Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2018 дж. аууз-гергини 18 "КЪАРАЧАЙ"
Алимни оюму
ЭМ УЛЛУ ИЛМУ

Биз билгеннге кёре, Джерни юсюнде джашагъанладан къуру адам улугъа анг (сознание) бергенди Уллу Аллах.

Къалгъан джаныуарла ариу айтылгъанны, хыны этилгенни, сан ачыгъанны эмда башха затланы сезген болмаса, акъыллары джетиб: «Мен маймулма», «Мен дельфинме», «Мен итме», – деб, кеслерини ким болгъанларына тюшюнелмейдиле.

Дунияда эм уллу алимле да («Труд создал человека», «Человек – биоробот»зат дегенча) бирер тюрлю оюм этиб айтхан болмаса, адамны ангысы не болгъанын, къалай къуралгъанын ахырына дери билмейдиле. Анг адамны мыйысындан, санларындан башха джерледе, сёз ючюн, хауада, сууда, топуракъда, космосда хар затны ангылаб кесича джашау этелликмиди огъесе адамны саны ёлгенлей, ангысы да ёлюбмю къалады?

Бу сорууну осмакълар мурат бла эм уллу немца физиклени бири, 1918-чи джыл Нобель саугъаны алгъан Макс Планк (18581947), уллу американлы физик, математик, 1963чю джыл Нобель саугъаны алгъан Юджин Вигнер, дуниягъа белгили американлы врач, профессор Роберт Поль Ланца (1956) да кюрешгендиле. Ай медет, ала кескин джууаб берелмеселе да, этген оюмлары джууабны квант физикада излерге кереклисине джол кёргюзгендиле.

Роберт Ланцаны оюмуна кёре уа дюллю-дуния (Вселенное) анг бла ангылары болмагъан (топуракъ, суу, газ...) дегенча затладан къуралады. Ол «илмусуна» Ланца «биоцентризм» деб атагъанды. Эртделеде айтылгъаннга кёре, ангылары болмагъан затла «ангны» тюрлендире баргъан эселе, Роберт Ланцаны оюмуна кёре уа анг тюрлендиреди ангылары болмагъанланы. Къысхасыча айтыргъа, сан ёлгенликге джан ёлмейди. Джан кесини дайым джашау джолунда, сан кирелмеген башха дуниялагъа кире да, чыгъа, кесича барады. Ол затланы адам баласы ангыларча бошуракъ айтсакъ, сёз ючюн, ханс джазда чагъыб, къачда къуу болса да тамырлары сау къалыб, дагъыда джаз келгенлей чагъыб башлагъанча бола болур джанны джашау джолу да.

Белгили ингилиз физик, астроном, математик Джеймс Хопвуд Джинс (1877-1946) кесини илму ишинде: «Поток знаний движется к немеханической реальности. Вселенная больше похожа на великую мысль, нарушителем в области материи, он, скорее, создатель и правитель этого царства», – деб джазады. Джеймс Джинс бу оюмун къуру илму кёзден къараб джазгъан эсе да, аны джазгъаны Аллахны барлыгъына, бирлигине да уллу шагъатлыкъ этгенине ким да тюшюнюрчады.

Сейирди, бек сейир! Дунияда эм уллу акъылман, закий алим да бек уллу джетишимле этиб бошаб, «мындан ары уа?..» деб кесине сорса, ангысы Аллахны барлыгъын, бирлигин, уллулугъун ангылайды. Алай эсе, Аллахны барлыгъын, бирлигин, уллулугъун ангылаудан уллу илму джокъду дунияда.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.

2018 дж. аууз-гергини 18 "КЪАРАЧАЙ"
ГИБДД билдиреди
ДЖАЯУ ДЖЮРЮУНЮ ДЖАНГЫ ИЗЛЕМЛЕРИ

Джолда джаяу джюрюуню джорукъларына джангы затла къошулгъан эдиле. Джангы излемлеге кёре, кече адам болмагъан джерледе джюрюгенни юсюнде кенгден джылтыраб кёрюннген белгилери (отражающий свет приспособлениелери) болургъа керекди.

2017-чи джыл Росстандарт аллай белгилени стандартларын джамагъатха теджеген эди. Ала кесича бир тюрлю пленкадан этилген затладыла. Къарангыда неда джунчуулу, мутхуз кюнде машина чыракъны джарыгъы юслерине ургъан сагъатда джылтыраб 130400 метр узакълыкъдан кёрюннген этедиле.

Бюгюннге дери закон ол затла тамам къаллайла болургъа кереклисин кескин белгилемеген эди. Кеслери да сабий кийимледе, рюкзаклада, сумкалада, бирси дегенчалада болургъа керек эдиле. Энди уа аллай джылтыраучу затла джаяу джюрюген уллулада аякъ машина, мотоцикл, мопед джюрютгенледе да болургъа тыйыншлыдыла. ГОСТну излеми школ сохталаны, бирси къауумланы кийимлерине тийишмейди. Кийимден сора да дагъыда, джылтырауукъ затла бёрклеге, къол къаблагъа, чурукълагъа, кюнлюклеге салыныргъа керекдиле. Быллай излемле уллугъа, гитчеге да бирча салынадыла. Джангы стандарт бла чыгъарылгъан джылтырауукъ затланы повязкалада манжетледе, брелоклада, значоклада, бирси изделиеледе да болургъа керекдиле. Аланы тынч тешиб, тынч ызына джабышдырырча таблыкълары болурун излейди джангы джорукъ. Дагъыда кюл бетли, акъсыл неда сары бетлили, кеслери да къаты ишленнген, тигилген, суу ётмеген джууулгъандан сора тюрленмей къалгъан къылыкълары болса керекди.

Джангы джорукъ ол джылтырауукъ затланы къалайгъа, неге илиндирирге кереклисин да белгилейди. ГИБДД-ны къуллукъчулары ала тыш кийимлени ал джанында неда бели сюреминде болсунла, дейдиле, эм игиси уа ол отражателле тёрт джанында да (аллында, артында, онг дженгде, сол дженгде) болсады. Мийиклиги 1 метр бла 40 сантиметрден уллу болмагъан сабийлеге уа аланы рюкзакны юсюнде, дженгини баш джанында, башха кийилген затлада джюрютюрге тыйыншлыды. Аякъ машинада баргъан сагъатда эм табы джылтырауукъ затла каскада, аякъ машинаны конструкциясында болсала керекди.

Узун сёзню къысхасы, аллай затла, кенгден кёрюнюб, джолда джюрюуде къоркъуусузлукъгъа себеблик этерге керекди. Аллай мадарла этмей джолда джаяу джюрюгенлеге, аякъ машинаны, мопедни-затны джюрютгенлеге 500 сом тазир салынныгъын билдиреди МВД.

КИТЕЖЕВ З.,
Къобан районда ГИБДДны тамадасы, полицияны подполковниги.

2018 дж. аууз-гергини 20 "КЪАРАЧАЙ"
Хасаука урушну 190-джыллыгъына
АНТЫНА КЕРТИ

1848-чи джыл орус акъылман Лев Николаевич Толстой: «Карачай – нейтральный народ, живущий у подошвы Эльбруса, отличается своей верностью, красотой и храбростью» - деб джазгъанды. Ала хар къарачайлыны джюрегине джылыу бере, ёхтемлендиредиле. Хар джыл сайын Къарачай Эресейге къошулгъан кюн джууукълашса, уллу джазыучуну сёзлерин артыкъ да бек разы болуб эсибизге тюшюребиз. Къарачайлыла эки ёмюр чакълыны узагъында кеслерини джангы къралларына кертиликлерин бузмагъандыла, тюз иннет бла Эресейге къуллукъ этгендиле, бюгюнлюкде да этедиле. Къарачайны джашлары бла къызлары Эресейни тарихинде эм къыйын джылларында, джуртну аллында борчларын толтура, уллу патриот сезимлерин танытхандыла. Аны юсюнден орус эмда тыш къраллы алимле, сапарчыла, политикле джазгъандыла. «Карачаевцы добры и приветливы, готовы делиться с другими всем, что есть. Карачаевцы после своего поражения русскими войсками 20 октября 1828 года, изъявили полную покорность русским и во всё последующее время были вполне верны к данной присяге» - деб джазгъанды белгили алим В. Сысоев. Башха автор М. Венюков: «Карачаевцы живут зажиточнее других почти всех горских племён и поэтому дорожат миром, который дарован нашим правительством» - деб чертеди. 1904-чю джыл «Русская мысль» журнал: «Карачаевцы мирный народ, поэтому кинжал у них служит не средством нападения, а украшением костюма» - деб джазады.

