тюб болургъа джетген эди. Алай болса да, къарачайлыла джуртларына къайтхандан сора, Къарачайны тахта кёгетлерин, ёсюмлерин джангыдан къураб башлайдыла. Къарачайны кёб тюрлю хантха къошхан ашхы заты, гин, Огъары Тебердиде джангыдан ёсюб тебрейди. Анам излеб, къарачай гинни табханында, салыб башлайбыз. Къарачай гинни башха къарачай элледе да саладыла. Къарачай гин эртдерекде, хычаман (май) айда, салынса, ол алашаракъ ёсюб, бир кесекден урлукъ этеди. Аны джыйыб, келир джыл салыргъа асырайбыз. Кечирек салсанг а, чапыракъла этеди да джыйыб къышха хар зат хазырларгъа таб болады. Сёз ючюн, мен бир кесегин эртде салама да, урлугъун джыяма. Къышха джетерча бирни да кеч салама, аны чапыракълары къыркъаууз (сентябрь), аууз-герги (октябрь) айлада бек джарайдыла. Къарачай гиннге кёб суу керек болмайды. Ол кёк чагъыб, аламат болуб, къар джаугъунчу джашиллей турады. Кеси да башхаладан айырылыб бир тюрлю ариу ийис этеди. Кечирек салыннганы себебли аны бла сау джылны хайырланыргъа боллукъду. Мен кечирек салгъан гиними чапыракъларын джыйыб, кебдириб ууама


Биджиланы Джаухарат.


Биджиланы Земфира.

да, банкагъа къуяма. Анга джукъ да болмай туруб турады. Шорпагъа, тузлукъгъа, сарысмакъ тузгъа къошама. Къышха хазырлагъан гиним сау джылгъа джетиб къалады. Аны тамам ариу, аламат ийиси барды.

Къарачай гинни бизни бабаларыбыз бек эртделеден салыб башлагъандыла.

Мен билиб, аны бла мени къарт анам да кюрешгенди. Ол тёлюден тёлюге кёче барады. Кесини дамлылыгъы бла кимге да белгилиди, - дейди Джаухарат.

Андан сора, къарачай гинни юсюнден Маршанкъулланы Ахматны къызы Биджиланы Земфира да хапар айтды.

- Къарачай гинни Къарачайда ата-бабаларыбыз ушхууургъа эртдеден бери къошхандыла. Гин бла сарысмакъны бир-бирине къошуб, анга да туз атыб, биз «сарысмакъ туз» этиученбиз. Сарысмакъны салгъандан сора, ёрге 15-20 сантиметр чыкъса, башы сарысмакъ урлукъла этеди. Ол кём-кёк урлукъланы, сарысмакъны ортасын бери алыб, къаты болгъунчуннга, джумушакъ заманында, тартыб чыгъарыб, тамырларындан ёргесин да сарысмакъ бла бирге тартыб, андан сора туз, пурч, шибижи къошабыз. Къарачайда анга башха зат къошулмайды, аны бла тузлукъ этиученбиз. Ол этден этилген ушхууурланы барына да къошулады. Аны татыуу аламатды, ийиси игиди. Къатса уа джарамайды, джаш заманында этиледи. Андан сора къарачайлыла аны джангы гардош бла, джау бла ашаргъа да бек сюедиле.

Айтханымча, къарачайлыла аны кёчгюнчюннге дери да салыб тургъандыла. Ол заманда Къарачайда эт тартхан машинала болмагъандыла. Эсимдеди къарт анам къарачай гинни, сарысмакъны, тузну да келиде тюйюб, ууакъ этиб, барын да бир-бирине къатышдырыб, кебдирген эте эди. Мен алай этиб, кебдирмегенлей банкачыкълагъа къуюб, башларын буруб къояма, сора аны керек сагъатда алыб хайырланама, - дейди Земфира.

