Къарачайны уллу джазыучусу БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТ туугъанлы быйыл — 2017 джыл августну 15-де — 100 джыл толлукъду. Халимат Къарачайда, Кавказда, Эресейде, СССР-де белгили къаламчы эди. Тюркиеде да биледиле Халиматны – «14 ДЖЫЛ» романын тюркие тюркчесине Сылпагъарланы Йылмаз Науруз кёчюрюб, басмаланнганды.
___________________________
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТНЫ ЮСЮНДЕН
Бизни адабиятда, мени кёлюмде да терен ыз къойгъан къаламчыларыбыз аз тюлдюле. Лайпанланы Сейит, Батчаланы Мусса, Байрамукъланы Халимат, Къагъыйланы Назифа, Байрамукъланы Нина, Орусбийланы Фатима... Кетгендиле, джандетли болсунла. Бюгюн Байрамукъланы Халиматны юсюнден билгеними айтыб къояргъа излейме. Джазыучуну уллулугъун - къуру чыгъармалары бла тюл, - башха къаламчылагъа къалай къарагъанындан да билирге боллукъду. 100-джыллыгъы джууукълашыб келген джазыучу, мени эсимде къалай сакъланнганды? Мен Халиматны мени юсюмден сёзлерине тыйыншлы болалсам – бек насыблы адамгъа санар эдим кесими. Джаш фахмулагъа Халиматча къарамасакъ, кёллендирмесек – адабиятыбызны Тамбласы болурму? Халимат а къалай къарай эди джаш къаламчылагъа?
ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ
(1960-чы джыллада джазылгъан назмуларымдан)
ДЖАЙГЪЫ ЭРТДЕН
«Тур-тур» келгенди:
«Хур-хур», уян,- дегенди,-
Къой кютерге чыкъ».
Къолума тутдургъанды чыбыкъ.
«Аякъларынгы кюйдюрмез ючюн чыкъ,
Чабханлай джюрю. Чыныкъ.
Къойланы ийме сабаннга»,- дегенди манга.
«Кесмезни аязы ючюн,
Чамланма»,- дегенди.
«Ол сен аязыр ючюн
Урады»,- дегенди.
Мен а, кёзлерими да ууа,
Бир аягъымы кёлтюрюб,
Шорбат чыпчыкъча, джыйырылыб турама.
Мени былай кёрюб,
Хыликке этерле деб да къоркъама.
Эснейме.
«Тур-Тур»ну къараб тургъанын эслейме.
Сора, чыбыкъ атыма да къамчи уруб,
Чабама.
Джау джагъылгъан гырджынымдан да къабама.
Джарыйма, кюлеме.
«Джигит джаш» деб, мени махтарыкъларын да билеме.
Былай башланады джайгъы кюн манга.
КЪАЧ
Орналгъанды къач келиб,
Тюрленнгенди тёгерек.
Алтын, багъыр себилиб
Сюеледи бу чегет.
Сууукъ ура тебреген
Джерлени башлары бла
Турнала кетедиле
Мыдах тауушлары бла.
Да кёрлюксе хауада
Созулуб гыбы ауланы,
Тауланы башларында
Джангы тюшген къарланы.
Заман алгъа атлайды:
Къачхы джелни тюбюнден
Келечи къыш сакълайды
Акъ тону бла юсюнде.
ЧАЛАМА ЧАЛКЪЫ
Къалмай эригиб,
Къоймай эриниб,
Чалама чалкъы
Кенгнге керилиб.
Мен чалгъан джерде
Чалкъыны ойната,
Кёзюнгю алдайды
Гокка къатапа.
Аяздан хансла
Аз-аз къалтырай,
Кюмюш къамача
Чалкъым джылтырай,
Чалама чалкъы
Къоймай эриниб,
Тартама чалкъы
Кенгнге керилиб.
Эм биринчи басмаланнган — кесими атым бла — «Къач» бла «Чалама чалкъы» назмучукъларымдыла. Ары дери да болгъандыла басмаланнганларым — алай а, алдауукъ атла бла. Алай нек эте эдим — уялгъандан, школда къозурла деб да къоркъгъандан. Ёзге, газетде ишлегенле — башха-башха атла бла, амма бир хат бла джазылгъанларын эслеб, «алай этме, биринчи кесинги атынг бла таныл, псевдонимле артда сайлай турурса, хар бир кюнде джангы ат алыб баргъан да таб тюлдю» деб, манга къагъыт иедиле. Къойдум, сора, кесиме ат атагъан адетни, газетге джазгъанны да къойдум.