Тарихден

Алимле бир оюмгъа келиб чертгенден, къарачайлыланы, малкъарлыланы, дюгерлилени, малгарлыланы кавказион антропология шартлары бардыла, ала кеслери да Кавказда бурундан бери джашагъан миллетледиле. Къарачайлыланы атабабалары уллу къыйын джолну ётгендиле. Ала Х-чу– XII-чи ёмюрледе уллу джетишимлеге джетиб джашнагъандыла. Шимал Кавказда биринчи болуб христиан къралны Аланияны къурагъандыла. Къралны аралыгъы Магас шахар бусагъатда Тёбен Архызда шахар тюб болгъан джерде орналгъанды. Тыш политикасын Алания Византия империягъа кёре бардыргъанды. Эки къралны арасында политика, дин, экономика, маданият байламлылыкъла болгъандыла. Аланияны джамагъаты христиан динни Русдан алгъа къралында бегитгенди. Бюгюнлюкге дери сакъланнган беш алан клиса Эресейни джеринде христиан зодчествону эм буруннгу эсгертмелеридиле. Татар-монголла Аланиягъа талай кере чабыуул этиб, уллу заран салгъандыла. 1395-чи - 1396-чы джыллада Асхакъ Темир бла уллу сермешден сора Алания къраллыгъын тас этгенди. Аланланы иги кесеги къырылгъандыла, бир талайы шаркъгъа сюрюлгенди, бир хурттагысы да Уллу Кавказ тауланы къыбыла джанында тар ёзенледе букъгъандыла. Бу затла Ара эмда Шимал-Кюнбатыш Кавказда джашагъан миллетлени орналгъан джерлерин тюрлендиргендиле.



XV-чи ёмюрден 1828-чи джылгъа дери Къарачай кишиге бойсунмагъан энчи кърал болгъанды. Къарачайда оноуну бютеухалкъ айыргъан сыйлы «Тёре» бардыргъанды. «Тёре», саулай Къарачайда эм магъаналы ишлеге къарагъанды. Сёзден, тышындан келген джаудан сакъланыргъа зытчыу аскер къурагъанды, миллетге, джамагъатха сыйынмагъан аманлыкъчыланы джууабха тартханды.

1828-чи - 1829-чу джыллада орус бла тюркню арасында къазауатны Эресейге магъанасы уллу болады. Ол, Осман империяны Кавказдан ыхтырыргъа излегенди. Кавказ областны тамадасы, Кавказ линияда аскерлени башчысы Г.А. Эммануэль орус-тюрк къазауат башланнгынчы Эресейни аскер-стратегия интереслерини арасына тюшген Къарачайгъа кюч бла кирирге болгъан джолла Къарачайны джерлеринде болгъандыла. Белгили тарихчи У.Дж. Алий улу аны юсюнден былай джазгъанды: «Покоренная Кабарда и теснимые к горам адыгейцы могли бы соединиться в компактное стратегическое целое и дать наступательному движению царских войск отпор в случай, если соединительное звено между ними неприступный Карачай оставался бы вне влияние наступающих». Алай бла, 1827-чи джыл толу бойсунмагъан эмда бой бермеген миллетлени арасында Къарачайны бойсундуруу патчах аскерни баш борчларыны бири болады.

Аны барын да ариу ангылагъан Къарачайны олийи Кърымшаухалланы Ислам 1826-чы джыл Тюрк солтанны джарым патчахыны орнун толтургъан Анапаны пашасына аманатла бергенди. Азат Къарачайны Осман империягъа бойсундурургъа излегенлерини политика магъанасы болгъанды: Осман къралны джамагъатыча рахатлыкъны кёзюуюнде къарачайлыла къазауат ачыллыгъына къоркъмазгъа боллукъ эдиле.

Алай бла оруслула Тюрк бла къазауат ачхынчы Къарачайны бойсундуралмагъандыла. Алай а Эресей Къарачайны Осман империягъа киргенин мюкюл этмегенди, ол затха шагъатлыкъ этген кесамат болмагъаны амалтын, 1826-чы джыл никкол айны (июнну) 25-де Кавказ линияны башчысы Горчаков нейтралитет кесамат этеди «...чтобы ни с русской стороны Карачаю, ни со стороны Карачая не было делаемо никогда ничего напряженного». Къарачайлыла кеслерини джанларындан Эресейни джауларын кеслерини джерлери бла джибермезге сёз бергендиле, аны ючюн алагъа тауладан тюшюб кенг джерледе мал кютерге, туз, ётмек, дагъыда аны кибик амалсыз керекли затланы сатыб алыргъа, ауушдурургъа эркинлик берилгенди.

Алай а джангы тамада Г.А. Эммануэль: «Кубань составляет границу между Россией и Портой, а так как карачаевцы живут на правом берегу реки, следовательно, в пределах России, то на них не должен распространяться протекторат Турции», - дейди. Тюрк, халкъла арасы эркинликлени бузуб, хоншу къралны халкъын къозгъайды деб кесамат кючюн тас этгеннге санагъанды. «Биз тюрклюле бла бир динни тутабыз, солтаннга ант этгенбиз, антыбызны бузаллыкъ тюлбюз», дегенлеринде къарачайлыла, Кавказ командование аскерле къураб, Къарачайны бойсундурургъа атланнганды.

Хасаукада уруш

Къарачайгъа чабыуулну планын салгъан сагъатда Эммануэлге 1826-чы джыл Къарачайдан къачхынчы болуб айланнган Дудаланы Тенгизбий (Амантиш) гиназ Бештауну джаны бла таб джолну кёргюзюб, орус аскерлеге джол усталыкъ этгенди. Кърымшаухаллагъа энчи джаулугъу ючюн саулай миллетни сатханды ол. Орус патчахны аскерлери Къарачайны бойсундурургъа 1828-чи джылны къачында атланнгандыла. 1828-чи джыл аууз-герги айны (октябрны) 17-де Эммануэль аскерин юч бёлюб, бир кесегин Ташкёпюр тюзде Аман Ныхытны ауузунда къарагъан кёзню алдар мурат бла къояды. Бир бёлегине кеси башчылыкъ этеди. Бу аскер Нарсана станседен, Боргустандан чыгъыб, Ючкекен, Гумаил ёзенни энишге эниб барады. Ючюнчю бёлек Балыкъ сууну сол джагъасы бла келиб Минги Тауну Эл Джюрюген деген тапхырында аууз-герги айны 19-да Эммануэлни аскерине къошулады.

Бу аскерге башчылыкъ генерал Турчанинов этеди. Аскер башчы Ташкёпюрде къойгъан бир бёлегинден къалгъан уллу аскерин бир сафха джыяды.

Аууз-герги айны 20-да Хасаука тауну къатында уруш тохтаусуз 12 сагъатны барады. Къарачайны уланлары асланлача сермешгендиле. Окълары, тоблары тауусулса да джаугъа бой салмай, Хасаука тикледен таш, агъач тёнгеретиб, патчах аскерни аллын тыйыб, джибермегендиле. Танг белги бере, Эммануэлни аскери сауут кюч бла хорлаб, Хасаука бла Къарачайгъа тюшеди.

Патчах аскерден ауур джаралыла бла ёлгенлени саны 164 адам болады. «Карачай был завоёван при самом упорном сопротивлении гордых карачаевцев, дотоле никем ещё не побеждённых» деб джазады Хасаукада урушну юсюнден Н.Б. Голицын гиназ. Кёб адамы къораса да, Эммануэль къарачайлыланы джигитликлерине сейирсиниб, аскерлерине къарачай эллени тонаргъа къоймагъанды. Аны юсюнден тарихчи Потто былай джазады: «С карачаевцами обошлись как с воюющей, а не как усмиряющейся стороной. Их аулы не были разорены, во время стоянки у жителей Карт-Джурта установились дружеские отношения с солдатами» Аууз-герги айны 23-де Къарачайны келечилери Кърымшаухалланы Исламны башчылыгъы бла Эммануэлни аллына чыгъадыла. Документле шагъатлыкъ этгеннге кёре, Эммануэль, абычарлары бла джыйылыб тургъанлай, Кърымшаухал улу анга: «Билемисиз, генерал, Минги Тауну шимал джаны бла джол табмасагъыз, бусагъатха дери да Ташкёпюрню къатында сюеллик эдигиз», - дегенди. Эммануэль: «Къылыч къылыч бла хорланнганды. Энди сиз меннге рахатлыкъ излеб келгенсиз да, ол сизни халкъгъа, къарачайлылагъа, бусагъатха дери кёрмеген насыб, кёб ашхылыкъла келтирир», деб джууаб берсе да, олийни тюзлюгюн ангылай болур эди, эшта... Аууз-герги айны 23-де патчах генерал бла Къарачайны олийи кесамат этедиле. Ол кюнден башлаб, Къарачай Эресейге къошулгъанды.