Алимле айтхандан, гинни хайырлы затлары, хар джеринде да бардыла. Чапыракълары С, А, В2, В6, Р, РР витаминледен байдыла. Алада минерал тузла, артыкъсыз да кальций, калий, фосфор, темир, магний кёбдю. Болгъан джери да эфир джауладан байды. Аны каротини болгъаны себебли аурууланы профилактика эмда сау этерге, иммунитетни кёлтюрюрге хайырландырадыла.

Халкъ медицинада къарачайлыла аны органланы иги ишлетирге, ашхынны, ичегилени кючлю этерге, джел аурууну кетерирге хайырландыргъандыла. Андан сора да адам ауруб дженгил-дженгил солуса неда солургъа къыйын болса, аны тюзетирге, психикасы тюрленсе, аны орнуна салыргъа, ёпке башланы (бронхаланы) багъаргъа, къанда холестерин бла глюкозаны аз этерге да джарайды гин.

Къарачайлыла гинни урлугъун бир джолгъа себиб къоймай, джайда, къачда бир кесегин себиб, бир эки ыйыкъдан дагъыда себгендиле. Алай бла халкъыбызны джашил гинлери хаман да болгъанлай тургъанды.

Къарачай халкъны джомакълы джуртунда ёсген гинни агъачлылыгъын къураргъа тау джуртубузну сейир хауасы, аламат суулары, адамны иммунитетин иги этген табигъаты, кюнню таулада бир тюрлю тийген джылыуу, Минги Тауну салкъын аязы да къошулгъандыла. Алай бла къарачай гин Аллах бизге саугъа этген, адамны саулугъун бакъгъан, башха джерледе аллай болмагъан ашхы затланы бириди.

Биз аны къурутмазгъа, унутмазгъа керекбиз. Атабабабыздан келген бу ашхы хазнабызны тёлюден тёлюге бере барыргъа борчлубуз.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Tinibek 03.03.2021 02:32:17
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
«МЕН СОВЕТ АДАММА...»

Болатчыланы Тохтарны мен сабий заманымдан бери таныйма. Алай а анга «Совет Тохтар» деб нек атагъанларын бу арт кёзюуге дери билмей эдим. Бюгюн анга ол атны нек атагъанларыны юсюнден хапар айтыргъа излейме.

Болатчыланы Тохтар 1932-чи джыл Огъары Марада, кёб сабийли юйдегиде туугъанды. Сабийлени арасында эм тамада болгъаны амалтын, юйде къарыуундан келгенича тюрлютюрлю джумушланы тындырыб тургъанды. 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланады. Кёб сабийи болгъанына да къарамай, Тохтарны атасы Махаметни фронтха алыб кетедиле. Сермешлени биринде душман окъдан ол джан береди. Юй джумушланы бютеу ауурлукълары Тохтарны юсюне тюшедиле. Кесинден гитчелеге юлгю кёргюзе, не ишден да артха турмайды. Алай бла школгъа барыргъа мадары болмай къалады.

1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де кърал къарачайлыланы Ата джуртларындан кёчюрюб Орта Азия бла Къазахстаннга ашырады. Болатчылары, бир къауум къарачай юйдеги бла, Къыргъыз ССР-ни эллерини бирине тюшедиле. Не джашырыу, кёб сабийли ууакъ юйдегиге къыйын болады. Ачлыкъ, тюрлютюрлю ауруула инджитселе да, Болатчыланы юйдегилеринден киши ачымайды. Сабийлени джетген джетгени бирер ишни тындыра, ачлыкъны сынамайдыла. Тохтар а юйдегини эм тамадасы болгъаны амалтын, колхозгъа джарашыб, этмеген иши къалмайды: керек болса, арба джюрютеди, керек болса, джылкъы кютеди. Артыкъ да бек атлагъа бек илешеди. Джылкъыны арасында бек сюйген бир аты да болады. Аны атын айтыб къычырса, джылкъыдан айырылыб, къатына келиб къалыучан эди.

1957-чи джыл къарачайлыла Кавказгъа къайтыб башлайдыла.

Болатчылары Ата джуртларына кетериклерин билиб, колхозну председатели Тохтарны кесине чакъырады.