Алай болса да, къарачай тилден окъутхан устазыбыз Софья Азретовна ал сёз да джазыб, кеси джиберди газетге талай назмуму. Биринден къалгъанны басмаладыла. "Джайгъы эртден" назмуму уа - «назму джорукъгъа келишмегеннге тергегенлерин», андан сора да, "сабийни джукъусун бёлюб, къой кютдюрген, ишлетген - сиясет-политика джаны бла совет джамагъатха келишмегенин..." билдирди редакцияны къуллукъчусу устазыма джазгъан письмосунда.
Алай эте, 8-чи классны-сыныфны тауусургъа, талай базыкъ дефтерни назмуларым бла толтурдум. Биягъы Софья Азретовна «да быланы асламын - «Джайгъы эртденинге» айтханларын айтыб - бырнак этселе да, къалгъаны да боллукъду бир китаб. Биринчи назму китабын кишини да уллу этмейдиле. Барайыкъ да джазыучу организацияны тамадасы Халимат Башчыевнагъа бир кёргюзтейик».
Мен унамаздан, Софья Азретовна да къоймаздан, бир кюн джолгъа, Пашинскеге атландыкъ. Насыбха, Халимат кабинетинде эди. Кимлени эсе да ашыра чыгъыб, эшик къатында бизни эслегенинде, джарыкъ ауаз бла ичкери чакъырды. Устазым, мени дефтерлерими да столгъа сала, болушлусун айтды, мен а буюгъуб турама. Белгили джазыучу уа Софья Азретовнагъа соруула да бере, хапарына да тынгылай, назму дефтерлерими чапракъларын аудура барады. Сора, бир бетинде кёбюрек тохтаб, манга къарады: «Бу назмуну толусу бла кесингми джазгъанса, огъесе, устазынгдан да болушлукъ болгъанмыды?» Менден да алгъа, Софья Азретовна: «Огъай, бир сёзюне да биз тиймегенбиз — кеси къалай тырнагъан эсе, алай алыб келгенбиз». Мен да «кесим джазгъанма» дегенча бир затла мурулдадым.
Халимат ышарды: «Бу назмуну формасында джангылыкъ барды, суратлау джаны да игиди. Эшта, бу джол бла боллукъ болур сени энчи джолунг поэзияда. Табигъат фахмунг болгъанына ажымсыз болдум, алай а, кёб окъургъа керексе...». Газет басмаларгъа унамагъан назмуну областны джазыучу къауумуну Башчысы махтагъаны — мени кёлюмю кёлтюрдю. «Энди былай этейик,- деди Халимат,- мен кесим рахат окъуб бир чыгъайым. Андан сора, къарачай секцияда къаралыр. Бир юч айдан хапар билдирирме».
Ма алай болгъан эди мени Байрамукъланы Халимат бла танышханым. Джангылмай эсем, ол 1970-чи джыл эди. Бир алты айдан Халиматха кесим тюбедим. Къысхасы бла аны айтханы былай эди:
-Башхалагъа окъутургъа да базмагъанма. Иги кесек назмунг Хасаука урушну юсюндендиле. Ол хапарланы санга ким айтханды?
-Хоншубуз Джюсюб. Аны атасы Ислам кеси Хасаукада уруш этгенди, Джюсюб Джёгетей Аягъыны тюшгенин кеси кёргенди. 120 джыл джашаб, ауушханды.
-Ангыладым. Кёчгюнчюлюкню юсюнден джазгъанларынг да кёбдюле. Ол къыйынлыкъдан барыбыз да ётгенбиз. Партия терсликлени къурутханды, Джуртубузгъа къайтаргъанды. Энди насыблы, къуууанчлы джашайбыз. Къууанч джашауубузну юсюнден, ариу табигъатыбызны юсюнден джаз. Хасаука, кёчгюнчюлюк темаланы уа къой - аланы юслеринден джазаргъа эркинлик джокъду, кетген заманны чучхуб тургъандан да магъана азды. Аллай назмуларынгы бир джанына чыгъарайыкъ да, къалгъанын бир китабчыкъ этиб, басмалатайыкъ.
