Э К И Н Ч И Б А Ш Ы
Жети кёкню кётюрюп,
Боранлары ёкюрюп,
Булут къашларын тюйюп,
Буз тегерейин кийип,
Сюеледи Минги тау,
Таула бийи – мёнгю тау.
Этеклеринде аны
Ёхтем миллет жашайды,
Къызы – жургъа, уланы –
Боз бёрюге ушайды.
Алп Асбекни бийлери,
Бек къутлуду кюйлери:
Сыйыннгысыз маллары,
Жокъду санап санлары.
Ийнеклери – сютлюле,
Бугъалары – этлиле;
Эгиз таба къойлары,
Тохтамайды тойлары.
Жылкъылары уа – тенгиз
Толгъунла кибик, – кемсиз.
Эчкилери да – семиз.
Ала жыл сайын эгиз
Тёлю келтиредиле,
Кёлюн кётюредиле.
Ас-Алан кючлюдю бек,
Алай Эл башчы Асбек,
Жашамайды къууанып,
Жокъду аны уланы.
Ол, къайгъы басып башын,
Ашаялмайды ашын,
Тынч, ырахат олтуруп.
Бирде, секирип туруп,
Чыгъып кетеди юйден,
Минип тулпар атына.
Айкъыз – аны алтыны,
Къууанмайды сабийден,
Ол да къаратон – къара,
Сагъышлары ауара
Этип, ауана кибик,
Жашайды, къара кийип.
Жарыкъ бети саз болуп,
Толу кёлю аз болуп,
Онгуп ариу кёзлери,
Мудахдыла сёзлери.
Ышармайды, кюлмейди,
Не этерге билмейди.
Ашагъаны уу болуп,
Жашайды ол, къуу болуп.
Байрым ташха ай сайын
Барып турду жай сайын.
Къурманлыкъ этден элтип,
Байрымгъа юлюш этип:
«Келдим санга ай кече,
Байрым бийче, бай бийче,
Ма санга окъа», – деди,
Кесине жаш тиледи.
«Байрым бийче, бай бийче,
Келдим санга ай кече.
Ма санга чилле», – деди,
Кесине къыз тиледи.
Алай Байрым да анга
Болушалмады, тангнга
Дери тилек этсе да,
Алтын, кюмюш элтсе да.
Айкъыз энди тюнгюлюп,
Тюйюмчекча тюйюлюп,
Тохтагъанды ёнгелеп,
Къадарына ёпкелеп.
* * *
Жауун аллы кёк кибик,
Тунтуюпду алп Асбек.
Жай чилледе Терк кибик
Къутурупду алп Асбек.
Аны къара къашлары
Тюйюлюп, сагъышлары,
Къоргъашинлеча, ауур.
Жанынг окъуна аурур.
Ариу ала кёзлери –
Бирер къутургъан бёрю!
Жаралы къаплан кибик,
Суууталмады къанын.
Ол, отдан кёлек кийип,
Талады ёксюз жанын.
Сора, тёзюп болмаздан,
Кече бла арбаздан,
Атына къамчи уруп,
Кетип къалды, къутуруп.
Ёзен туманла таба
Кетди алп, аты чаба…
Жарый башлагъынчы кёк,
Баргъанлай турду Асбек.
Ол дагъыда ай барды,
Эки ай да барды ол.
Харра жашагъан тарда
Чыракъ отун жарды ол.
От тиргизип, ёлтюрген
Кийигин уча этди.
Къандагъайча ёкюрген
Бир кичиу Харра жетди:
– Ха! Атышмы, тутушму?! –
Деди Харра, кюкюреп, –
Ха! Жыртышмы, жулкъушму?! –
Деди Харра, титиреп.
– Тутушайыкъ! Атышхан
Къатынла да этерле.
Алан журтда тутушхан
Этиучюдюле эрле!
Экиси да, жаланлап,
Тутушдула киришде.
Асбекни къабып, талап,
Харра къаты кюрешди.