- Тохтар, сен бизни къолубузда, кёз туурубызда ёсюб, уллу джаш болдунг,дейди. - Биз не бек тилеб кюрешсек да сен мында къаллыкъ тюлсе. Ата джуртха джетген джукъ джокъду. «Киши джерде хан болгъандан эсе, туугъан джуртда садакъачы болайым» деген айтыуну эшитген болурса. Колхозда кёб джылны ишлединг, кёб затыбызгъа джарадынг. Колхозну джетишимлеринде уллу къыйынынг барды. Сеннге бир саугъа этмей ата джуртунга ийиб къоялмайбыз. Сагъыш этгенбиз да, ол сен сюйген атны саугъа этсек, къалай кёресе? Разы эсенг, кетер кюнюнгю аллы бла джылкъыгъа бар да, ал да кет...

- Меннге андан уллу саугъа къайда, - деб къууанады Тохтар. – Кеси да аджирди. Андан туугъан тёлю аламат боллукъду...

Болатчылары Къобан районну Къойдан элине тюшедиле. Тохтар биргесине агъач ишде керекли затланы алыб келген эди. Ол керекле кёб затха джарагъан эдиле. Тохтарны къолу уста эди. Къойданнга келиб тюшселе да, къарачайлыланы джашар мекямлары джокъ эдиле. Кёб къарачай юйдеги къауум-къауум болуб, бош тургъан фермалагъа тюшген эдиле. Юй орунла алгъанла кеслери ишлеб башлагъан эдиле мекямла. Къарачайлыла ата джуртларына къайтхан кёзюуде мюлкледе тракторла, джюк ташыгъан машинала бек аз эдиле. Сабан сюрюрге, джерге урлукъ атаргъа керек болса, атланы, ёгюзлени джеге эдиле. Ёгюзле, атла да азлыкъ эте эдиле мюлкледе.

Къыргъыз ССР-ден Тохтар келтирген аджир сабан ишлеге кёб джарагъан эди. Тохтаргъа, «атынгы бир берсенг а сабан сюрюрге», «тирменнге барыргъа», деб келиучен эдиле. Тохтар да огъай демей эди. Кимге да бере эди сюйген, асыулу тукъумлу аджирин.

Совет къралны иги эмда осал къылыкълары кёб эдиле. Сёз ючюн, беш къой, бир ийнек тутугъуз, андан аслам тутсагъыз сыйырлыкъбыз деб, адамланы инджитир

ючюн къалмай эди кърал. Ат, эшек тутаргъа да эркинлик джокъ эди. Алай болса да бир къауумла ат, эшек тутаргъа тырмаша эдиле. Аласыз джумушларын тындыралмай эдиле. «Бир ёгюзню кючю бла 100 ёгюз суу ичер» дегенлей, Тохтарны аты бла кёб адам джумушун этиучен эди.

Колхозну председатели, Тохтарны аты болгъанын эшитиб, джыйылыуланы биринде:

- Тохтар, атынгы нек къоратмай тураса? - деб сорады. - Кеси разылыгъынг бла къоратмасанг, барыб сыйырыб кетерикбиз, - дейди.

- Джолдаш председатель! - дейди Тохтар. - Кесинг билесе, совет адамла бирбирлерине болушуб туруучандыла. Мен да совет адамма. Мени атымы кючю бла кёбле юй джумушларын баджарыучандыла. Юй джумушларыбызны баджарыргъа мюлк улоу бермейди. Бусагъатда хоншум юй ишлей турады. Атым, кесим да анга болушабыз. Юйюн ишлеб бошасакъ, атымы къралгъа берирме, - деб бошайды сёзюн.

Джыйылыуда кёбле Тохтар джанлы боладыла. «Хоншусуна юй ишлерге болуша турады. Джумушларын бошасала, атын колхозгъа берир», - дейдиле джыйылыугъа келгенле. Алай бла «Совет Тохтар», «Совет адам» деген ат Болатчыланы Тохтаргъа, мант башы адамны юсюне джабышыб къалгъанча, джабышыб къалады.