-Огъай, ол назмула болмасала, башхаларым сабий назмучукъладыла...
-Да сен а бир къартмыса да?- Халимат кюлдю.
Сабийликден болур эди, «огъай» деб, дефтерлерими да кёлтюрюб кете тебредим. Мен энди ангылайма, кёб къыйынлыкъ кёрген Халимат, мени сакъларгъа кюрешгенин - джазгъанларымы да кишиге кёргюзтмей, секцияда сюзюуге-затха салмай. Башчыевна биле эди адамла тюрлю-тюрлю болгъанларын
-Бир иги сагъыш эт. Устазынг бла да бир кенгеш. Мен айтханнга разы болсанг, келирсе. Бу мен айтхан назмуларынгы уа башха адамлагъа кёргюзтген да этме. Иги джолгъа.
Андан сора, дагъыда бир кере тюбеген эдим Халиматха. Биягъы назмуларыма джангыланы да къошуб, «Джазгъы джабалакъ» атлы къол джазмамы берген эдим. Андан сора окъуу къайгъы, бираздан аскерге кетдим, андан къайытыб келгенимде Халимат ишден чыгъыб тура эди. Аны орнунда - Хубийланы Осман Ахияевич. Ол сейфни къазмады, адамлагъа сёлешди, Халиматха да телефон этди — къол джазмам табылмады.
Арадан кёб заман кетди. Мени бириинчи китабым да чыкъды. «Бусакъла» атлы къол джазмамы 1980-чи джыллада областны джазыучула организациясы юч кере сюзюб, басмагъа иймей тохтады. Акъыллы Халимат айтхан чурумла бла терслендим. Халимат джазыучуланы мени сюзген джыйылыуларына келмеди. Аллай сюзюулеге Халимат аз джюрюй болур эди.
Дагъыда бир кере тюбедим Халиматха. Москвада окъугъан кёзюуюм эди, не эсе да бир джумуш бла юйге келиб, къарачай газетге талай назмуму бере кетерге деб, Басманы Юйюне бурулдум. «Китаб басмада редактор болуб ишлеген Къобанланы Ахматха бир кёргюзтейим алгъа»,- былллай акъыл бла тёртюнчю къатха чыгъыб, кабинетини аз ачыкъ эшиклерин къагъыб, ичине атладым. Ахмат джокъ, Халимат бир къол джазмагъа къарай тура. Джунчудум, алай а Башчыевна ёрге туруб, къолуму тутуб, кесине къаршчы олтурду да, хапар сора башлады. Айтдым Литература институтдан бир талай зат. Халиматны окъутхан устазладан бир къаууму мени да окъута эдиле. Назмуларыма да къарады. Бир назмуму къалгъанладан айырыб, «бу иги назмуду, джангыз ол юч джулдузчукъну орнуна, «Морх ауушну джигитлерине» деб атасанг къалай болур эди. Газет экили ангылашыннган затланы сюймейди»,- деди. Артда ол назмуну Батчаланы Муссада бек махтагъан эди. Халимат аз да табыракъ айтылгъан сёзню, тизгинни, назмуну терк эслей эди — ол да уллу фахмуну бир шарты. Халимат, артхаракъда Мусса да, эслеген назму бу эди:
МЕНИ ОРНУМ...
Бычакъны чанчама джерге,
Кёкюрекни бурама джелге.
Чархымда чарсха барады къаным,
Бошла деб къыджырайды джаным.
Джау а келеди къабыргьаны,
Къатлары бла къабырланы,
Къабырлада уа — ата-бабала,
Таууш келеди ала табадан:
"Къызбай эсенг, бизден тюлсе, къач!"
Джер тебренеди:
"Бычакъны меннге чанчма да, джаугьа чанч!”
Джел сызгьырады:
"Кёкюрекни меннге бурма да, джаугьа бур!".
Таш джарылады:
"Мени бла ура эсенг да, джауну бир ур".
«Кёл къоркъакъ да къол батыр»,—
Деб, кёкюрек кесича айтыр.
Бетими кюйдюре бурулады къаным,
Урушха деб, джаныйды джаным.
