"Легко любить все человечество, соседа полюбить сумей" деб, Къайсын айтханлай, къолдан келе эсе, барына да болушайыкъ. Алай а эм алгъа кесибизде, Къарачайда бола тургъан ишлеге эс бёлейик, сагъыш этейик. Къарагъыз не бола тургъанына. Халкъыбызны тамбласын - сабийлени, джаш тёлюню къутхарыргъа керек болуб турады.
"Къарачай", 2013 дж. июнну 27
Тынгысыз этген затла
ДЖАШ ТЁЛЮГЕ САКЪ БОЛАЙЫКЪ
Ай медет, адам инсан, къыйынлыкъгъа тёзюб, зауукълукъгъа тёзелмеди.
Бизни миллетге демократия джараша болмаз, дерим келеди бир-бирде.Низам, джорукъ къаты болмагъаны амалтын бир-бирле, башыбызгъа бош болдукъ, деб, сынджырдан ычхыннган кибик, не уллу, не гитче, не намыс, не адет, не адеб, не къарачайчылыкъ, не муслиманлыкъ, деб къарамай, ушагъыусуз затла этебиз.
Эресейден къой, тыш къралладан, бизни ариу джерлерибизге сукъланыб, къонакъгъа ненча турист адам келиученди солургъа. Адам кёб джерде ачха да аслам джюрюйдю. Ачха кёб болгъан джерни уа шайтан джокълайды, къайгъы чыгъады. Адамла, бир-бирлерине эришиб, джаулукъ къураб, къан тёгюшге дери джетедиле. Анга юлгюле кёбдюле. Доммай, Теберди, Архыз атабабаларыбыздан миллетибизге къалгъандыла, бизден да къаллыкъдыла. Ол дуниягъа, тауланы, сууланы, джерлени къой эсенг, бир алтын джюзюкню да алыб киши кетелмегенди. Не уа цемент заводну, химзаводну, дагъыда ненча предприятиени, фабриканы, юлешген сагъатда, къаллай палах затла болгъандыла?
Сайлауланы кёзюулеринде уа къаллай хыйлалыкъла, фитналыкъла, урушла, тюйюшле болуучандыла.
Бек къыйналгъаным нелляй бир адам, юйдеги, джууукъ-тенг, таб, тукъумла бир-бирлерине джау-дау болуб къалгъанларыды.
Тамадалыкъны, депутатлыкъны бек излегенле миллетибизге джанлары артыкъ ауругъандан, «не игилик этейик» деб, ашыгъыбмы, башларын атадыла экен? Ким эсе да кесине орун айырады, башына сый чакъырады, «хурджунуну» сагъышын этеди. Ала ючюн деб отха кирген ненча ётгюр, булумлу джашыбыз ёлюб кетгенди. Ала барысы да Къарачайгъа керек кюн миллетни джакъларыкъ, аллыбызда барлыкъ джигит уланла эдиле. Ай медет!
Къыйын заманла артда къалыб, тели джигитликле этиб ёлюу аз бола бара эди да, энди андан кем болмагъан проблема чыкъгъанды - аварияла. Биягъы телиликден къырыладыла джашларыбыз. Республиканы ичинде айланыб чыкъсанг, джол джанларында сын ташла, «джигитликге» (телиликге десек, тюз боллукъду) эсгертмелеча, авария болгъан джерледе белги болуб сиреледиле. Чарпыгъанланы кёбюсю, праволаны сатыб алыб, машинагъа миннгенледиле, кесине базыб, ичиб-эсириб джюрютгенледиле, тели чёрчеклик этгенледиле. Ай медет!
Халаллыкъ, чомартлыкъ, аны бла уа тептенг дженгиллик бизде баш орун аладыла.
Анда тюйюш болду, мында бычакъ урулду, алайда шкокдан атыб, адам ёлтюрюлдю, бу джерде авария болду, деб хапар эшитсенг, «энтда бизни джаш адамла бир болмагъа эдиле», деб къайгъылы боласа. Кёбюсюне кертиси да бизникиле болуб чыгъадыла ол осал ишлеге къатышханла.