Болатчыланы Тохтар тюзлюкню сюйген адамды. Биреуню джарсыууна, кесини джарсыуунача, къыйнала биледи. Бир кече аны хоншуларыны - ёксюз сабийлени - эки ийнеклерин элде гудучуланы бири сюрюб кетеди. Сабийле джарсыуларын Тохтаргъа билдиредиле. «Къыйналмагъыз, мен сизни малларыгъызны урлагъанны табыб, юйюгюзге къайтартырма», - дейди да, талай кюнню айланыб, ёксюзлени малларын табыб,эки ийнекни да сюрюб келиб, хоншу сабийлеге береди.

Болатчыланы Махаметни джашы Тохтар, баш билими болмаса да, бир да оюмлу, терен сагъыш этген адамды. Кесини джашауунда ол ишлемеген иш къалмагъанды. «Тау» эмда «Таллыкъ» совхозлада къой, тууар мал къошлада, фермалада ишлегенди. Къайда ишлесе да атын иги бла айтдырыб тургъанды. Арт джыллада анга чабыучу атланы ышаныб берген эдиле. Ол аланы эришиулеге хазырлаб туруучан эди. Район, область эришиулеге къошулуб, ол юретген атла сыйлы орунланы алыучан эдиле. Аны джашлары Хамид, Хасан да, аталарыча, кеслерини джашауларын атла бла байламлы этген эдиле. Атланы чабдырыб, биринчи, экинчи орунланы алыб тура эдиле.

Кёб турмай Болатчыланы Махаметни джашы Тохтаргъа 90 джыл боллукъду. Тохтар кесин къартлыкъгъа алкъын хорлатмайды. Джаш заманындача, ишсиз туралмайды. Уста къоллу болгъаны себебли бюгюнлюкде да кёб затны кеси этеди. Бир кере ол биреуленде аскер тачанканы кёрген эди. Аны тёгерегине кёб заманны айланыб, ариу этилгенине сейирсиниб, быллай тачанка этерге керекме деген эди да, талай джылны кюрешиб, этиб, адамланы сейирсиндирген эди.

Тохтар бла ушакъ этиб бошагъанымдан сора, ол меннге:

- Юйде мал тутамысыз? - деб сорду.

- Элде джашаб мал тутмай къалай турлукъбуз, дегенимде, къууаныб:

- Къарачай миллет ишлеген миллетди, - деди. - Малсыз джашаяллыкъ тюлдю. Ата-бабаларыбыз да мал тутуб джашагъандыла. Мал тута эсегиз, бу джибни узунлугъу 10 метрден асламды, сеннге береме. Кесим шпагатдан этгенме, – деб бир ариу эшилген, деменгили джибни меннге узатды.

Махтаулу адамны къолундан джибни алгъаныма къууаныб, джюрек разылыгъымы билдириб, Тохтаргъа саулукъ-эсенлик, узакъ джашау тиледим Уллу Аллахдан...

ЭДИЛАНЫ Надиахан.
Tinibek 03.04.2021 00:41:38
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Къарачай-Черкесияны 99-джыллыгъына
ДЖАШНАСЫНЛА ШАХАРЛАРЫНГ, ЭЛЛЕРИНГ!



Къарачай-Черкес Республика Эресей Федерацияны эм ариу, эм мелхум, бюгюнлюкде эм рахатлы джерлерини бириди.

Къарачай-Черкесияны джери Шимал Кавказны кюнбатыш джанында тауларында эмда тау этеклеринде орналады. Шимал джанында – Ставрополь край бла, кюнбатыш джанында – Краснодар край бла, кюнчыгъыш джанында – Къабарты-Малкъар Республика бла, къыбыла джанында (Баш Кавказ тау аркъаны узунуна) Абхазия бла эмда Гюрджю бла чеклешеди.

Къарачай-Черкес Республиканы хауа болумун айтсакъ, къышы къысхады, джайы узунду, чууакъ кюнле аслам боладыла.