"Джандар да джангызед",—атлайма алгъа,
Кишилик оту кёзледе джана...
...Тютюнлей секиреди джарамдан къаным,
Турна таууш эте, айырылады джаным.
Джауну аллын кесе, уюйду къаным,
Джуртсуз къалгьан джауну улуйду джаны.
Мени орнум — нарт къабырлада.
Кырдык кёгереди тик къабыргьада!
Боранлы 1990-чы джылла джетдиле. 1991 джылны аягъында Къарачайны къраллыгъын къайтартабыз деб, болджалсыз митинг эте башладыкъ. Бизни бу кюрешибизден джазыучула да къалмадыла бир джанында. Пашинскеде къарачай джазыучуланы джыйылыуунда Байрамукъланы Халиматха тюбеб, бек къууандым. Тюбегенимден да бек, Сёзюне къууандым. Алай ачыкъ, алай къаты , аманат халда атйды бизге: «Энди джашла, уллу ищни бащлагъансыз. Сиз, джаш къауум, биле болмазсыз, мен а Къарачай кеси болгъан заманны билеме. Ол заманда небиз да башха тюрлю эди. Ол къраллыгъыбыз ызына къайытмай, биз терк айныяллыкъ тюлбюз. Айныяллыкъ тюлбюз. Быллай кёзюуде джигит болургъа керекди. Ол заманда тамадаларыбыз джигит болуб къурагъан эдиле Къарачай областны. Сизден да аллай джигитлик сакъланады. Быллай кёзюуде къан тёгюлюрге, адам ачыргъа да болады, Аллах сакъласын аллайдан. Артха уа турмагъыз. Хакъыбызны излейсиз, хакъыбызны даулайсыз. Къаты болугъуз энди, къаты болугъуз, артха турмагъыз». Ма Халимат!
Мени назмуларымы адамлагъа да кёргюзмей, басмагъа да иймей, «Хасаука урушха, кёчгюнчюлюк бла байламлы затлагъа тийме» деб тургъан Халиматны, керти кёлю-джюреги ачылды манга. Халиматны манга, 8-чи классха бара тургъан бир школ сохтагъа къалай къарагъаны, мени къалай сакъларгъа кюрешгени — барын да энди башха тюрлю ангыладым.
Андан сора, дагъыда бир тюбешиу болгъан эди Халимат бла. 1992-чи джыл Москвада «Джуртда Джангыз Терек» китабымы да басмалатыб, тиражын да алыб, Къарачайгъа келген эдим. Баш къайгъым а ол тюл эди. Мен Москвада «Россияны джазыучуларыны Союзу» бла келишиб, къарачай джазыучуланы Союзун къураргъа деген акъыл бла келген эдим. Къарачай област къуралса — бек иги, къураргъа къоймасала да, Реабилитация законнга кёре, сюргюннге дери болгъан затларыбызны ызына къайтарыргъа боллукъбуз, ала уа: Къарачай илму-излем институт, къарачай джазыучуланы Союзу дегенча затла. Лайпанланы Билал, Ёзденланы Альберт, Созарукъланы Юсуф — ючюбюз — Союзубузну къурауну юсюнден къагъыт джарашдырыб, къол салдырыргъа Байрамукъланы Халиматны квартирине бардыкъ. Халимат джарыкъ тюбеди. Хапарны айтханлай, «къайгъы Билалдан чыкъгъан болур» деб ышарды ол. Туура ол сёзлени Къараланы Асият да айтхан эди, анга тюбегеникде да. Къарачай-Черкес илму-излем институтда къозгъалыугъа башчылыкъ этгеним, Къарачай шахарда болджалсыз митингни къурагъанладан бири болгъаным, «Юйге Игилик» атлы газетим — бары да мени «не къайгъы да Билалдан чыгъады» дерча кёргюзте болур эдиле. Къалай алай да болсун, «къарачай длжазыучуланы Союзу бизге бек керекди. Быллай тирилик этгенигизге бек къууандым» деб Халимат, Союзну къурау хакъындан къагытха, биринчи болуб, къол салды. Халиматны кёлю-джюреги экинчи кере джангыдан ачылды манга.