Компьютерле, хурджун телефонла ашхы затла болуб чыкъгъандыла хайырландыра билгенлеге.
Не келсин, Интернетде болмагъан, джазылмагъан аман зат джокъду. Аны юсю бла Кюнбатхан джанындан не аман зат да дженгил джайылыб барады бютеу къралда.
«Энергетикле» деб бир худжу ички джюрюйдю омакъ, ариу банкалада. Андан да палахы Карачаевск шахарда аптекала, ачхасына къызыб, джаш адамланы мыйыларын къатышдыргъан тюрлю-тюрлю дарманланы сатадыла. Ол дарманла уа бири къоян ауруудан, бири рак ауруудан, бири да башха аурууладандыла.
Джаш тёлюбюз бюгюнлюкде хазна аракъы, коньяк ичмейди. Аллахха шукур деб, биз анга къууаныб къояр эдик башынгы аракъыдан да бек къатышдыргъан ариу къалай банкачыкълада татлы ситро суучукълары болгъан энергетиклеге да ол башында айтханыбызча, къоян, дагъыда башха, къыйын ауругъанлагъа джораланнган таблеткаланы бирин-экисин атыб, къатышдырыб ичселе, джаш адамла, эсиргенден да озуб, башлары къатышыб, мыйылары къурушуб, не айтханларын, не этгенлерин билмей, халек болуб айланадыла.
Мен, Карачаевск шахарда аптекаланы талайында болуб: «Сабийлеге нек сатасыз эркинлик болмагъанлай бу дарманланы?» - деб соргъанымда, сатыучуланы биринден джууаб табалмадым. Шахарда бир керти адам, меннге тюбеб: «Ай къалай ашхы этесе, бу затны юсюнден джазгъанынгы, джаныбыз бир бек ауруйду, джаш адамла бу ички суула бла кеслерин къурутуб баргъанларына. Мен бир аптеканы билеме да, алгъаракъда кюннге 10 минг сом сатыу этелмей эди, энди уа сабийлени башларын тели этген дарманланы сатханлы бир кюннге 80 минг сом тюшюреди», - деб, джюреги къыйналыб, хапар айтды.
Адамдан къоркъмай эселе да, бу аман затланы сатханла Аллахдан дамы къоркъмайдыла экен?
Барчы бир Чеченнге, джаш тёлюню бу затла бла къурутуб, бир башла, не этселе да кёрюрсе кесинге, тюкенинге да. Бизде да, аладача, къаты болургъа керекди, мени сартын.
Школгъа джюрюб башламагъан сабийле, ол хадауус Интернетге кириб, сюйген оюнларын ачыб, сау кюнню узуну ойнайдыла. Аны да хайырындан хатасы кёбдю. Бусагъатда дагъыда бир палах чыкъгъанды насвай деб.
- «Тютюнню къойдургъан иги затды бу», - дедиле меннге аны бла хайырланыучу эки джаш адам. «Интернетде окъугъуз, кесигиз билликсиз насвайны аманлыгъы болмагъанын», - деб, мени дженгерге кюрешдиле. Алай болса да мен алагъа бой бермедим. Ариу халда айтыб ангылатыргъа кюрешдим насвайны не болгъанын.
Азият миллетледе джюрюген насвай тюлдю бу. Аты алай болгъанлыкъгъа, анга баш къатышдыргъан, эсиртиб, тели этген хансланы неда мыйыны психикасын тюрлендирген химия затланы къошадыла анга. Ол бек заранлыды саулукъгъа, наркотикден башхалыгъы джокъду.
Къарачай миллетде тилини тюбюнде тауукъ кирни джюрютген къой, аракъы, тютюн ичгенни да ушагъыусузгъа санагъандыла.
«Насвай» атлы бу отну ким келтириб, джайгъанын билмейме, аны наркоконтроль билсин, полиция, тутуб, джууабха чакъырсын, ол аланы ишлериди. Алайсыз да бусагъатда химия къатышхан тюкен ашарыкъла бла адамланы саулукълары артына кетиб, тозураб турады. Ахырында бу харам ичкиле, миллетибизни саулугъун алгъан бла къалмай, аны санын ёсдюрлюк джаш тёлюню къурута турады.