Башил (январь) айда орта температура 3,2 градус, (июль) айда уа +20,6 градус болады. Эм исси кюн +39 градусха, эм сууукъ кюн да 29 градусха дери джетедиле. Къарачай-Черкес Республика кёбюсюне тау джерледе орналады.

Республиканы ичинде 3 зона айырылады: таулагъа джууукъ тюзле, тау этекле эмда Кавказ таула.

Къабарты-Малкъар республика бла чекде саулай Европада эм мийик тау – Минги Тау орналады.

Бизни республикада 130 чакълы тау кёл, кёб чучхур бардыла. 172 суу саркъады да аладан эм уллулагъа: Къобан, Уллу Инджик, Гитче Инджик, Уруп, Лаба саналадыла. Республикада ишлеген Уллу Ставрополь илипинни (каналны) Ставрополь крайны суу бла баджарыуда бек уллу магъанасы барды.

Къарачай-Черкесияны джери алтын, кюмюш, къоргъашин, ташкёмюр, сослан таш, мермер таш, саз топуракъ дегенча затла бла байды. Гара суула, джылы суула чыкъгъан джерле да кёбдюле.

Республика кенг чапыракълы чегетлени тийресинде орналады дерге боллукъду.

Чегетледе эмда тау мийикледе бай ёсюмлюкле бла джаныуарла сакъланнгандыла. Республиканы джеринде Теберди заповедник бла Кавказ заповедникни кесеги орналады.

Энди, Къарачай-Черкес Республиканы тарихинден хапар айтайыкъ.

Х-чу – ХIV-чю ёмюрледе бюгюннгю Къарачай-Черкесияны джери Теркден Лабагъа дери джетген Алан къралны къурамына киргенди.

Анга шагъатлыкъ этген кёб эсгертме сакъланнганды. Сёз ючюн: Зеленчук, Сынты, Чууана клисала, буруннгу шахар орунла ёмюрлени теренинден бизге хапар айтадыла.

1828-чи джылдан башлаб бусагъатдагъы Къарачай-Черкесияны джери Эресейни къурамына Къобан областны Баталпашинск бёлмеси болуб киргенди.

1918-чи джыл Совет бласт бегигенден сора, арттотур (апрель) айны 1-чи кюнюнден башлаб Къарачай-Черкесни джери Къобан Совет Республиканы кесеги болгъанды, 1918-чи джыл хычаман (май) айны 28-ден – Къобан-Къаратенгиз Совет Республиканы къурамында, 1918 джылны 5 элия (июль) айындан эндреуюк (декабрь) айына дери – Шимал-Кавказ Совет Республиканы къурамында,1921-чи джылны башил (январь) айыны 20-на дери – Тау Автоном Совет Социалист Республиканы къурамында бола келгенди. 1922-чи джыл башил (январь) айны 12-де уа КъыбылаКюнчыгъыш (1924-чю джылдан – Шимал-Кавказ) крайны къурамында Баталпашинск станседе (бусагъатдагъы Черкесск шахарда) аралыгъы бла Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды. 1926-чы джылны алтотур (апрель) айны 26-да ВЦИК-ни (Бютеуэресей Ара Толтуруучу Комитетни) бегими бла Къарачай-Черкес автоном область, Къарачай автоном областха, Черкес миллет округга, Баталпашинск эмда Зеленчук районлагъа бёлюннгенди.

СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла 1943чю джылны аууз-герги (октябрь) айыны 12-де Къарачай автоном область къурутулгъанды.

1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-чи кюнюнде къарачай халкъ Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенди.

Къарачайны къыбыла джаны Клухор (Кюлхара) район деген ат бла Гюрджюге берилгенди, кёбюсю уа Ставрополь крайгъа къошулуннганды.

1957-чи джыл джыл башил (январь) айны 9-да къарачайлылылагъа джуртларына къайтыргъа эркинлик берилиу бла байламлы, Ставрополь крайны къурамында Къарачай бла Черкес областланы 1943-чю джылдагъы чеклерине кёре Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды.