«Къарачай, сюргюннге дери болгъаныча, энчи област болсун» деб сёлешгени да, Къарачай джазыучуланы Союзуну къуралылырына да бек раз болуб, къол салгъаны да — Халиматны къаллай миллет джюреги болгъанын кёргюзедиле. Аллай адамланы алларында бек гюнахлыдыла Къарачайны кесин энчи област/республика болуруна тыйгъыч болгъанла, Илму-излем институтун, джазыучуларыны Союзун да биз излегенча болургъа къоймагъанла.
Халиматха да сау бол деб, мен да джангы чыкъгъан китабымы да бере, айырылдыкъ уллу джазыучубуздан. Андан сора мен анга тюбемегенме. Тюберге да, мени китабымы юсюмден къарачай газетде уллу статья джазгъаны ючюн да сау бол дерге уа керек эдим. Тюзюн айтсам, ол статьяны мен бек кеч кёрген эдим. Иш статьяда да тюлдю, Халиматны уллулугъундады, адамлыгъындады, халкъыбызгъа, джаш тёлюге къайгъыргъанындады. Байрамукъланы Халимат манга айтхан сёзлени Ахматова Бродскийге да айталмагъанды. Ма ол статья.
__________________________________________________
БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТ
ПОЭЗИЯБЫЗНЫ ТАМБЛАСЫНА КЪОРКЪМАЙМА
Ата джуртум бар, Ана тилим сау,
Ала ючюн керекди джашаргъа.
Ёмюрде да сынсымам, сынмам,
Бюгюлген да этмем…
Бу айтханымы этерге унамагъан
Джюрекге кьалай этейим ансы?
Ол джюрекге уа, сау бол, дерге керекди. Бюгюн Къарачайны джашлары, къызлары кеслерине бу сорууну берселе, бизни халкъдан насыблы болмаз эди.
Бу назму Лайпанланы Билялны назмусуду. Статьяда сёз аны «Джуртда Джангыз Терек» деген китабыны юсюнден барлыкъды.
Бу мен башында келтирген назмуну мен Билялны бютеу джашаууна ачхычха санайма, бу тизгинлерин окъуй, мен аны не джаны бла да ангылайма: джюреги тынгысызды, назмучугъа уа андан багьалы затны билмейме. Джюреги рахат тургьанлай назму джазаргьа кюрешгеннге мен ийнаналмайма. Билялны уа хар назмусунда халкъы ючюн, адам ючюн, табигьат ючюн къайгьысы, сагьышы кюзгюдеча кёрюннгенлей турады. Нек десенг, аны кёкюрегинде керти назмучуну джюреги урады.
Меннге не ючюн берилгенди бу джурт,
Джурт ючюн отха кирлик тюл эсем?
Меннге не ючюн берилгенди ана тил,
Аны сакъларыкь, джакъларыкь тюл эсем?
Адам болуб нек туугъанма сора,
Адам ючюн джашарыкъ тюл эсем?
Не ючюн келгенме джашаугьа,
Джашауну ёлюмден кьутхарлыкь тюл эсем?
Алай а, аллай кючню ким берир меннге? -
Халкъым, ана тилим, туугьаи джерим.
Асыл назмучу! Асыл назму!
Билялны назмусу кёбюсю ритма назмуладыла, ала музыкагъа таяныб ишленнгендиле, ритм кеси музыкады, хар назмусуна аны таба биледи. Ритм бла ишленнген назмуну игилиги неди десенг, рифмагьа джыяр ючюн деб, назмуну магьанасына мусхамлыкь тюшмейди. Билялны назмусу, Аллахха шукур, кебде тюлдю, сыйынныкъ да тюлдю кебге.
Бусагъатда аллай музыка джокъду
Мени джаныма джарарча.
Аягъы кесилген музыка,
Тамагъы бууулгъан музыка,
Къанаты юзюлген музыка
Джаным кесиди.
Огъай,
Бусагъатда кёлюм
Бир къанатлары кюйюб тютюнлей,
Бир къанатлары сыныб сюйреле,
Айланнган турналадан толуду.
Аланы къычырыкъларыдыла бу тизгинле,
Ансы мени бир хатам джокъду,
Мен эм насыблы адамма дунияда.