Къарачайны Эресейге къошулгъаныны магъанасы

Аууз-герги айны 23-де Къарт-Джуртда Къарачайны Эресейге къошулгъаныны юсюнден кесамат беш пунктдан къуралгъанды. Эки джаныны да эркинликлери бла борчлары белгиленнгендиле. Къарт-Джуртда юч кюн туруб Эммануэль, кесаматха къол салыб, тёрт аманатны да алыб, Къарачайдан кетеди. 1828-чи джыл ауузгерги айны 30-да Аскер министрге: «Шимал Кавказны Фермопиллерин бизни аскерле алдыла. Минги Тауну этегинде Эресейге къаршчы бютеу халкъланы да, Къарачайны да къадамасы Аллахны болушлугъу бла, мен башчылыкъ этген аскерлени ётгюрлюклери бла чачылды. Бу хорлам Эресейни джангы махтаугъа бёледи» деб рапорт береди...

«Северная пчела» деген ара газетлени бири Къарачайны Эресейге къошулгъаныны юсюнден: «Блистательный успех предполагает путь к успокоению всего края Кавказского... Пример покорения сего народа почитавшегося у всех горских жителей самым непобедимым, даёт прочим подумать о возможности повторить с ними такое же происшествие» - деб, къарачайлыланы ётгюрлюклерине уллу сый бериб джазгъанды.

Гиназ Шаховский, оюмлу, болумлу къуллукъчу, Къарачай бла Орусну арасында рахатлыкъны сингдирир джанындан болады. Алай бла 1834-чю джыл къыркъаууз айны (сентябрны) къарачайлыла бла сёлешиб, джангыдан патчахха антларын джангыртдырыб, кесамат бегитеди.

Бу кесаматны излеми бла къарачайлыла джангы аманатла бериб (алгъыннгы аманатха берилген джашла Финляндиядан ызларына къайтарылгъандыла) кеслерине орус приставны алыргъа борчланадыла. Алгъын, 1828-чи джыл бегитилген кесаматда чертилгенича, къарачайлыла Эресейге къаршчы баргъан аскерлени кеслерини джерлери бла иймез джанындан болургъа керек боладыла. Алай бла 1834-чю джыл Къарачайда орус властны келечиси орналады.

Эресей бла Къарачайны арасында 1855-чи джылгъа дери бир ангылашынмагъан затла да чыгъадыла, эки къаууму да бир-бирлерине, антыгъызгъа керти болмадыгъыз деб, аууздан дау этген кюнлери да болады. Алай а, Къарачайда орус приставла башчылыкъ этиб, 1828-чи джылдача къазауат этген болмагъанды. Арт кёзюуге дери Кавказны аскер башчылары Къарачайны джери къазауат этген кёзюулеринде энчи орун алгъанын чертиб, анга кёре кеслерин джюрютгендиле. 1855-чи джылдан сора уа, къарачайлыла политика, экономика, мюлк дегенча затла ал оруннга чыгъыб, толу империягъа къошулуб джашау этиб башлайдыла. Алай бла Къарачайны джеринде эресейчи законла бегийдиле.

Эресейни алчы ишлери

1834-чю джыл Къарачайда биринчи патчах администратор бегитилинеди. Къарачай приставство къуралады. 1856-чы - 1859-чу джыллада Къарачайны джеринде Тебердиде да приставство болгъанды. Талайдан ол Къарачай приставствогъа къошулгъанды.

1859-чу джыл Кавказ линияда иги уллу тюрлениуле боладыла. Линияны аралыгъын джабыб, эки къауумгъа (сол бла онг «къанатлары») юлешгендиле. Экисини араларында чек а къыбыла джанында Минги Таудан башланыб Эшкакон таулагъа дери эмда андан ары шимал джанына Эшкакон суугъа джетиб тохтагъанды. Къарачай сол джанында къалгъанды. Аны бла къарачайлыланы иги кесек джерлери бир областха, къалгъан къаууму да экинчисине тюшгенди. Ол кёзюуде къарачайлыланы 33 проценти Эшкаконда, къошларында, Эшкакон бла Гум сууланы арасында джашагъандыла. Алай бла джамагъат эки администрациягъа юлешиннгенди. Алайда джашагъан къарачайлыла миллет энчиликлери бла Къобан областны адамларына саналгъандыла. Аланы туугъан джерлери уа Терк областха кёчгенди. Аны амалтын алайда мюлклери болгъан къарачайлыла джерсиз къалгъандыла. Джангыз 1868-чи джыл ол джерлери ючюн къарачайлылагъа Къобан бла Гум сууланы арасында бир талай джерчик (26 минг десятин) эмда Тебердини сол джагъасында (14 минг десятин) бергендиле.

Джер къытлыкъны болумун тюзетир джанындан кюрешген эмда орус къраллыкъны, орус маданиятны сыйын чыгъарыр ючюн уллу иш бардыргъан Николай Григорьевич Петрусевич болгъанды. Миллетибиз аны кючю бла Эресейни сыйын мийикде тутады. Эки ёмюрге джууукъну къарачайлыла къралыбызгъа ол сингдирген сюймекликни, сыйны тутханлай келедиле. Тюненеги обкомну секретарларыны тукъумларын эсинде тутмагъан къарачай миллет бюгюн да Петрусевични атын ауузундан тюшюрмейди. Аны кесине да эркелете, энчи ат атаб, "Зукку-пристоп" деб, айтханлай турады.

Ол, Къарачайда орусну алгъыннгы келечилерича болмай, къуру администрациялыкъ орунну толтуруб турмагъанды. Штабс-капитан Н.Г. Петрусевич Кавказда джарым патчахны Къарачайны джер бла байламлы джарсыуларына эс бёлдюрюр джанындан болгъанды. Ол, къарачайлыланы джашау-турмуш болумларын иги этер ючюн, джерлери джетишмегенин ачыкъдан айтханлай тургъанды.

Къарачайча уста сёлешгенди. Петрусевич не джаны бла да миллетни джарсыуларына къайгъыргъанды. Ол онгсузланы азатлаб, аланы джер бла баджарыр ючюн, бек уллу иш этгенди. Уллу реформала да этмегенлей къарачайлылагъа берилген джангы джерледен джамагъатда джюрюген джорукъ бла джерсиз болгъан адамлагъа юлешдиргенди.

Петрусевични бу бардыргъан ишинде Къобан областны администрациясы "энчи оюмлулукъ эслеб», анга джер бла байламлы затланы эмда башха джамагъат ишлени юсюнден ачыкъ оюмун айтыргъа эркинлик бермей башлагъанды. Къобан областны тамадасыны болушчусу полковник Дукмасов анга былай джазгъанды: "Для спокойства этого народа и общества я считаю необходимым воспретить вам входить в гласные обсуждения, каких бы то ни было общественных вопросов прежде, нежели общие основания таковых вопросов будет утвержден начальником области".

Тамада къауумну буйругъуна да эс бёлмей, Петрусевич бютеу Къарачайны джерлерине айланыб, аланы джарсыуларын ачыкълагъанды.



Кёб кюнлени ол джолгъа чыгъыб, ызына терк къайталмай къошлада, джарлы таулуланы юйлеринде кече къалгъанды. Биреуле буруу салыб, биченликлени энчилеб тургъанларын кёрсе, иги ауур сёлешиб хуналарын чачдыргъанды. Петрусевич бардыргъан ишлени кючю бла Къарачайда джарлыланы башларына бош этгенлеринде, дауур эмда дау этген болмагъанды. Кавказ администрация уа, миллет ёрге къобаргъа боллукъду деб, къоркъуб, Шимал Кавказда таулуланы сауут-сабаларын сыйыргъанды. Аскер округланы тамадаларыны арасында джангыз Петрусевич къарачайлыланы сауутларын алмагъанлай, дауурсуз реформаны этгенди. Аны кючю бла Тебердиде, Марада эмда Джёгетей Аягъы ёзенледе джерлени бердиртгенди. Ол алайда 1867-чи джыл 3,3 процент крепостнойлагъа тюл, бютеу джер къытлыкъ сынагъан юйдегилеге (12,4 процент) эмда баш тутханлагъа (80,6 процент) чачханды.

Петрусевични кючю бла 60-чы - 80-чи джылланы аягъында буруннгу къарачай эллеге – Къарт-Джуртха, Учкуланнга, Хурзукга, Дууутха, Джазлыкъгъа - джангы элле Ташкёпюр, Теберди, Сынты, Мара, Джёгетей къошулгъандыла. Ол элле барысы да эски къарачай стауатлада къуралгъандыла.

Къарачай миллетни билим алыргъа тырмашханын эслеб, орус тилде окъутхан школланы ачаргъа мадар къурагъанды. Ол огъай эсенг, Учкуланда Голаланы тийреде кеси къолу бла Къарачайда биринчи кырпычдан орус печни салыб чыкъгъанды. Аны бла бюгюн да джыллары келген къарачайлыла ара, джасалгъан мекямларына «печь» дейдиле.

Петрусевични кючю бла Учкуланда школ, интернат эмда больница ишленнгенди. Биринчи аптека ачылгъанды. Ол таулуланы адетлерин, джашауларын тинтиб, статьяларын илму китаблада басмалагъанды.