1990-чы джыл абыстол (ноябрь) айыны 30-чу кюнюнде Къарачай-Черкес автоном область, Ставрополь крайны къурамындан чыкъгъанды да, РСФСР-ни къурамында Къарачай-Черкес Совет Социалист Республика къураргъа деб нюзюр болгъанды. 1991-чи джыл элия айны (июль) 3де РСФСР-ни Баш Советини бегими бла ол оноу къабыл этилгенди.

1989-чу – 1991-чи джыллада Къарачай-Черкесияны халкъларыны бир къауум келечилери РСФСР-ни башчыларына энчи миллет автономияланы «къурамазгъа» деб тилек къагъытла джазгъандыла. Тюрлю тюрлю дараджалы депутатла, джамагъат ишчиле да джыйылыуларында ма бу затланы баямлагъандыла:

- 1990-чы джыл абыстол (ноябрь) айны 18-де – Къарачай Совет Социалист Республика (1991-чи джыл ауузгеги (октябрь) айны 17-ден – Къарачай-Черкес Республика;

- 1991-чи джыл аууз-геги (октябрь) айны 27-де – Черкесия Республика;

- 1991 джылны абыстол айында – Абаза Республика;

- 1991 джыл къыркъар (къыркъар) август айны 19-да Баталпашинск Къазакъ Республика эмда Зеленджюк-Уруп Къазакъ Совет Социалист Республика (1991-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 30-да бирлешиб Огъары-Къобан Къазакъ Республиканы къурагъандыла).

Кёб кюн баргъан, мингле бла адамла джыйылгъан митингледен сора 1991-чи джыл эндреуюк (декабрь) айыны 3-чю кюнюнде Къарачай-Черкесияны Баш Советини бегими бла энчи республикаланы болурларына федерал аралыкъ «хо» десе деген мурат бла ары чыгъыш этерге деген оноу къабыл этилгенди. 1992-чи джылны башил (январь) айында Эресейни президенти Борис Ельцин Къарачай-Черкесияны тюрлениуюне оноу этерге хазыр болгъанды. РСФСР-ни Баш Советине къараргъа «Эресей Федерацияны къурамында Къарачай автоном область бла Черкес автоном областны ызына салыуну юсюнден» законну проектин бергенди. Юч автоном областны (Къарачай, Черкес, Баталпашинск) къурауну юсюнден Баш Советни комиссиясы къуралгъанды. 1992чи джыл алтотур (март) айны 28-де ётген референдумда Къарачай-Черкесияны халкъыны кёбюсю бёлюнюуге къаршчы чёб атханы амалтын, Республиканы бёлюнюую закон джаны бла къабыл болмгъанды. Ма алай бла, 1992чи джыл эндреуюк (декабрь) айны 9-да Къарачай-Черкес Республика болгъаны баямланнганды.

1995-чи джыл байрым (февраль) айны 11-де черкеслиле бла абазалыла бирлешген джыйылыуларында, Ставрополь крайны къурамында Черкес автоном областны ызына салыуну юсюнден этген оноулары да бегим алмагъанлай къалгъанды.

Барыбыз да билгенден Къарачай-Черкесия, кёб миллетли республикады: аны джеринде 80-ден артыкъ миллетни келечиси джашайды.

Къарачай-Черкес Республиканы къурамына 10 муниципал район киреди. Ала: Абаза, Адыге-Хабль, Зеленчук, Къарачай, Гитче Къарачай, Ногъай, Къобан, Уруп, Джёгетей Аягъы, Хабез районладыла. Къарачай шахар бла Черкесск республикан бойсунууда тургъан шахарладыла.

Закон чыгъарыучу властны органы – тахса чёб атыуда барына да тенг сайлау эркинлик бериуню тамалында айырылгъан Халкъ Джыйылыуду (Парламент). Толтуруучу властны органы – Правительстводу.Толтуруучу властны бир инсанлы органы – РФ-ны Президентини джазыуу бла Къарачай-Черкесияны Халкъ Джыйылыуу (Парламенти) салгъан Къарачай-Черкесияны Башчысыды.