Кёремисиз бу назмуну?! Хар тизгининде бир джангы магьана, хар тизгини бир сурат. Билал тюз айтады, «мен эм насыблы адамма дунияда» деб, алай а ол кесин насыблыгъа санаб айтмайды, кесин селеке этиб айтады. «Къанатлары кюйюб тютюнлей, къанатлары сыныб сюйреле тургъан турналача», кёлю алай болгьан назмучу, бир джаны бла насыблыды, бирси джаны бла уа тынгысы болмай джашагьан адамды.
Билялны назмулары керексиз уф-чуф тюлдюле, омакъ кийиниб кюрешмейдиле, ала джашауну кесидиле: тикге да ёрлетедиле, тикден да тюшюртедиле, къаргъа-бузгьа да тюбетедиле, айтыргъа, джашауда не бар эсе, аны назмуларында ол барды, ол а аманнга аман, игиге иги дерге къоркъмайды. Айтыргьа, аны назму тизгинлеринден фахму къуюлуб келиб турады.
Бир-бир назмучула, назмуларын асыры омакъ кийиндирирге кюрешгенден, аланы ичлеринде джанларын къоймай, сазбетле этиб атадыла, назму уа къуру рифма тюлдю, назму - оюмду, философияды, сагъышды. Орусча айтсакъ, «стихи это чуть- чуть», дейдиле. Алай демеклик, назму джашаудан эсе узакъ кёре билирге керекди.
Мен, назмуну техникасыны - рифманы юсюнден сагъына, ол керек тюлдю демейме, керекди, аны бла хайырлана билгеннге. Билялны назмулары уа ритмика назмуладыла, бизни поэзиябызда бу джангыды.
Поэзия омакъланыуну, къошакъланыуну, ётюрюкню, къуу сёзню кёрюб болмайды, назмуда бу затла сокъургъа, саугъа да кёрюнюб къаладыла, окъуучуну кёлюн чыгьарадыла.
Билялны назмуларыны уа хар тизгинине, хар сёзюне ийнаныб бараса - ётюрюк зат айтмайды.
Тилими тартыб алсала да,
Орнуна башха салсала да,
Сёлеширме ана тилимде.
Джети кесек этселе да,
Хар кесегим бирер хариф болуб,
Къарачай сёзню къурай сюелир.
Кёремисиз, бу аламат сёзлени?! Билялны поэзиясы тёппеден эниб келген чокъуракъ суучады. Ол, ташдан, агьачдан да къоркъмай, чачырай, алгъа уруб барады, ол алай барыб, тенгизге къошулмаса, тенгиз таркъайыргъа боллукъду, тенгиз таркъайса уа, хауа тюрленникди, адам улу къыйналлыкьды. Не да этиб адамгьа, халкъгьа джараргьа деб, Билялны мураты олду, назму бла ол кесине не сый чакъырыргъа, не бай болургъа излемейди. Керти назмучу алайды.
Не зат болса да бир затха талай адам къарай эсе, хар адам аны кесича кёрлюкдю. Назмучу керти назмучу эсе, ол затда философия магьананы эслерикди. Билялны джазгьанын окъуй, сеийрсиниб бараса - аны тин джашауу къалай теренди, байды!
Сюймекликни юсюнден джазылгъан назмулары да башха тюрлюдюле:
Суу тенгизге ашыкъгъанча,
Урлукъ мылы джерге ашыкъгъанча,
Джанкъоз джазгъа ашыкъгъанча,
Ашыгъама сеннге.
Сюймекликни юсюнден джазмагъан назмучу джокъду, алай а бу халда киши да айтмагьанды. Бу китабда байлыкъны адам айтыб айталмаз:
Сезим кетди - сёзюм кетди,
Энди мен - ёре турукъ.
Джашил чегетни ичинде
Къарала, ёле турлукъ.
Тебердини юсюнден Билял былай айтады:
Джер, тау тюрсюн ала,
Кесин кёкге теберди.
Кёк, эриб, кёгериб,
Суу болуб саркъды.
Къууанч,
Тау башлада къар болуб, агъарды.