Къая киришден кетип,
Тау этекге жетдиле,
Дуппурланы тюзетип,
Ёзен-ёзен этдиле.
Тёбелени батдырып,
Чунгур эте эдиле.
Бийик тауланы уруп,
Гуппур эте эдиле.
Асбек, онглуракъ болуп,
Харраны жерге урду,
Кёзлери къандан толуп,
Харра ачы къычырды,
Тёрт саны да ууалып,
Къая ташха жыгъылды:
– Башлыкъ бла суу алып,
Бир уртлат, – деп, жалынды.
Угъай демеди Асбек,
Кёл кенгдирмеди анга.
– Къаламы табар кибик,
Жол юйретейим санга, –
Деп, сёлешди батыргъа,
Ичип келтирген сууун. –
Ай чыгъып, кюн батаргъа
Бу шаудан суууда жууун.
Менден чачылгъан къанны
Ууу кюйдюрюп къояр.
Бош ашырма заманны,
Хайда, терк жууун да, бар!
Тулпар атым къалама
Сени элтир да барыр.
Къабыргъада къамама
Тийме сен, тийсенг – урур!
Байма, алай байлыгъым
Тюйюл алтын хазнамда.
Барды бир кёк тайчыгъым,
Керти байлыгъым – анда.
Тайчыкъ – санга аманат.
Тёрт туягъы да – налмас.
Заман келсе, аллай ат
Жер жюзюнде табылмаз:
Кёкню учар, жол барыр,
Сууда жюзер, балыкълай.
Ол – аргъамакъ, сен – батыр,
Душман отундан сакълай,
Къыдырырсыз тауларын,
Тюзлерин да Аланны,
Журтугъузну жауларын:
Гунт бла Хызнак ханны
Ууатырсыз, ёмюрде
Эс тапмаз кибик ала.
Ууатырсыз, темирден
Сюеселе да къала!
Хайда энди! Ассылыкъ
Этмегенинг – намысынг.
«Кет, Тейри ургъан сылыкъ!» –
Демегенинг – насыбынг.
Сен къоркъур жалан бир зат
Барды, ол да – къатыным.
Чекдирир санга азап,
Сакъ болмасанг; къатдырып
Къояр ол, къамчи уруп.
Халыныча, суууруп
Алып къояр жанынгы,
Эмер жюрек къанынгы.
Аламат ариуду ол,
Сен ётгюр да, сакъ да бол.
Алай сёлешип, Харра
От кёзюн ауур жумду.
Асбек, тешинип, къара
Сууда таза жууунду.
Сора келди къалагъа.
Аллына чыкъды бир къыз,
Кёк кёзлеринде чагъа
Эки тийсеккки жулдуз.
Ташха окъуна татыр
Ингил ариулукъ кёрдю.
Атдан тюшдю да, батыр
Субайгъа салам берди.
– Жууукъ бол! – деди субай,
Хош эте сейир ёню. –
Харраны жоюп къалай
Насыплы этдинг мени.
Ол деуге кючюнг къарып,
Жарыды кёзюм, къашым.
Жигит, бюгюнден ары –
Мен сени къарауашынг.
Батыр, кир юйге, къонакъ
Къанга салайым – сюйсенг;
Къойнум да, бойнум да – акъ,
Нёхюнг болайым – сюйсенг.
Ариу къуртхадан кечим
Тиледи Асбек батыр:
– Андан эсе, эгечим
Бол! – деди Асбек батыр.
Сора, атын къантарып,
Кирди ариу къалагъа.
Жол ырмах этип, арып,
Ол таянды тахтагъа.
Юй тюбюнде – оюулу,
Тюе жюнден кийизле.
Тёрт къабыргъада – уллу
Омакъ къажар кюйюзле.
Хар кюйюзде – Харраны
Болат сауут-сабасы.
Муну къатында ханны
Неди юйю, къаласы!
Харакети, хазнасы –
Айтып-айталмаз кибик.
Жукъу, булутча басып,
Къалкъып башлады Асбек.