1880-чи джыл генералмайор Н.Г. Петрусевични Туркменде аскер бёлекге тамада этедиле. 1881-чи джыл а ол къазауатда ёледи. Къарачайлыла «Тёреге» джыйылыб, оноулашыб, миллет бары къачын мийикде тутхан адамны ёлюгюн, Туркестандан алыб келиб, Баталпашинске станседе уллу сый бериб, тыйыншлысыча асырайдыла.

Аны бла къарачай миллет ёмюрден асламны Эресейни огъурлу, махтаулу уланына разылыгъын билдиргенлей турады. Аллай адамланы кючю бла къарачайлыла джангы Джуртуну чакъырыуларына, къайсы бир джумушуна да тири къошулгъандыла. 1879-чу джыл аны юсюнден Н.Г. Петрусевични орнуна келген Г. Петров былай джазады: «Со дня покорения карачаевцы отличались с преданностью и в тревожное время не возбуждали к себе таких опасений, как другие племена, умевшие искусно маскироваться, а при удобном случае, как говориться, показывать волчьи зубы. Все установленные русские порядки карачаевцы охотно принимали и с необычной искренностью привязывались к новым русским властям, в которых, по счастливому стечению обстоятельств, видели не только представителей власти и охранителей правительственных интересов, но и добрых руководителей в их частной жизни»

Къарачайлыла Эресейни тарихинде

Къарачай миллет бютеуэресей маданиятха кесини энчи юлюшюн къошханды. Биз буруннгу сейирлик къалаларыбызны, чууаналарыбызны эмда эсгертмелерибизни ариу сакъларгъа керекбиз. Кёлтюртмегенлей айтсакъ да, бизни миллет халкъгъа кефирни, айранны саугъалагъанды. 1908-чи джылдан бери айранны къорлугъу Эресейден тышына да чыгъыб, Германиягъа дери джетгенди. Къарачай атла тау джитилени патчахларыдыла деб да, бошуна айтмайдыла. «Лошади их считаются из лучших кавказских пород, ценны смелостью в езде по скалистым и крутым тропам... Может безбоязненно ехать где уместиться копыта лошади» - деб чертедиле алимле. 1998-чи эмда 1999-чу джыллада къарачай тукъумлу атланы энчиликлерин Европаны эм мийик таууна Минги Таугъа - миниб тюшген биринчи ат экспедиция да ачыкълагъанды.

Къарачайлыла тукъумлу къойлары бла да махтаныргъа эркиндиле. Аланы этлерини холестерини джокъду. Бу татлы этни Париж бла Санкт-Петербургну ресторанларында «деликатесге» огъуна санаб ашагъандыла.

Къарачайда болгъан джолоучула барысы да миллетибизни ишлерге сюйгенин чертгенлей турадыла. 1906чы-1908-чи джыллада Абрамов комиссияны официал эсеблерине кёре 30 минг саны болгъан къарачай миллет 650 минг мал тутханды. Бюгюнлюкде да малгъа урунуб, джашау эте барады. Тюкен, базар дегенча джерлени эт бла, сют бла, гардош бла, къобуста бла, быхы бла дагъыда была кибик продуктала бла 70 процентин къарачайлыла баджарадыла.

Къарачайлыла не заманда да билим алыргъа кючлю тырмашхандыла. Ол огъай эсенг, патчахны кёзюуюнде да Къарачайда окъугъан, къара таныгъанланы саны Шимал Кавказда миллетлени арасында кёбге уллу болгъанды. Къарачайлыланы арасында окъуулары болгъанланы саны 6,7 процент болгъанды. Сёз ючюн, къабартылылада 2 процент, чеченлиледе 0,9 процент болгъанды. Эресейни къурамында къарачайлыла къралны экономикасы бла маданиятыны ёсюмюне иги уллу юлюш къошхандыла. Къыйын кюнлеринде ёрге къобуб джанларын-къанларын аямай джаугъа къаршчы тургъандыла. Кърым, Орус-Тюрк, Орус-Япон къазауатлада, Биринчи бла Экинчи бютеудуния къазауатлада джашларыбыз бла къызларыбыз ётгюрлюк кёргюзе Эресейни джакълагъандыла. Этген джигитликлери ючюн Эресей империя бла Совет Союзну баш саугъаларына тыйыншлы болгъандыла. Сёзден, Байрамукъланы Джатдай Георгий къачны тёртюсю бла саугъаланнганды. Кърымшаухалланы Айтек патчахны аскерини генералы да болгъанды.

Ата джурт къазауатны заманында да къарачайлыла Джуртларына кертиликлерин танытхандыла. Джигит сермешиб, къазауатны ал джылларында огъуна джыйырмадан аслам къарачайлы «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелгенди. Алай а аланы арасындан барыбыз да билген тыйгъыч бла джангыз белгили танкист Багъатырланы Харун саугъасын алгъанды. 1965-чи джыл Къасайланы Османнга «Совет Союзну Джигити» деген ат берилгенди. Тюзлюк орнун табыб къазауатдан сора эмда Эресей кеси къраллыгъын бегитгенинде, «Эресей Федерацияны Джигити» деген атха тогъуз джашыбыз ие болуб, алтын джулдузларын алгъандыла.

Ата джурт къазауатны заманында къарачай партизан джашла Белоруссияда асланлача сермешиб, миллетлерини атларын махтау бла айтдыргъандыла. Аланы джигитликлерине сый бере, Къасайланы Османны, Къаракетланы Юнюсню, Хайыркъызланы Кичибатырны атларын партизан бёлеклеге атагъандыла. КъарачайЧеркесияны халкъы бу джигит уланларыбыз бла ёхтемленирге эркинди.

Джуртларындан кёчюрюлюб къыйынлыкъ сынагъан джылларында да джангыз къарачайлыланы арасында Социалист Урунууну Джигити ат бла саугъаланнган юч къыз болгъанды. Онбешибиз а кёчгюнчюлюкде къралны баш саугъасына - Ленинни орденине - ие болгъанды. Урунууну Джигитлери уа Шидакъланы Патия, Къобанланы Нузула бла Абдуллаланы Тамарадыла. Андан сора, туугъан Джуртубузгъа къайтханыкъда, алтын джулдузланы Ёзденланы Добай, Черкесланы Магомет бла Байрамкъулланы Зухра алдыла. Эл мюлкде джетишимлери ючюн СССР-ни Баш Советини депутаты Хачирланы Исмаил Совет Союзну Министерстволарыны Советини кърал саугъасын алгъанды. Аскерде къуллукъ этиб уллу джетишимлеге армияны генералы Семенланы Владимир, генерал-полковник Махаметланы Солтан, миллет гвардияны генерал-лейтенанты Боташланы Казимир, авиацияны генерал-майору Боташланы Къанамат эмда башхала джетгендиле. Аланы атлары бютеу къралгъа белгилидиле.

Эресейни кючю бла иннет, окъуу, илму джаны бла миллетни билими ёсгенди. Эресей бла Европаны окъууда джетишимлери бла толу шагъырей болургъа мадар табылады. Аны тамалында белгили адамларыбыз да ёсгендиле. Дудаланы Ислам къарачайлыланы арасында биринчи баш билим алгъанды. Кесини инженерлик усталыгъын кёргюзе, талай темир джол кёпюр эмда энчи Ростовдагъы белгили кёпюрню ишлегенди. Европаны окъууда джетишимлерин миллетге Кърымшаухалланы Ислам сингдириб кюрешгенди. Ол белгили джазыучу, суратчы, Эресейни кёб онглу адамлары бла тенглик тутханды.

Революциягъа дери миллетни арасында окъууну джайгъан адамларыбыз Байрамукъланы Илияс, Халилланы Хызыр, Токъланы Наны, Хубийланы Иммолат, Алийланы Умар, Хубийланы Ислам эмда башхала биринчи совет просветителле болгъандыла. Революциядан сора В.И. Ленин бла бирге Алийланы Умар ишлегенди. Кёб къарачайлы Эресей дараджада онглу алимле болгъандыла. Къаракетланы Салис РАН-ны Академиги, Эбзеланы Борис бла Токъаланы Энвер илмуда энчи орун аладыла. Эбзе улу кёб джылланы РФ-ны Конституцион сюдюню сюдюсю болуб ишлегенди, Токъа улу да СССР бла РФ-ны кърал саугъаларына тыйыншлы болгъанды. А. Микоян бла бирге авиаконструктор Гаджаланы Маджир да ишлеб, кёб онглу ишлери бла белгилиди.

Къарачай миллетни бютеу джетишимлери Къарачайны Эресейге къошулгъаны бла байламлыды. Биз, не заманда да разылыгъыбызны билдире эсибизде тутабыз миллетибизге джан аурутуб, кёлтюргюч болуб, алгъа элтген адамланы - Петрусевични, Очаповскийни, Невскаяны, Алексееваны, Студенецкаяны эмда башхаланы.

Къарачайлыла Эресейге берген антларына кертиликлерин Совет Союз чачылгъан кёзюуде да танытхандыла. Сепаратистле къралда миллетни чайкъаб башлагъанларында къарачайлыла Эресей бла бирге боллукъларын ачыкъ айтхандыла. Ол кёзюуде миллет: «Мы были всегда с Россией, мы верны России, мы будем с Россией всегда. Россия наша страна, как наши предки мы будем верно служить и защищать её» - деген оюмну тутуб, къайсыгъа да билдиргендиле.

Къарачайны Эресейге къошулгъаныны уллу прогрессив магъанасы болгъанды. Ол иш ачханды «Эресейге терезе». Аны кючю бла биз эресейчи эмда Европа маданият бла танышыб кесибизни алан тин байлыгъыбызны къайтаргъанбыз.

Къарачай миллетни Эресейге къошулгъаныны юбилейи иги адет болуб, джамагъатха сингиб, хар онджыллыкъдан этген джетишимлерибизни эсеблерин чыгъарыргъа чурум болур деб, ышанама.

ТЕБУЛАНЫ Рамазан.

2018 дж. аууз-гергини 20 "Къарачай"
Ма санга!..
ХУТУЛУН

1260-чы джыл туугъан Хутулун Ара Азияны эм онглу патчахы Хайдуну къызы болгъанды.


Патчах аны айырыб бек сюйгенди, ол атасына уруш этерге болушханды. Хайду сынгар къызыны оноууна тынгылагъанды.

Алайды да, монгол принцесса, аны ким джыкъса, эрге анга барлыгъын билдиргенди. Къабдыргъанны, кесин хорлатханны атларын алыргъа келишгенди. Айхай да, патчахны къызын алыргъа излегенле кёб чыкъгъандыла, алай а Хутулунну сыртын джерге салгъан тынч болмагъанды.

Хутулун, тарихге белгили болгъанына кёре, кюёулюклени джыгъыб, 10000 атха ие болгъанды.

Хайду къызын асыры бек сюйгенден эмда анга асыры бек ышаннгандан джаны саулай кесини патчахлыгъын анга берирге излегенди. Алай а Хутулунну къарнашлары эмда башха джууукъла бу ишни этдирирге унамагъандыла.

Хутулунну кёзюуюнде джашагъан Марко Поло аны джигитлигин айтыб айталмагъанды. Ол, джау аскерни юсюне мыллык атыб, эм залим аскерчини, къуш джюджекни тутханча тутуб, алыб кеталгъан къыз болгъанды.

Синоптикле джарашдыргъан прогнозгъа кёре, "Къарачай" газет басмадан чыгъарыкъ кюн, аууз-герги айны 20-да, хауа болум былай боллукъду: УланБаторда -1...+9 (кюн), Черкесскеде +9 ...+23 (кюн).

Газетни информацион
къуллугъу.

КъЧР-де АУУЗ-ГЕРГИНИ
20-да КЮННЮ

чыкъгъаны 06:33
батханы 17:21
узунлугъу 10:48

Кёрмюч
2018 дж. аууз-гергини 20 "Къарачай"
КЪАРАЧАЙ ЭРЕСЕЙГЕ КЪОШУЛГЪАНЛЫ – 190 ДЖЫЛ

Кёб болмай Байчораланы Мариям атлы Къарачай-Черкес кърал тарих-мадаК ёб ният эмда табигъат музейни-заповедникни сурат галереясында Къарачайны Эресейге къошулгъаныны 190-джыллыгъына аталгъан кёрмюч ачылды.

Ол ачылгъан кюн творчество интеллигенцияны, джамагъат организацияланы келечилери, тарихчиле, суратчыла дагъыда башхала тарих бла байламлы кёрмючню юсюнден кёллерине келгенни айтдыла. Аны джаш суратчы сурат галереяны къуллукъчусу Батчаланы Зульфа ачды.

- Бюгюн сизге теджелген сурат композицияда 60 чыгъарма барды, - деди ол. – Кёб миллетли КъарачайЧеркес Республиканы фахмулу суратчыларыны ишлери бла шагъырей болургъа мадар табарыкъсыз. Аны бла бирге музей-заповедникни сурат галереясыны фондундан ишле да бардыла былайда. Айтыргъа, живопись, графика, чеканка, пейзаж, натюрморт, сюжет композицияла теджелгендиле бу кёрмючде. Бизни муратыбыз тарихни суратлагъан чыгъармала бла бирге джашагъан Джуртубузну ариулугъун, табигъатын, аны фахмулу адамларын эмда миллетлени шохлукъларын кёргюзюудю.



Кертиси бла да, кёрмючде тюрлю-тюрлю миллетлени чыгъармаларын кёрюрге боллукъду. Х. Кърымшаухал улуну, М. Чома улуну, П. Ёзден улуну, У. Мижа улуну, К. Француз улуну, Ф. Марковну, А. Суфрадзени, Ю. Кардановну, Н. Крицкийни. Юч суратчы тиширыуну чыгъармалары да орун алгъандыла кёрмючде – Батчаланы Зульфаны, Аджиланы Валяны, Орлова Ираиданы.

Кёб миллетли республиканы суратчылары кеслерини чыгъармаларында джуртубузну джашауун, тарихин, турмушун ангылагъанларыча суратлагъандыла. Аны бла бирге адамланы кийимлери, кеслерин тутханлары, келгенлеге тюбегенлери, къарамлары, атламлары дегенча затланы да кёргюзгендиле суратчыла.

- 190 джыл мындан алгъа болгъан ишле бла байламлыды бюгюн ачылгъан кёрмюч, - деди Къарачай илмутинтиу институтну директору, тарих илмуланы кандидаты Шаманланы Ибрагим. – Бу кёрмючде кёб сейир сурат барды. Ала 12 сагъатны баргъан Хасаука урушну юсюнден эмда андан сора болгъан ишледен хапар айтадыла. Аууз-герги (октябрь) айны 20-да генерал Г. Эммануэлни башчылыгъы бла 1500 аскерчи Къарачайгъа келгенди. Ол кёзюуде Къарачайны олийи Кърымшаухал улу 500 адамдан къуралгъан аскери бла патчах аскерге къаджау тургъанды. 12 сагъатны ичинде Уллу Хасаука бла Гитче Хасаука таулада баргъан урушну кёзюуюнде эки джанындан да адамла ёлгендиле. Къарачайны акъылман къартлары Кърымшаухал улуну башчылыгъы бла, хурттак миллетни уллу къралгъа къаршчы тургъанын магъанасыз ишге санаб, джарашыулулукъну джолуна турадыла. Экинчи кюн Эммануэлни аскери Къарт-Джуртха джууукълашыр кёзюуге, аны аллына Къарачайны делегациясы чыгъады. Келишиуню тамалында Къарачай Эресейни къурамына киреди.

- Бизни ата-бабаларыбыз, Эресейни къурамына кириб, миллетни къырдырмай сакълагъандыла. Бек акъыл иш этгендиле, - деди «Къарачай-алан халкъ» джамагъат бирлешликни председателини орунбасары Боташланы Сулейман хаджи. – Андан бери ётген заманны ичинде къарачай миллет сёзюне ие болгъанлай келеди. Кесини уллу Ата джуртуна кертиди, анга чексиз берилмеклигин, сюймеклигин да кёргюзюр ючюн къалмагъанды.

Кёрмючде Къарачай халкъны конгрессини председатели Халкечланы Къады хаджи, тарих илмуланы доктору Эрикгенланы Фатима дагъыда башхала, сёлешиб, хар джетген тёлю ётген джолубузну, тарихибизни билирге тыйыншлысын айтдыла.

- Сёзсюз да, кёб ашхы чыгъарма теджелгенди бюгюн кёрмючде, - деди Эресейни махтаулу суратчысы Мижаланы Умар. – Аланы бир къаууму бла былайда джыйылгъанланы шагъырей болгъанларына сёз да джокъду. Алай а аланы ичлеринде фондлада туруб, эртдеден бери киши да кёрмей тургъанла да бардыла. Сёз ючюн, мен Ёзденланы Билялны чеканкаларын биринчи кере кёреме. Сау болсунла бу кёрмючню къурагъанла, бек иги чыгъармаланы теджегендиле бизге.



Андан ары сёзюнде Мижаланы Умар, Хасаукада болгъан ишле бла байламлы теманы суратлау бла кюрешген суратчыла ол излегенча кёб болмагъанларын да айтды.

- Бу темагъа эс бёллюкле мындан ары да чыгъарла деб турама, - деди Умар. – Салыннган суратла кёб тюлдюле...