Къарачай-Черкес-Республиканы кесини кърал белгилери: байрагъы, герби, гимни бардыла. Гербни автору — Эресей Федерацияны махтаулу суратчысы, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ суратчысы Мижаланы Умарды. Байракъны автору - Кушхов Назирди. Гимни макъамын — Кърал саугъаны лауреаты Аслан Дауров, сёзлерин а Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти Созарукъланы Юсюф джазгъандыла. Гимни сёзлерин къарачай тилге Эресей Федерацияны джазыучуларыны союзуну члени Ёзденланы Шамиль кёчюргенди.

КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС РЕСПУБЛИКАНЫ ГИМНИ

Эски Джуртум кёллендиред!
Минги Тауум джарыкъ тёгед,
Шам Къобанны кёрсем болад нюр эсим!
Мелхум тюзле, мийик таула,
Бизге тамыр, дагъан бола,
Джашайд мени Къарачайым-Черкесим!

Мен разыма, Джуртум, сеннге,
Сенсе джашау берген меннге,
Багъалыды меннге хар атлам джеринг!
Табигъатны хур ишисе,
Халкъларымы бешигисе,
Джашнасынла шахарларынг, эллеринг!

Эресейни инджисисе!
Рахатлыкъгъа бёлене, сен
Джашна, сени бек сакъласын джер кеси!
Къаджау турмай сеннге джарсыу,
Хаман насыб теджей джазыу,
Джаша, мени Къарачайым-Черкесим!


Къарачай-Черкесиядан онглу адамла кёб чыкъгъандыла. Дуниядан кетгенлерибиз Аллахны рахматында болсунла, ала бизни джюреклерибизде джашагъанлай турлукъдула. Бюгюнлюкде сау-эсен джашагъан, сыфатларын кёрюрча, ауазларын эшитирча белгили адамларыбызны да бир къауумуну атларын айтайыкъ.

Къарачайлыладан:
Семенланы Владимир
(т. 1940) – армияны генералы, Эресей Федерацияны джаяу аскерлерини Баш буйрукъчусу (1992 – 1997), Къарачай-Черкесияны Президенти.

Батдыланы Мустафа (т.1950) – 2003-чю-2008-чи джыллада Къарачай-Черкес Республиканы Президенти (2003 – 2008).

Эбзеланы Борис (т. 1950) – Эресей Федерацияны Конституцион сюдюню сюдюсю (1991- 2008), Къарачай-Черкес Республиканы Президенти (2008—2011), 2011-чи джылдан бери Эресей Федерацияны Ара сайлау комиссиясыны члени, юрист илмуланы доктору, профессор.

Темрезланы Рашид (т. 1976) – Къарачай-Черкес Республиканы 2011-чи джылдан бери Башчысы.

Ёзденланы Алий (т. 1962) – Эресейде эм белгили сатыу-алыучуланы бири, 2016-чы джылдан бери АФК «Системаны» директорларыны кенгешини председатели.

Боташланы Казимир (т.1967) – генерал лейтенант, 2017-чи джылдан бери Эресей Федерацияда Миллет гвардияны тахса управлениесини башчысы – Эресей Федерацияны Миллет гвардиясыны баш штабыны тамадасыны орунбасары.

Къаракетланы Салис (т.1953) – Эресейде илму академияны академиги (2016), 1998-чи джылдан бери «Щёлково Агрохим» компанияны баш директору, Эресейде П. А. Столыпин атлы миллет саугъаны лауреаты.

Токаланы Энвер (т. 1956) – СССР-ни да Эресей Федерацияны да кърал саугъаларыны лауреаты, техника илмуланы доктору, профессор.

Оруслуладан:
Владимир Брынцалов
(т. 1946) – эресейчи саудюгер эмда политик. 1995-чи – 2003-чю джыллада Эресей Федерацияны Кърал Думасыны депутары болгъанды, 1996чы джыл Эресей Федерациягъа Президент болургъа излеб, сайлаулагъа къошулгъанды.

Дима Билан (т. 1981) – белгили эресейчи джырлаучу, Евровидение джыр конкурсда хорлагъан (2008).

