1943 джыл 2 ноябрны эртдени...эки сагъатны ичинде къарачай миллетни, 70 минге джууукъ адамны, кёбюсюне сабийлени, тиширыуланы, къартланы автоматла бла юслерине сюелиб, мал вагонлагъа джюклеб ашыргъандыла...
Къарачай миллетни эсинде, тарихинде да бу кюн къара кюн деб аталгъанды..
-Къайры баргъаныбызны, не къыйынлыкъ этгенибизни къралгъа бир адамда ангылай болмаз эди ? дейдиле къартла, -алай болса да ?бандитле? деб аталгъанын саулай халкъгъа, хар бирибизда эшитген эдик. ?Бандит? деген сёзню магъанасын уллу ангыламай эдик ансын.
Огъурлу къартла машиналадан
Джылаб къарайла да артха,
Къайтмазлыкъларын сезе болурла
Джандан багъалы бу джуртха.
Вагонлада сынагъан къыйынлыкъны джыламукъсуз кишида айталлыкъ тюлдю. ?Ёлмегенлей, ахырат сынадыкъ? - дейдиле къартла.
Биринчи кюнледен башлаб, комендатурагъа барыб, къол салгъанлай тутрургъа керексиз, деб ангылатхан эдиле адамлагъа. Тургъан эллеринден тышына кетерге, адамларын излерге джокъ эди эркинликлери.
Комендантла уа къан ичедиле,
Кёчгюнчюлени сюймейле.
Атам бир элде, кесим бир элде,
Бир-бирибизге иймейле.
Ачлыкъдан, сууукъдан ёлгенлери бла къалмайын, хауа джарашмай да инджиле эдиле адамла. Ачлыкъны юсюнден а къаллай бир айтсакъ да...азды. Эт, сют, мюрзеу... Ата джуртларында бир кюнню да ач болмагъан адамла ашаргъа джукъ табмайын, биргелерине болгъанчыкъларын да сатыб, къуру къол бла къалыб кетген эдиле.
Къыш сууукъда, бачхалада къазылмай къалгъан, юшюб тургъан гардошну, чюгюндюрню къазыб, къумурсха чапракъланы джыйыб, биширирге кюрешиб, аны бла сау юйдегилерин ач ёлюмден сакълаб тургъандыла. Сакълаялмай, юйдегиде къуру ууакъ сабийле бла къартла болуб, сууукъ баулада, ашарыкъсыз ачдан, суукъдан къатыб къалгъан къаллай бир адам болгъанды.
Ауруу, ачлыкъ да, джалангачлыкъ да ?
Бары да бизге джау болду.
Ёлгенлени салыр кибик джер болмай,
Къабырланы къазар кибик эр болмай,
Тиширыула къабыр къазыу сынайла,
Ёлгенлерин кёмалмайын, джылайла.
Миллетибизни къыйын джылларын эсде тутар мурат бла, хар джыл сайын, ноябрны 2-де, Къарачай шахарда кёчгюнчюлюкню заманында ёлген адамлагъа салынган мемориалда митинг ётеди. Саулай республикадан къарт-джаш да джыйыладыла былайгъа.
Миллетни къыйын заманларыны юсюнден хапар айтадыла, Азияда, Къазахстанда, Киргизияда ауушхан адамланы эсге тюшюредиле.