Беглиги суратчы айтханда да барды магъана. Алай а болгъан ишлени эсге алсанг, суратланы азлыкъларын ангылайса. Айтыргъа, кёрмючню биринчи залыны тёрюнде кёб болмай дуниядан кетген фахмулу суратчы Чомаланы Мекерни «Тамада» деген сураты тагъылыбды. Совет къралны цензурасы бийлик этген кёзюуде бу суратны салгъаны ючюн, Мекерни кёб къыйнагъандыла. Талай джылны мындан алгъа Чома улу ол заманланы эсге тюшюрюб, былай айтхан эди: «Мени былайда ишлерге къоймагъанлары амалтын, КъарачайЧеркесиядан кетиб, Ставрополь крайда Суратчыланы союзуна кирген эдим».

Бюгюнлюкде ол заманладан къутулгъан суратчыла тарих тема бла байламлы чыгъармалагъа джашау бериб башлагъандыла.

- Французланы Казбекни «Хасаука – кесамат», «Кърымшаухалланы Ислам»; Мижаланы Умарны «Хасаука», «Бизни къуршалагъандыла»; джаш суратчы къыз Батчаланы Зульфаны «Джангырыу», «Мамыр кесамат», «Ёмюрлюкге джол» деген суратларыны къатлары бла сансыз ётюб кетеллик тюлсе.

Биз бюгюнлюкде джер юсюнде эм онглу, эм кючлю къралны биринде - Эресей Федерацияда – джашайбыз. Бизни Ата джуртубуз бизге эм ариуду, эм багъалыды. Аны азатлыгъы ючюн аталарыбыз Уллу Ата джурт къазауатда къан тёкгендиле. Керек болса, аны ючюн барыбыз да энтда ёрге турлукъбуз.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

2018 дж. аууз-гергини 25 Къарачай
Къууанч
КЪАРАЧАЙ АТЛА
Минги Тауну башында

Озгъан ыйыкъда республиканы ара шахарыны «Джашил айрымкан» деген солуу паркында къууанч джыйылыу болгъанды. Ол Минги Тауну башына къарачай тукъумлу атла бла дунияда биринчи болуб чыкъгъанларына 20 джыл толгъанына аталгъан эди.

«Джашил айрымканны» амфитеатрында джюзле бла джыйылгъан эдиле адамла. Байрым кюн керти байрамгъа бурулуб, келген шахарчыла бла къонакъла ол кюн кёз ачдыла.



Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашидни атындан Правительствону Председателини орунбасары Чеккуланы Хызыр Минги Тауну башына 20 джылны мындан алда чыкъгъан джигитлени алгъышлады.

- Башчыбыз Темрез улуну атындан бу кюн бла алгъышлай, саулукъ-эсенлик теджейме. Сиз керти эркишилик танытхансыз, миллетибизни атын ёмюрлюкге тарихге джаздыргъансыз. Дуния рекорд салыб, Гиннессни китабына тюшгендиле сизни атларыгъыз. Ол, бизни миллетге огъай эсенг, бютеу Эресейге да сыйды. Быйыл 20джыллыкъ байрамны белгилей эсек, 50-джыллыкъ байрамгъа да быллай къууанч халда сау-эсен тюберге насыбны Уллу Аллах Кеси берсин. Ёмюрюгюз узакъ болсун, - деди Чеккуланы Хызыр.

Андан сора ол Къарачайны атын айтдыргъан уланлагъа – Орусланы КълычГерийге, Бегеуулланы Борисге, Тебуланы Ахматха, Джатдоланы Муратха, Каппушланы Дахирге, Биджиланы Магометге, Хапчаланы Рамазаннга, Къобанланы Эльдаргъа, Байрамукъланы Умаргъа - КъЧР-ни Правительствосуну эмда Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) бу байрам кюн бла байламлы Хурмет грамоталарын берди.

Ол экспедицияны башчысы Орусланы Кълыч-Герий, 20 джылны мындан алда къарачай тукъумлу атланы хазырлаб, Минги Тауну башына къаллай къыйын хыйсаблада чыкъгъанларыны юсюнден джыйылгъан миллетни аллында хапар айтды.



- Минги Тауну тёппесине чыгъаргъа джашлыкъдан бери мени муратым бар эди. Аны бла да къалмай, сюргюнден кючден сау къайтхан, джарсыгъан миллетими атлары джангыдан тыйыншлы оруннга чыкъсала деген акъыл чырт эсимден таймай эди. Аны айтханым, къарачайлыла туугъан джуртларына къайтхандан бери да, 46 джылны ичинде, сууукъдан къоркъмагъан, таулагъа тири ёрлеучю атларыбызны башха миллетле да билселе деген нюзюрюм сёнгмей эди. Аллахны кючюнден, сау болсунла, бу тири уланланы болушлукълары бла ол муратха джетгенбиз, - деди Орусланы Кълыч-Герий.

Орус улу айтхандан, тауну башына чыгъаргъа биринчи юч атны хазырлагъандыла, ала тау элледе – КъартДжуртда, Учкуланда, Хурзукда - туууб ёсген атла болгъандыла. Аны бла да къалмай, аланы джюрек тамырлары бирси къауум атладан кючлюдюле, туякълары къатыдыла, ташсынмайдыла. Дагъыда саулугъуну беклигинден сора да, къарачай тукъумлу ат халиси бла, акъыллылыгъы бла белгилиди. «Бир къауум устала атланы интеллектлери болгъанына ийнанмайдыла, алай болса да аны юсюнден кёб сейир затха кёз ачханма, таулуну халисине тамам ушайды бизни атларыбыз», - деб хапар айтды Кълыч-Герий.

Дагъыда арадан бир джыл кетиб, экинчи кере, 1999-чу джыл, ол джыйын, биягъынлай къуралыб, Минги Тауну башына, 5642 метр мийикликге, тауну кюнбатыш джанындан чыкъгъанды. Биринчи кере уа ала кюнчыгъыш джаны бла чыкъгъан эдиле.

Ол джыйынны этген джетишимлерине тыйыншлы багъа бергендиле. 2002-чи джыл Эресей Федерацияны Президенти Владимир Путин «За заслуги перед отечеством» деген II-чи дараджалы орденни медалларына тыйыншлы кёргенди. Кърал саугъаланы генерал Семенланы Владимир бергенди.

Къууанч джыйылыуну аягъында белгили артистле, концерт программаларын кёргюзюб, амфитеатргъа келгенлени разы этгендиле.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.

2018 дж. аууз-гергини 25 "КЪАРАЧАЙ"
Адамлыкъ
ЗАМАННЫ КЕТМЕЗ ЫЗЛАРЫ

Аллы газетни 79чу, 80-чы, 81-чи номерлериндеди.

Журналист эмда джазыучу Леонид Терентьев, кеси кибик ол заманны сабийлери, эндиги белгили адамла Владимир Трегубов, Сергей Танков, Майя Петровна



Байрамкъулланы Шакъман эмда ол ёлюмден къалдыргъан чууут сабийле Владимир бла Елизавета.

Данилевская, Виктор Ильич Будный, дагъыда башхала бла байламлы бола, эсге тюшюргенлерин джазгъанды. Л.Терентьевни «Тихий подвиг» деген очеркин окъугъан Минск шахарчы Тебердини къарачай джамагъатына разы болгъанлай тургъан Татьяна Касьянованы быллай сёзлери бла танышырыкъды: «Я - одна из тех, о ком Вы пишете в очерке «Тихий подвиг». Не могу без волнения и слёз читать его - перед глазами и в памяти возникают образы полувековой давности. Когда я рассказывала про те страшные дни, слушающим казалось, что это придумано. Но это было! И душегубки (куда и я чуть не попала), и голод, и многое другое... Своим очерком Вы всколыхнули воспоминания далёкого детства. Тот кусочек хлеба (первый после голода), что дали мне папа и его солдаты, приехавшие на мою могилу (по спискам в живых я не значилась), его вкус я помню до сих пор. Но мне были не понятны слёзы взрослых мужчин, которые стояли возле меня и плакали, я же просила хлеба для своих друзей, ещё хлеба...И папа пошёл в часть, освободившую нас, за едой... Спасибо Вам за память...»

Джазыучу эмда журналист къарачайлыла джанларын къалдыргъан Пенхасовланы юйюрлеринден Зинаида Сигал кесини «С любовью» деген китабында былай джазады: «После написания книги удалось найти в Интернете имена людей, спасших во время оккупации многих обречённых на смерть людей, в том числе и нашу семью Пенхасовых. Это карачаевцы Бытдаев и Юсуф Борлаков. Узнать имена своих спасителей удалось через 72 года...»

Зинаида Сигалны къартлары ол къуджур заманда Джёгетейде, Зеленчукде, Учкуланда, Ючкекенде, Тебердиде эмда Джагъанасда джашагъандыла. «Чууут къырылышны» заманында Зинаида Сигалны къарт атасы бла башха чууутлула къурагъан Джагъанас элни фашистле тюб этгендиле. Ол къыйынлыкъдан бир юзюк чууут юйдеги Моздок таба къачыб къутулалгъанды. 1930-чу джыл Пенхасовланы юйдегилери Микоян-Шахаргъа кёчюб келеди.