Роман Павлюченко (т. 1981) – эресейчи футболист, Эресейни футболдан джыйымдыкъ командасыны ойнаучусу.

Черкеслиледен:
Михаил Эскиндаров (т. 1951) – Эресей Федерацияны Правительствосуну финанс университетини ректору, экономика илмуланы доктору, профессор.

Хусин Готов (т.1941) – профессионал джырлаучу-педагог, Эресей Федерацияны халкъ артисти.

Абазалыладан:
Датка Кишаев (т.1942) – Социалист Урунууну Джигити, белгили механизатор.

Мурат Храчев (т.1983) – боксчу, Эресейде спортну сыйлы устасы, Эресейни эки кере чемпиону (2002, 2003), Олимпияда оюнлада джез медалгъа ие болгъанды (2004), Дунияны кубогун алгъанды (2005).

Ногъайлыладан:
Иса Капаев (т.1949) – Къарачай-Черкес Республиканы халкъ джазыучусу. Чыгъармалары болгар, къазах, къаракъалпакъ, поляк, орус тиллеге кёчюрюлгенди.

Арсланбек Султанбеков (т.1965) — Эресейде, Къазахстанда, Тюркде да белгили джырчы. КъЧР-ни халкъ артисти.

Мындан ары да республикабызны атын игилик блай айтдыргъан адамларыбыз кёб болсунла! Халкъларыбызны араларында шохлукъ ёмюрлюкге джашасын! Хар бир ахлубуз да насыблы, рысхылы, саулукълу болсунла!

Озгъан 2020-чы джыл республикабызда, къралыбызда да, саулай джерни юсюнде да бу джукъгъан аурууну ууундан адамлагъа къыйын джыл болуб ётдю. Кёб адам да чарпыды, джарсыды. Къралыбызны, республикабызны да экономикасына уллу заран салды ауруу. Алай болса да, кёбчюлюк кёлсюз болуб къалмай, дохтурланы, республикабызны Башчысыны, Правительствосуну, Парламентини этген тюз оноуларына, чыгъаргъан бегимлерине кёре джашай, миллетлени бирлешгенликлери бла, Джангы джылгъа джетик. Ёлгенлерибиз Аллахны рахматында болсунла.

Энди Къарачай-Черкес Республиканы юсюнден «хапарыбызны» РФ-ны махтаулу врачы, Шохлукъну орденини кавалери, КъЧР-де Багъыу-реабилитацион аралыкъны баш врачы Темрезланы Солтан-Хамитни джашы Бориспийни алгъыш сёзлери бла тамамлайыкъ.

Джангы джылыбыз огъур бла келсин! Халкъыбызгъа, къралыбызгъа, сау дунияны башына да рахатлыкъ келтирсин! Шахарлагъа, эллеге, хар бир юйдегиге да рысхы, берекет берсин!

Джангы джылда бу аман ауруу бир адамыбызгъа да джетмесин! Аллах бизни сыйлы къартларыбызсыз этмесин! Джаш тёлюбюз ата-аналары эмда кеслери сюйгенча болсунла, санлары саулукъдан, кючден, ангылары уа акъылдан, билимден толсунла! Ашхы адетлерибизни тута, намысларын сакълай, абынмай атласынла. Тутхан ишлеринде джетишимлерин, хорламларын къатласынла! Хар заманда Уллу Эресей къралыбызны ичинде республикабызгъа сый, махтау келтиргенлей турсунла! Къадарыбыз бетибизни джерге къаратмасын, ёлгенлерибизни унутур ачыуну Аллах сынатмасын.

Хар бир ахлубуз да къолундан келгенча республикабызгъа, Эресей къралыбызгъа таза къуллукъ этсин. Къобан суу Азау тенгизге джетген кибик, халкъыбыз ашхы муратларына джетсин! Бир-бирибизге таза болсун джюрек сырыбыз! Огъур бла келсин Джангы джылыбыз!

ТОМПАЛАНЫ Алибек.
Сууаблыкъ ишле
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный