МАХТАНЧАКЪ ХОРАЗ БЛА
ЧУБУР ТЮЛКЮЧЮК
1
Эртте-эртте Къызгенде
Хоразмы жашай эди?
Ол къошакълы, гынттыллы
Кюннгеми ушай эди?
Кьып-кьызыл кикириги
Алтын тажымы эди?
Арбазда къайын быкъы
Бийик тахымы эди?
Эл кьыйыры агъачда
Тюлкюдамы болгъанды?
Аны хыйласы тогъуз
Тюрлю дамы болгъанды?
Башы аман акъылдан
Топа-толуму эди?
Тауукъ урларгъа андан
Уста болурму зди?
Жазып, окъуп дерследе
Ол къыйнала эдими?
Къошулмайын терслеге,
Билим ала эдими?
Жохар хораз танг сайын
Жырын айтамы эди?
Камсык тюлкю танг сайын
Уудан къайтамы эди?
Хоразны эсчигинде –
Тюй бюртюк. Юсчюгюнде
Гелефей кёнчекчиги,
Къатапа кёлекчиги.
Ичинде пура огъу
Болгъан агъач героху.
Белинде уа - къылычы!
Жыр айтханды къычырып:
– Кукурий, кукурий-кук!
Къоркъакъ тюлкю, къач да букъ!
Букъмасанг а – дертим бар,
Сопакълар ниетим бар!
Кукурйй, кукурий-кук!
Энди жокъ санга тауукъ.
Алырма да тишлеринги,
Ичирирме биляуукъ!..
Ол, кюнлени биринде,
Жылтырай-жана кюнде,
Мешхут тёбеге чыгъып,
Жырлагъанды къычырып:
– Ку-ку-рий-кук, мен шахма!
Ку-ку-рий-кук, патчахма!
Мен ханма, ку-ку-рий-кук!
Солтанма, ку-ку-рий-кук!
Акъ тауукъчукъларым,
Къара тауукъчукъларым,
Сары тауукъчукъларым,
Къызыл тауукъчукъларым,
Жохар тауукъчукъларым,
Менден ариу болурму жер юсюнде?!
Менден батыр болурму жер жюзюнде?! –
Акъ тауукъчукъла,
Къара тауукъчукъла да,
Сары тауукъчукъла,
Къызыл тауукъчукъла да,
Къарт тауукъчукъла,
Жохар тауукъчукъла да,
Жаш тауукъчукъла,
Доппанбаш тауукъчукъла да
Къанат таууш этгендиле,
Чабып-чабып жетгендиле,
Ала гюрен тургъандыла,
Хоразгъа баш ургъандыла:
– Кёз инжибиз, былайда
Санга тенг боллукъ къайда?!
Бийибиз, тауну, тюзню,
Къум аулакъны, тенгизни
Къыдырып да чыкъсынла,
Сенича не тапсынла!
Жюрегибиз, жаныбыз,
Патчахыбыз, ханыбыз,
Санга тенг боллукъ айда
Угъай, кюнде да къайда?! –
Дегендиле,
Кука сёлешгендиле,
Ариу тепсегендиле.
Бу сейирге тюлкю къарап болгъанды,
Хоразчыкъны кенгден марап болгъанды.
Сора, бугъуп, жууугъуракъ келгенди,
Лохбай кёрюп къоймазча, сакъ келгенди.
– Тюлкю келсе – тюберме,
Аслан кибик теберме,
Алтын тонун тешип, кесим киерме!
Сюйсе бёрю да келсин,
Сыдырырма терисин!
Жалан этип, къула тюзге иерме!
Айыугъа да азыкъ бар –
Бир жараулу къазыкъ бар!
Тынч турмаса, мен аны да тюерме! –
Бийик чалманга къонуп,
Къушдан, тюлкюден къоркъуп
Турмагъанын билдире:
Акъ тауукъчукъларын,
Къара тауукъчукъларын,
Сары тауукъчукъларын,
Къызыл тауукъчукъларын,
Жохар таукъчукъларын
Къууандыра, кюлдюре,
Къубулта да болгъанды.
Камсык тюлкю тамашагъа къалгъанды.
– Керегинги бермесем,
Мен да тюлкю тюйюлме.
Этчигингден кёрмесем,
Сора мен не тюлкюме?! –
Дегенди да тюлкючюк,
Тауукъланы, къуш тюгюнлей, чачханды.
Ол махтанчакъ хоразчыкъны
Таугъа алып къачханды.
Ой, алайлай, алайгъа,
Къычырыкъгъа хахайгъа
Бир мазаллы лохбай чабып жетгенди:
– Хап-хап-хап! Юйюгюзге
От тюшген кибик, сизге
Не болгъанды?! – деп, гузаба этгенди.
Тауукъчукъла къанкъылдап,
Ауазлары къалтырап:
– Ой, ахыбызны алап,
Ой, шахыбызны алып,
Къачып бара турады,
Жет да тала, басхан парий тюлкюню!
Келеди да къырады.
Тут да тала, гуду-марий тюлкюню!
Ой-ой-ой-ой, азыбызыны элтмеди!
Ой-ой-ой-ой, тойгъан а бир этмеди! –
Дегендиле, бир бек жилягъандыла,
Жиляй-жиляй, былай жырлагъандыла:
– Жюрегибиз, жаныбыз,
Патчахыбыз, ханыбыз,
Сенден жигит жокъ эди,
Сенден иги жокъ эди!
Сенден ариу а жерде
Жан туумады ёмюрде.
Ой-ой-ой, не этейик,
Энди къайры кетейик!
Эшигибиз жабылды,
Бек къалабыз оюлду.
Патчахыбыз къабылдн,
Ой, бир аман жоюлду!
– Тилинги къапдырмасам,
Тюгюнгю бардырмасам,
Жеринги тапдырмасам,
Бахсан парий тюйюлме мен, хап-хап-хап!
Гуду-марий тюлкюме мен, хап-хап-хап! –
Дегенди бахсан парий,
Бир огъурсуз хырылдап.
Сора, чабып кетгенди
Тюлкюню ызын ызлап.
Лохбай тюлкюню жетип:
Къоймадынг да! – дегенди да,
Лохбай аллына ётюп:
Тоймадынг да! – дегенди да,
Тюлкючюкню ургъанды, къапханды,
Къычырыкъ этдирип, жилятханды.
Сора зада хоразчыкъны сыйыргъанды да,
Юйге къайтханды.
Къайдханды да ол былай айтханды:
– Хап-хап, зада хоразчыкъ,
Сакъ бол энди кесинге,
Не тюшерин билмезсе
Тюлкючюкню эсине.
– Кукурий, кукурий-кук!
Кукурий, кукурий-кук! –
Деп бир къаты къычыргъанды задачыкъ. –
Ким сунады ол кесин?!
Къоркъмай эсе, бир келсин
Энди бери тюклюкъуйрукъ хатачыкъ!
Бурнум жезденди, жезден,
Кукурий, кукурий-кук!
Кесим ёзденме, ёзден,
Кукурий, кукурий-кук!
Бардырырма букъусун,
Къарынчыгъын тыймаса!
Къыт-къыт! Ёлюр жукъусун
Келтирирме, тынмаса!
Къылышчыгъын суууруп,
Махтаннганды биягъы:
– Бапшын къыйпарма, уруп,
Бир бассын да аягъы! –
Биягъы тауукъчукъла,
Ол къангкъылдауукъчукъла
Арбазда саф тургъандыла,
Хоразгъа къарс ургъандыла:
– Кёз инжибиз, жаныбыз,
Патчахыбыз, ханыбыз,
Сенден иги жокъ жерде!
Сенден жигит жокъ жерде!
Сенден акъыллы да жокъ!
Сенден окъуулу да жокъ! –
Деп къангкъылдагъандыла,
Ариу жырлагъандыла,
Гюрен-гюрен тепсегендиле,
Ойнагъандыла, кюлгендиле.
Багуш да къазгъандыла,
Къурт да чёплегендиле.
2
Тюлкючюк жиляй бара,
Жарасын жалай бара,
Жюреги тарай бара,
Ызына къарай бара,
Жут бёрюге жолукъгъанды,
Тюлкючюк аман къоркъгъанды.
Ой, къоркъгъанды, элгеннгенди,
Тюлкючюк не этсин энди?
– Не бодгъанды, – деп, – санга? –
Бёрю соргъанды анга.
Жарсыгъанды, инжилгенди,
Юйюне алып келгенди.
Сора эшигин этгенди,
Тишли аузун а ачханды:
– Тюлкю, ашайыммы эиди?! –
Ден, шытыларын чачханды.
– Къой, ашама, – дегенди тюлкю анга, –
Не хата этгенме, бийим, мен санга?
– Аш юйюмю киритин
Ким ачханды?! Сен ачханса!
Жаулу жёрмеми урлап
Ким къачханды?! Сен къачханса!
– Ой, жаулу жёрме сени
Болгъанын мен билмегенме,
Бёрю, ашама мени,
Алыкъа мен ёлмегенме.
– Да сени буугъан манга
Иш тюйюлдю? – деп, бёрю
Кесин атханды анга,
Зарх-зурх эте тишлери.
– Сау къойсанг, зауукъ жашарса,
Барды аллай амалым.
Кюн сайын бир къой ашарса, –
Кёпдю Къызгенде малым.
Санга – ирик, манга – тауукъ.
Жашарбыз, бийлеча, зауукъ.
Дегенди хыйлачы тюлкю. –
Сениди ырысхым, мюлкюм.
– Сора терк элт мени ары,
Бузма да Агъач тёрени!..
Басхан парийден хапары
Жокъ эди сылхыр бёрюню.
(Агъачда тёре алайды:
Онглу онгсузну ашайды.)
Курму тюзге, Уллу таугъа
Къоннганды ингир къарангы.
Бёрю тюшерикди баугъа,
Тюлкю уа - тауукъ оруннга.
Баугъа къутулгъанлай бёрю,
Тюлкючюк таууш этгенди.
Алайлай хырылдап, юрюп,
Мазаллы парий жетгенди.
Жетгенди да, бёрюге
Биз тишлерин чанчханды.
Тюлкючюк а хоразны
Таугъа алып къачханды.
– Тюгюнгю бардырмасам,
Тилинги къапдырмасам,
Жеринги тапдырмасам,
Басхан парий тюйюлме мен, хап-хап-хан!
Гуду-марий тюлкюме мен, хап-хап-хап! –
Дегенди басхан парий,
Бир огъурсуз хыпылдап.
Сора чабын кетгенди,
Тюлкюню ызын ызлап.
Лохбай тюлкюню жетип:
«Къоймадынг да!» – дегендм да,
Лохбай аллына ётюп:
«Тоймадынг да!» – дегенди да,
Тюлкючюкню ургъанды, къапханды,
Сора зада хоразчыкъны сыйырып,
Жалкъасын къайырып,
Огъурсуз хырылдагъанды, юргенди:
– Хайда, думп бол кёзюмден! – дегенди.
3
Тюлкючюк къачып бара,
Жарасы ачып бара,
Баппуш кибик къычыра,
Сёлешгенди къыжырап:
– Кючюкнюча сынсытырма мен сени,
Айгъа-айгъа улутурма мен сени!
Сур айыугъа талатырма, тохта бир!
Сау агъачны бедишинге къаратырма, тохта бир!
Бир деп бирин къоймам къаздан, тауукъдан,
Бир кесекден, бираздан, бир аууукъдан!
– Баппуш таууш этме да,
Кет, мардадан ётме да.
Хап-хап, барр, баррр жолунга,
Энди тюшсенг къолума,
Какаларынгы эзерме,
Къуйрукъчугъунгу юзерме! –
Дегенди Лохбай анга,
Ол гудучу аманнга…
Тюлкючюк жиляй бара,
Жарасын жалай бара,
Тюбегенди, жолукъгъанды айыугъа,
Сур Лохбайдан тарыкъгъанды айыугъа:
– Не этейим энди мен,
Къарным ашдан тоймайды.
Тауукълагъа келепен
Парий жууукъ къоймайды,
Ой, къаймайды,
Къарным ашдан тоймайды,
Ой, тоймайды.
– Къарачы сен ол итге! – деп,
Жаныгъанмыды айыу?
Хыны сермеп, нарат терек
Къобаргъанмыды айыу?!
Тырнакъларын жютю билегенмиди?
– Хайда, тебре аллымда! – дегенмиди? –
Бир тюбейим, жолугъайым мен анга,
Тауукъларын кеси ташыр уянга!
(Агъачда тёре алайды –
Онглу онгсузну ашайды.)
Ингир ала экиси да
Ындырчыдан эннгендиле:
– Къоркъмай эсенг, бери чыкъчы,
Аман парий! – дегендиле.
Басхан парий ёмюрюнде
Къоркъмагъанды бир жукъдан да.
Баймакъ аякъ айыу бла
Ол демлеширге чыкъгъанды.
Жан-жанында чаба, лохбай
Айыуну онгун алгъанды,
Мараучу да къауалына
Чечмели огъун салгъанды.
Сора ол, айыугъа буруп,
Къауалан кюкюретгенди.
Аны чечме бла уруп,
Шалпарын элек этгенди.
Баймакъ аякъ къачама деп
Тауукъ орунну чачханды.
Камсык тюлкючюк биягъы
Хоразны алып къачханды.
Къачса – къачсын! Лохбай аны кёргенди,
Кёргенди да, тауукъчуну сюргенди.
Жете келип, аягъындан тутханды,
Тутханды да сынсытхан, улутханды,
Зада хоразчыкъны сыйырып,
Жалкъасын къайырып,
Огъурсуз хырылдагъанды, юргенди.
– Энди тюшсенг аузума, – дегенди ол, –
Сау къайтмазса ызынга! – дегенди ол.
Сора омакъ къуйрукъчугъун
Къабып-къабып юзгенди.
* * *
Чубурчукъну жашчыгъы
Кирмейди гедешлеге.
Бек сюедиле аны,
Окъуйду да бешлеге.
Алай чубур кесчиги
Къоймайды къылыкъчыгъын.
Сау агъачха къычырып,
Айтыучуду жырчыгъын:
– Ма зауукъ десенг – зауукъ, –
Бир къаз бла бир тауукъ!
Алай андан да зауукъ, –
Он къаз бла он тауукъ!
1993, Нальчик