«В Микоян-Шахаре прошло всё моё довоенное детство. Это был компактный уютный городок...он был похож своей ухоженностью и уютом на европейский город», - дегенди Зинаида Сигал.

Зинаида Сигал бизни халкъны юсюнден дагъыда быллай сёзлени джазады: «В Микоян-Шахаре прошло всё моё довоенное детство. Это был компактный уютный городок...он был похож своей ухоженностью и уютом на европейский город», - дегенди Зинаида Сигал.

Зинаида Сигал бизни халкъны юсюнден дагъыда быллай сёзлени джазады: «Коренным населением Микоян-Шахара были карачаевцы - честные, доброжелательные, порядочные люди...»

Леонид Терентьевни: «Тихий, почти незаметный подвиг нянечек, медсестер и воспитателей той страшной поры продолжают - самой жизнью своей - спасённые ими дети. И подвиг тот, возможно, не менее значителен, чем тех, кто стрелял, взрывал, радировал срочные разведданные...» - деген сёзлери, ол ачы заманда уллу адамлыкъ эте, джюзле бла къачхынчы сабийлени фашистледен джанларын къалдыргъан къарачай тиширыула бла эркишилеге, аланы биргелеринде джашау ючюн кюрешгенлеге джораланнгандыла.

1942-чи джылны никкол айында фронтда къазауат эте тургъан аскерчини юй бийчеси Римма, эки сабийи бла фашистледен къача, Кавказгъа келеди. Тебердиде школда джашаб тургъанлайларына къыйналыб, джаш устаз Байрамкъулланы Шакъман, атасыны разылыгъы бла, аланы джазыуларын кесине алыб, кеслерини юйлерине элтеди. Шакъманны бир аягъы болмайды да, фронтха бармайды. Атасыны оноууна сыйына, Римма бла Шакъман юйдегиленедиле.

1942-чи джыл Тебердиге немчала киргенлеринде, Шакъман Римма бла аны эки сабийин Клухор аууш бла Сухумиге ашырады. Беш кере да 80-шар къачхынчы адамны ол ауушдан аудурады.

1943-чю джылны байрым айында ата-анасыны сау-эсен болгъанларын билиб, Римма Шакъманны алыб, кеслерини«В Микоян-Шахаре прошло всё моё довоенное детство. Это был компактный уютный городок...он был похож своей ухоженностью и уютом на европейский город», - дегенди Зинаида Сигал.

Зинаида Сигал бизни халкъны юсюнден дагъыда быллай сёзлени джазады: «Коренным населением Микоян-Шахара были карачаевцы - честные, доброжелательные, порядочные люди...»

Леонид Терентьевни: «Тихий, почти незаметный подвиг нянечек, медсестер и воспитателей той страшной поры продолжают - самой жизнью своей - спасённые ими дети. И подвиг тот, возможно, не менее значителен, чем тех, кто стрелял, взрывал, радировал срочные разведданные...» - деген сёзлери, ол ачы заманда уллу адамлыкъ эте, джюзле бла къачхынчы сабийлени фашистледен джанларын къалдыргъан къарачай тиширыула бла эркишилеге, аланы биргелеринде джашау ючюн кюрешгенлеге джораланнгандыла.

1942-чи джылны никкол айында фронтда къазауат эте тургъан аскерчини юй бийчеси Римма, эки сабийи бла фашистледен къача, Кавказгъа келеди. Тебердиде школда джашаб тургъанлайларына къыйналыб, джаш устаз Байрамкъулланы Шакъман, атасыны разылыгъы бла, аланы джазыуларын кесине алыб, кеслерини юйлерине элтеди. Шакъманны бир аягъы болмайды да, фронтха бармайды. Атасыны оноууна сыйына, Римма бла Шакъман юйдегиленедиле.

1942-чи джыл Тебердиге немчала киргенлеринде, Шакъман Римма бла аны эки сабийин Клухор аууш бла Сухумиге ашырады. Беш кере да 80-шар къачхынчы адамны ол ауушдан аудурады.

1943-чю джылны байрым айында ата-анасыны сау-эсен болгъанларын билиб, Римма Шакъманны алыб, кеслерини«В Микоян-Шахаре прошло всё моё довоенное детство. Это был компактный уютный городок...он был похож своей ухоженностью и уютом на европейский город», - дегенди Зинаида Сигал.

Зинаида Сигал бизни халкъны юсюнден дагъыда быллай сёзлени джазады: «Коренным населением Микоян-Шахара были карачаевцы - честные, доброжелательные, порядочные люди...»

Леонид Терентьевни: «Тихий, почти незаметный подвиг нянечек, медсестер и воспитателей той страшной поры продолжают - самой жизнью своей - спасённые ими дети. И подвиг тот, возможно, не менее значителен, чем тех, кто стрелял, взрывал, радировал срочные разведданные...» - деген сёзлери, ол ачы заманда уллу адамлыкъ эте, джюзле бла къачхынчы сабийлени фашистледен джанларын къалдыргъан къарачай тиширыула бла эркишилеге, аланы биргелеринде джашау ючюн кюрешгенлеге джораланнгандыла.

1942-чи джылны никкол айында фронтда къазауат эте тургъан аскерчини юй бийчеси Римма, эки сабийи бла фашистледен къача, Кавказгъа келеди. Тебердиде школда джашаб тургъанлайларына къыйналыб, джаш устаз Байрамкъулланы Шакъман, атасыны разылыгъы бла, аланы джазыуларын кесине алыб, кеслерини юйлерине элтеди. Шакъманны бир аягъы болмайды да, фронтха бармайды. Атасыны оноууна сыйына, Римма бла Шакъман юйдегиленедиле.

1942-чи джыл Тебердиге немчала киргенлеринде, Шакъман Римма бла аны эки сабийин Клухор аууш бла Сухумиге ашырады. Беш кере да 80-шар къачхынчы адамны ол ауушдан аудурады.

1943-чю джылны байрым айында ата-анасыны сау-эсен болгъанларын билиб, Римма Шакъманны алыб, кеслерини«Коренным населением Микоян-Шахара были карачаевцы - честные, доброжелательные, порядочные люди...»

Леонид Терентьевни: «Тихий, почти незаметный подвиг нянечек, медсестер и воспитателей той страшной поры продолжают - самой жизнью своей - спасённые ими дети. И подвиг тот, возможно, не менее значителен, чем тех, кто стрелял, взрывал, радировал срочные разведданные...» - деген сёзлери, ол ачы заманда уллу адамлыкъ эте, джюзле бла къачхынчы сабийлени фашистледен джанларын къалдыргъан къарачай тиширыула бла эркишилеге, аланы биргелеринде джашау ючюн кюрешгенлеге джораланнгандыла.

1942-чи джылны никкол айында фронтда къазауат эте тургъан аскерчини юй бийчеси Римма, эки сабийи бла фашистледен къача, Кавказгъа келеди. Тебердиде школда джашаб тургъанлайларына къыйналыб, джаш устаз Байрамкъулланы Шакъман, атасыны разылыгъы бла, аланы джазыуларын кесине алыб, кеслерини юйлерине элтеди. Шакъманны бир аягъы болмайды да, фронтха бармайды. Атасыны оноууна сыйына, Римма бла Шакъман юйдегиленедиле.

1942-чи джыл Тебердиге немчала киргенлеринде, Шакъман Римма бла аны эки сабийин Клухор аууш бла Сухумиге ашырады. Беш кере да 80-шар къачхынчы адамны ол ауушдан аудурады.

1943-чю джылны байрым айында ата-анасыны сау-эсен болгъанларын билиб, Римма Шакъманны алыб, кеслерини юйлерине барады. Чууут ата-ана Шакъманны кеслерини джашларыча кёредиле. Шакъман, анда ишге джарашыб, уруна, юйдегисине къарайды. Кавказдан фашистле къысталгъанларындан сора, Шакъман къарачайлыланы кёчюрюлгенлерин эшитеди да, юйдегиси бла Къазахстаннга барады. Анда чууут юй бийчеси, сабийлери да башха къарачайлыла сынагъан азабланы сынайдыла.

Кёчгюнчюлюкню джылларында Шакъман, рак ауруудан ауруб, аджалыны джууукълашханын ангылаб, ахлуларына барады. Римма Къазахстанда тиф ауруудан ауруб ауушханды. Аны эки сабийин чууут къарт ата-аналары Харьковгъа алыб кетедиле. Римманы Шакъманны къыйын ауругъанын эшитген джашы бла къызы Шакъманлагъа Тебердиге келедиле. Аурууундан бети хыппилле болуб тургъан Шакъманны бетин уппа эте: «Папа, папочка, родной, не умирай, пожалуйста», - деб джылайдыла. Аланы эте тургъанларын кёргенле да, тёзалмай, джылайдыла. Экиси да Шакъманны, ол джашаудан кетгинчи, аталары кибик кёре, Харьковгъа кетмегенлей турадыла...