Ариугъа да кереги
Ол эди: кюлге аунап,
Къуртха бет алды; иги
Болду къуртхагъа, бир тап.
Ол, кюбюрюне чабып,
Жек къамчисин чыгъарды,
Бетине къурум жагъып,
Тепсей, тёгерек барды.
Бираздан, киштик кибик,
Бий Асбекге жанлады.
Чачындан тутуп, Асбек
Аны хаман къыллады:
– Тынар халынг жокъ эсе, –
Къылычын сермеди ол, –
Урайыммы? Огъесе
Къояйыммы?! – деди ол.
– Къой! Тёкме да къанымы,
Бу жол къой! – деп тиледи. –
Мени аман жанымы
Не этесе сен? – деди.
Алгъындан ариу болуп,
Ол Асбекге къарады.
Кёк кёзчюклери толуп
Жалыннганы жарады.
«Я, тейри! – деди батыр, –
Бу ариулукъгъа къара!
Бу мени, пара-чара
Этип къояргъа хазыр
Эди бусагъатчыкъда,
Энди турады жиляй.
Мёлек кибик затчыкъгъа
Дерт жетдирмейим, угъай!
Кёзюм къыймаз жояргъа,
Бир ариуду, хур кибик».
Бу жол тиймей къояргъа
Сюйдю анга сур Асбек.
Жек къачмисин сыйырып,
Айтды къуртхагъа былай:
– Къойсанг къуртха сырынгы,
Турмазса тыкъсый-жиляй!
– Ой, къор болайым санга! –
Деди ол а, ышара. –
Келчи, этейим саугъа,
Келчи, кесинг бир къара!
Ариуканы ызындан
Асбек жер юйге тюшдю.
Кесине бош базыннган,
Кёп да бармай, сюрюшдю,
Тентиреди, абынды,
Кетди терен уругъа.
Къуу саламлай къабынды,
Алдатды да ариугъа.
Обур, къарап башындан,
Кюле, хыликкя этди:
– Энди уру ташына
Кериле тур! – деп, кетди.
Бир кесекден къайтып, ол
Жек къамчисин сурады:
– Бер! – дегенни айтып, ол
Алф Асбекге къарады.
Аны къарамы тешип
Бара эди, буруулай.
Жюреги, аугъа тюшюп,
Чыхыр болуп, сууурлай,
Жукъ айталмады Асбек,
Тыкъсыды, кюйдю, бишди.
Хыйла билмеген жюрек,
Обур аууна тюшдю.
– Сен тёзалгъан, мен а нек
Тёзалмайма? Жата бер!
Сынсытдынг, батыр Асбек,
Улур кибик, хата кёр! –
Деди да, ол жигитге,
Кёлюн чёкдюре, кюлдю.
Алпны тенг этип итге,
Алай сындыра билди.
Ыйыкъ озду арада,
Озду эки ыйыкъ да.
Бир жол гуппур, къыйыкъ да
Къуртха келип къарады
Алп Асбекни халына.
Асбек, тилей-жалына,
Сёлеширик сунду ол,
Келиширик сунду ол.
Асбек ёрге турмады,
Хазна эс да бурмады,
Гызма чачлы къуртхагъа,
Жалынып, баш урмады.
Къамчини тасха кючю
Болгъанын сезип эди, –
Алп аны билир ючюн
Къуртхагъа тёзюп эди:
«Кёп бармаз. Чийи чыгъар», –
Деп. Ол да мадар эди.
Жютю къылычы да бар,
Къарыуу да бар эди.
Ташдан, темирден ётген
Къылычы бла тангнга,
Жер тешип, чыгъып кетген
Иш тюйюл эди анга.
Обур айтды:
– Къамчими
Бер манга, бери узат!
Бермесенг а – ичинги
Бузарыкъды Сурхузак!
Сурхузагы уа – тонгуз,
Пил да маталлы бир зат,
Токъсан, дагъыда тогъуз
Башлы эди Сурхузак!
Жокъ къолу, буту, бели…
Гыбыт маталлы эди.
Кирпи кибик, шинжили,
Ол бир мазаллы эди.
Токъсан дагъыда тогъуз
Баш битип ол гыбытха.
Бу жаныуарны тонгуз
Башдан жаратды къуртха.
Алай жаратды обур,
Секирип жюрюр кибик,
Хар къайда къабар, улур,
Хырылдар, юрюр кибик.
Арсарсыз чаба эди,
Базып аууз отуна;
Ким барса да къатына,
Ажалын таба эди.
Къоркъмады да алп батыр
Къарт обурну сагъайтды.
Ачы демлешге хазыр
Алп Асбек таукел айтды:
– Жаным ичимде къадар,
Къамчи тиймез къолунга!
Терк табалмасанг мадар,
Башынг тюшер аллынга!
Этчи бир этеринги!
Ол губузлу теринги,
Сыдырып алырма! – деп,
Таш урудан жол ачды.
«Урады, жояды!» – деп,
Къуртха, къычырып, къачды.
Токъсан тогъуз да башлы
Сурхузак оюн тапды.
Къычырыгъындан ташла
Тёнгерей, алпха чапды.
Асбек, тюйюп къашларын,
Уллу къылычын тартды,
Ол от къусхан башларын
Уруп-уруп чартлатды.
Аслан башы бла бек
Кюрешди Асбек батыр,
Ит башы бла да кёп
Сермешди Асбек батыр.
Бёрю, къаплан башларын
Бир бирине юрдюрдю,
Айыу, къабан башларын,
Чёпленича, юздюрдю.
Дагъы он башын къыйып,
Къарнында къылыч бурду.
Бек ахыр кючюн жыйып,
Сурхузакны аудурду.
Ахырына таянып,
Ауду Асбек кеси да.
Ёлген сунду да аны,
Ой, унутуп несин да,
Къуртха, къамчисин алыр
Муратда, чабып келди:
«Сурхузну жойду батыр,
Алай кеси да ёлдю!» –
Дей, къуртха, алама деп,
Къамчисине узалды.
Алп батыр, хыны сермеп,
Къуртханы тюпге салды.
Биягъы къуртха, мёлек
Сыфатына кирдими?
Биягъы батыр Асбек
Ол ариуну кёрдюмю?
– Бош кюрешме! – деди ол. –
Энди алдатмам санга.
Бир хатериме къор бол,
Энди тюбе хатанга.
Кёп кетгенликге къаным,
Санга къарыр кючюм бар!
Тиширыуса да, аны
Ючюн санга кечим бар.
Къылычымы боямам
Бюгюн сени къанынга.
Алай энди аямам, –
От салырма жанынга.
Турду да Алан бийи,
Ариугъа да: «Тур!» – деди.
Къымыжа этип, кийиз
Къамчи бла сермеди.
Отха тюшген киштиклей,
Ол бек ачы къычырды.
Биягъы кечим тилей,
Тобукъларына турду.
– Андан эсе, къамангы
Сууур, – чартласын башым,
Юсюме ой къаламы,
Ташда къойма да ташын.
Кийиз къамчи бла сен
Урма мени! Терсме бек!
Алай, кечмезден эсенг,
Къама ур, батыр Асбек.
«Ол жилян эсе, мен ит
Болмайым», – деди жигит.
– Уй, обур! – деп жекирди,
Дагъыда бир жетдирди.
Жетдирди эсе, кёрдю
Тюшюнде да кёрмезин:
Къуртха алай ёкюрдю,
Ташлагъа ура кесин;
Сора ол, жилян болуп,
Къачды хуру ичине.
Асбек, сейирге къалып,
Билди кючюн къамчини.
Къарыусуздан тентирей,
Асбек тышына чыкъды:
– Къушжетер, къайдаса?! – дей,
Келирине ашыкъды.
Жел этип жетди аты,
Асбекни халын кёрдю.
Аллында жерге жатып,
Алф батарны миндирди.
Асбек Харраны къанын
Жуугъан суууна келди.
Къарыуу къайта, аны
Тёрт да саны тирилди.
Токъсан тогъуз жарасы,
Кёз кёре, болду сотур.
Алф атыны жалкъасын
Сылай, шош айтды батыр:
–Энди, къалагъа жетип,
Кёк тайчыкъны сюрейик,
Ол Харра айтхан керти
Эсе, сынап кёрейик.
Тенгиз чайкъалгъанча, жер
Алай тебренди, тепди,
Къаты кишней, Къушжетер
Харраны таласына,
Талада къаласына,
Жел, боран этип жетди.
Къушжетерден секирип
Жерге тюшдю да Асбек,
Темир буруудан кирип,
Бир сейирлик ат керек
Алып чыкъды халжардан,
Къамчи сабы – маржандан,
Ёзенгилери – кюмюш,
Иер къашлары – сата,
Алтын жюгени – кюндюз
Кюн кёзюн да къамата.
Тайны кесин а, излеп,
Кёп кюрешди – тапмады.
Анда таш кюбюр эслеп,
Ол къууанып чапмады.
Анга кереги – алтын,
Кюмюш тюйюл – тайчыкъды.
Алф Асбек кёрген алты
Жер юй аппа-ачыкъды.
Жетинчи эшиг' а – бек! –
Къалай ачхын? Ойлашды.
Темир буруудан Асбек
Ылытхын алып, ачды
Ачылмагъан эшикни.
Анда жауур эшекни,
Кёрюп, умутлу Асбек
Ачыуланды, дейди, бек.
Сора кеси кесине:
«Ай алдатдым!» – деп кюлдю.
Къуртха тюшюп эсине,
Хыйла болгъанын билди.
Жауур эшекни батыр
Чыгъарды да тышына,
Жарсып, къарады къотур
Басып тургъан башына.
– Къуртха хыйнысы къуруп,
Къайтсын керти сыфаты, –
Деди да, къамчи уруп,
Тамаша этди батыр.
Тёрт да налмас туякълы
Тайчыкъ ууакъ кишнеди.
Узун, инчге аякълы,
Алтын да жаллы эди.
Асбек, тайны къучакълап,
Эркелетди, сылады.
Таш хуруладан къарап,
Обур къуртха жиляды.
Ачы жиляды, жилян
Къуйругъун булгъай, къуртха.
Аны эшитип, алан
Батыр бурулду артха.
Ол жилян этген обур
Жиляй айтды хунадан:
– Алп батыр, манга къабыр
Къаза кет; мен дуньядан,
Сыйсыз жашаудан безип,
Ёлюрге хазырма, – деп, –
Былай термилтмей, эзип
Къой мени, разыма, – деп.
Алп Асбек, жаны ауруп,
Къамчисине узалды,
Ачымаз кибик, уруп,
Жарты хыйнысын алды.
– Белинден огъарысы,
Алгъынча, адам болсун,
Тюз белинден арысы
Къолан жилянлай къалсын, –
Деди да, батыр Асбек
Атын жолгъа тюзетди.
Алан журтуна ол кёк
Тайчыгъын сюрюп кетди.
Къарап къалды ызындан
Жылян къуйрукълу къатын,
Рум патчахны къызындан
Ариу а – бет сыфаты.
Кёзлери – эки жулдуз,
Акъ бойну жалан къуртха,
Белинден ёргеси – къыз,
Тёбени жилян къуртха:
– Аман Асбек, мен сени
Жояр амал табарма!
Бош чамландырдынг мени:
Эшигинги жабарма!
Сурхузакны сау этип,
Тогъуз жюрек салырма!
Бюгюн туугъан жашынгы,
Ол таяныр ташынгы,
Ёз башынга жау этип,
Жек къамчими алырма!.. –
Деп, табалап, ызындан
Ачы-ачы къычырды.
Къара къая, зангырдап,
Ол айтханны къайтарды.