Билялны назмулары газетде биринчи басмалана тебрегенлеринде огъуна кёзюме илиннген эдиле, ёзге алагьа багьа кесерге эртде эди. Китаб болуб чыкъгьанларында да керексиз затлары аз тюл эдиле, фахмусу уа кёрюнюб тура эди. Бу арт он-онбеш джылда, мени акъылым бла, бизни ана литературада уллу чанчакълау барады: назмуну кючден бла бутдан окъуб, сора окъур окъумаз унутуб къояса, сёзлени учларын бир-бирине ушатыуну назмугьа санайдыла, Союзгъа член болургьа ашыгъыб, ёшюн уруш этиб тебрейдиле, литературада кеслерине орун излейдиле. Билеме, адам кесине нени да игисин излейди, тырмашыргъа керекди, алай а суратлау литературада иш башхады - фахмусуз джукъ да этеллик тюлдю адам. Тюрлю-тюрлю мадарла бла не къадар китаб чыгьаргъанлыкъгъа, джазыучу болаллыкъ тюлдю. Гюрджюлю Николас Бараташвили классикди, джашауунда уа къуру онсегиз назму джазгьанды.
Лайпанланы Билял мындан ары джукъ джазмай къойса да (Аллах кёб джашатсын, кёб ишлетсин), ол ана литературада толу орун алгъанды. Кюнлюк поэт тюл, ёмюрлюк поэтди. Мен кимме, неме деген соруу, эшта, аны башындан кете болмаз, бу зат назмуларындан танылыб турады.
Джазыучу къуру кесин кёрюб турмай, литературада анга дери не бола келген эсе, аны барын къол аязындача, билирге, ангыларгъа, андан кесине оюм этерге керекди, алай этмесе, ёселлик да тюлдю. Литературада тюненеги джашаудан хапарлары болмай, аны игисине иги, аманына аман дей билмей, бюгюн бир затла этерге кюрешгенле бардыла. Ала фундаментсиз юй ишлейдиле.
Билялны хар назмусу тинтиудю, излеудю, халкъны тарихинде аны кёзю джетмеген, эси бёлюнмеген бир джукъ джокъду, ол огъай, Ёртенлени Азретни «Сафият» деген поэмасында Сафиятха атагьан назмусу да барды (бюгюн джазгъанлада «Сафиятны» бары да окъугъанмыдыла? Ишеклиме). Китабына «Джуртда Джангыз Терек» деб атаб, бу затда да Билял халкъны тарихине тюзлюгюн кёргюзеди.
Ол джаш адамды, алай а мени сейирсиннгеним, тили буруннгу къартны тилича байды, теренди, дамлыды. Тилде да унутулгъан сёзлени излеб кюрешгени танылыб турады:
Адам тилибиз, ана тилибиз эки бёлюнюб,
Джыланны тилине ушар деб къоркъама.
Къарачай-малкъар тилибиз эки бёлюнюб,
Къарылгъачны къуйругъуна ушар деб къоркъама.
Айры болады деб кьоркъкама ана тилибиз,
Минги тауну айрысына ушамагъан айры.
Бу китабны хар назмусуну юсюнден бирер илму иш джазарча алайды. Мен аны не джаны бла да тинтмегенме, газетде алай этерге да мадар джокъду - китаб джюрегими къозгьаб, бир-эки сёз айтыргъа излегенме. Къысхача айтсам, Билял терен фахмулу, терен ангылы, тынгысыз джюрекли поэтди.
Мен бизни поэзияны тюнгюч уланы,
Не къартлыкъ джашы тюлме.
Анга къууанама.
Ауалы-ахыры болмагьан поэзиябызны
Байсан джангуруну бир тамчысыма.
Алай а билмейме,
Кырдыкны, мюрзеуню огъесе чыгьанакъны
Чыгъарынамы боллукъма себеб?
Иги джорала уа этеме.
Мен башында айтханча, Билял бизни литературада ёмюрлюк орнун алгъанды. Аны фахмусу ичине сыйынмай, тёрт джанына джилтинлеча чачырай, джюреклени джарытады, къууандырады. Мен литературагьа кёб джылны къуллукъ этеме, аны тамбласына сагьыш эте билмесем, сора мен кимме? Билялча джазыучу болгьан поэзиябызны тамбласына мен къоркъмайма, ол ёсерикди, кесин кимге да сюйдюрлюкдю…
Байрамукъланы Халимат,
25.12.1993 джыл, «Ленинни байрагъы»