Хамыр (харам), оюмсуз затлагъа башларын салыб, бел байлаб, кеслерин хорлатхан джаш адамла къаллай юй-юйдеги къурарыкъдыла? Юйдегиленселе да, саулукъсуз, сакъат сабийле тууарыкъдыла.
Шахарлада джашагъан юйдегиледе бир-эки, анда-санда юч-тёрт сабий къураб ёсдюредиле. Юйдегиде 2 сабий болса, миллетни адам саны, ёсмей, орнунда турады. Андан асламы къаллай бир эсе, миллетни саны, аллай бирге ёседи. Энди Къарачай районну эллеринде джаш тёлюню джашау турмушуна къарайыкъ. Элледе джашагъан джаш адамла тюгел шахардагъылача бузулуб къалмайдыла, «тийре, хоншу, тукъум, джууукъ», деб тёгерекге къарайдыла. Элде бир-бирин танымагъан джокъду, эркиши, тиширыу, къарт, джаш да, къыйсыгъы болгъан джаш адамгъа, эсгерте, айта турадыла.
Алай болса да элде джаш тёлюню да ариулугъун этерча тюлдю. Ишлери-кючлери болмагъаны амалтын джаш адамланы эринчеклик, джалкъаулукъ ауруула хорлагъандыла. Бюгюн джер бла, мал бла кюрешгенле да совет заманда туугъан абадан къауумдула. Таулагъа, сыртлагъа, джайлыкълагъа, къыш къошлагъа чыгъыб, буруннгу берекетни къайтарыб, ишлерик бар эсе да, ачхалыбочхалы къауум сыртлагъа-къоллагъа да ие болгъанды: «Ит биченнге джата эди да, кеси да ашамай эди, атха да ашатмай эди», - дегенлейди хал. Кърал программа чыкъгъанлы бери уа джашыракъ къауум, элледе эски, мусхам юйле бла къоркъуулу джерледе орналгъан юйлени оюб, ата-бабаларындан къалгъан арбазланы хансха басдырыб, тёбен джаякълагъа седиреб барады. Ол тышына кёчюб кетген къарачай юйдегилени балалары, Аллах-алам, артда ызларына, къайтырламы, къайдам.
Джаш тёлюню проблемасы бла мен Тёбен Тебердини имамы Текеланы Назбий хаджиге тюбеб сёлешгенме. Ол айтханнга кёре, динни джолуна тюшген джаш адамла, харамны-халалны айыра биледиле, осал атлам этерге Аллахдан къоркъа биледиле.
Не келсин, атала-анала, къоркъуб, сабийлерин межгитге иймезге кюрешедиле, органла аланы «къарасакъаллагъа» къошуб къоярла деб. Межгитге джюрюген, КъурIан китабны къолуна алгъан, намаз этиб, Бир Аллахны Кесине табыныб, тюзелиб тебреген джаш адамланы эрши кёрюрге къалай болады?! Сора дерследен, юйлеринден къачыб, суу джагъалада тютюн тарта, энергетикле иче айланнганланы уа органла «кёрмейдиле».
Сау болсунла, Тёбен Тебердини школуну устазлары, элни тёреси, имам афенди да, арымсыз джаш тёлю терсеймесин деб, къарыуларынкючлерин аямай кюрешедиле. Элни тамбласында таянчагъына - джаш тёлюге - ма алай къайгъырыргъа керекди къайда да, ол саулукълу, адеблинамыслы, ариу халили болуб ёсер ючюн.
Ай медет, хар къалайда да аллайды деб айтырча тюлдю бюгюннгю хал. Ким да болсун, джаш тёлюню юретиуде джанын-къанын аямай кюрешгенлеге Аллахдан разылыкъ тилейме.
КЪОЙЧУЛАНЫ Зарима,
Тёбен Теберди эл.