Кърал телеграммаланы биринде тебердичи къарачай юйдегилени, санаторийлени къуллукъчуларыны ол услу кёзюуде чууут сабийлени ёлюмню къолундан алгъанларына джюрек разылыкъны билдирген быллай тизгинлерин окъуйбуз: «Передайте сотрудникам благодарность Наркомздрава за сохранение жизни 1200 детей, перенесших фашистскую оккупацию».

Ол заманны Тебердидеги чууут сабийлерини бир къаууму: Лев Косицкий Днепропетровскеде вузланы биринде устазды, техника илмуланы кандидатыды; Валерий Пухов Москвада инженер-къурулуш институтну бошаб, уллу кърал къуллукъда урунады; Сергей Танков Евпаторийде «Искра» санаторийде ишлейди; Виктор Будный граждан авиацияда лётчикди; Борис Могилевский Горький атлы китаб басманы редакторуду; джазыучу эмда журналист Юрий Логинов «Нева» журналны журналистиди. Ала къайда, къайсы къуллукълада ишлеселе да, джанларын къалдыргъанланы алгъышларында джюрютедиле.

Мындан арысы басмаланныкъды.

ДЖАНИБЕКЛАНЫ Абидат, ЧОТЧАЛАНЫ
Абук-Алий, ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

2018 дж. аууз-гергини 25 "КЪАРАЧАЙ"
Адамлыкъ
ЗАМАННЫ КЕТМЕЗ ЫЗЛАРЫ

Аллы газетни 79чу, 80-чы, 81-чи номерлериндеди.

Журналист эмда джазыучу Леонид Терентьев, кеси кибик ол заманны сабийлери, эндиги белгили адамла Владимир Трегубов, Сергей Танков, Майя Петровна Данилевская, Виктор Ильич Будный, дагъыда башхала бла байламлы бола, эсге тюшюргенлерин джазгъанды. Л.Терентьевни «Тихий подвиг» деген очеркин окъугъан Минск шахарчы Тебердини къарачай джамагъатына разы болгъанлай тургъан Татьяна Касьянованы быллай сёзлери бла танышырыкъды: «Я - одна из тех, о ком Вы пишете в очерке «Тихий подвиг». Не могу без волнения и слёз читать его - перед глазами и в памяти возникают образы полувековой давности. Когда я рассказывала про те страшные дни, слушающим казалось, что это придумано. Но это было! И душегубки (куда и я чуть не попала), и голод, и многое другое... Своим очерком Вы всколыхнули воспоминания далёкого детства. Тот кусочек хлеба (первый после голода), что дали мне папа и его солдаты, приехавшие на мою могилу (по спискам в живых я не значилась), его вкус я помню до сих пор. Но мне были не понятны слёзы взрослых мужчин, которые стояли возле меня и плакали, я же просила хлеба для своих друзей, ещё хлеба...И папа пошёл в часть, освободившую нас, за едой... Спасибо Вам за память...»



Байрамкъулланы Шакъман эмда ол ёлюмден къалдыргъан чууут сабийле Владимир бла Елизавета.

Джазыучу эмда журналист къарачайлыла джанларын къалдыргъан Пенхасовланы юйюрлеринден Зинаида Сигал кесини «С любовью» деген китабында былай джазады: «После написания книги удалось найти в Интернете имена людей, спасших во время оккупации многих обречённых на смерть людей, в том числе и нашу семью Пенхасовых. Это карачаевцы Бытдаев и Юсуф Борлаков. Узнать имена своих спасителей удалось через 72 года...»

Зинаида Сигалны къартлары ол къуджур заманда Джёгетейде, Зеленчукде, Учкуланда, Ючкекенде, Тебердиде эмда Джагъанасда джашагъандыла. «Чууут къырылышны» заманында Зинаида Сигалны къарт атасы бла башха чууутлула къурагъан Джагъанас элни фашистле тюб этгендиле. Ол къыйынлыкъдан бир юзюк чууут юйдеги Моздок таба къачыб къутулалгъанды. 1930-чу джыл Пенхасовланы юйдегилери Микоян-Шахаргъа кёчюб келеди.

«В Микоян-Шахаре прошло всё моё довоенное детство. Это был компактный уютный городок...он был похож своей ухоженностью и уютом на европейский город», - дегенди Зинаида Сигал.

Зинаида Сигал бизни халкъны юсюнден дагъыда быллай сёзлени джазады: «Коренным населением Микоян-Шахара были карачаевцы - честные, доброжелательные, порядочные люди...»

Леонид Терентьевни: «Тихий, почти незаметный подвиг нянечек, медсестер и воспитателей той страшной поры продолжают - самой жизнью своей - спасённые ими дети. И подвиг тот, возможно, не менее значителен, чем тех, кто стрелял, взрывал, радировал срочные разведданные...» - деген сёзлери, ол ачы заманда уллу адамлыкъ эте, джюзле бла къачхынчы сабийлени фашистледен джанларын къалдыргъан къарачай тиширыула бла эркишилеге, аланы биргелеринде джашау ючюн кюрешгенлеге джораланнгандыла.

1942-чи джылны никкол айында фронтда къазауат эте тургъан аскерчини юй бийчеси Римма, эки сабийи бла фашистледен къача, Кавказгъа келеди. Тебердиде школда джашаб тургъанлайларына къыйналыб, джаш устаз Байрамкъулланы Шакъман, атасыны разылыгъы бла, аланы джазыуларын кесине алыб, кеслерини юйлерине элтеди. Шакъманны бир аягъы болмайды да, фронтха бармайды. Атасыны оноууна сыйына, Римма бла Шакъман юйдегиленедиле.

1942-чи джыл Тебердиге немчала киргенлеринде, Шакъман Римма бла аны эки сабийин Клухор аууш бла Сухумиге ашырады. Беш кере да 80-шар къачхынчы адамны ол ауушдан аудурады.

1943-чю джылны байрым айында ата-анасыны сау-эсен болгъанларын билиб, Римма Шакъманны алыб, кеслерини юйлерине барады. Чууут ата-ана Шакъманны кеслерини джашларыча кёредиле. Шакъман, анда ишге джарашыб, уруна, юйдегисине къарайды. Кавказдан фашистле къысталгъанларындан сора, Шакъман къарачайлыланы кёчюрюлгенлерин эшитеди да, юйдегиси бла Къазахстаннга барады. Анда чууут юй бийчеси, сабийлери да башха къарачайлыла сынагъан азабланы сынайдыла.

Кёчгюнчюлюкню джылларында Шакъман, рак ауруудан ауруб, аджалыны джууукълашханын ангылаб, ахлуларына барады. Римма Къазахстанда тиф ауруудан ауруб ауушханды. Аны эки сабийин чууут къарт ата-аналары Харьковгъа алыб кетедиле. Римманы Шакъманны къыйын ауругъанын эшитген джашы бла къызы Шакъманлагъа Тебердиге келедиле. Аурууундан бети хыппилле болуб тургъан Шакъманны бетин уппа эте: «Папа, папочка, родной, не умирай, пожалуйста», - деб джылайдыла. Аланы эте тургъанларын кёргенле да, тёзалмай, джылайдыла. Экиси да Шакъманны, ол джашаудан кетгинчи, аталары кибик кёре, Харьковгъа кетмегенлей турадыла...

Кърал телеграммаланы биринде тебердичи къарачай юйдегилени, санаторийлени къуллукъчуларыны ол услу кёзюуде чууут сабийлени ёлюмню къолундан алгъанларына джюрек разылыкъны билдирген быллай тизгинлерин окъуйбуз: «Передайте сотрудникам благодарность Наркомздрава за сохранение жизни 1200 детей, перенесших фашистскую оккупацию».

Ол заманны Тебердидеги чууут сабийлерини бир къаууму: Лев Косицкий Днепропетровскеде вузланы биринде устазды, техника илмуланы кандидатыды; Валерий Пухов Москвада инженер-къурулуш институтну бошаб, уллу кърал къуллукъда урунады; Сергей Танков Евпаторийде «Искра» санаторийде ишлейди; Виктор Будный граждан авиацияда лётчикди; Борис Могилевский Горький атлы китаб басманы редакторуду; джазыучу эмда журналист Юрий Логинов «Нева» журналны журналистиди. Ала къайда, къайсы къуллукълада ишлеселе да, джанларын къалдыргъанланы алгъышларында джюрютедиле.

Мындан арысы басмаланныкъды.

ДЖАНИБЕКЛАНЫ Абидат, ЧОТЧАЛАНЫ
Абук-Алий, ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

2018 дж. аууз-гергини 25 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ЭЛНИ АНАСЫ

50 джылны бир джерде ишлеген адамланы бириди Къочхарланы Роза, Абулкеримни къызы. Ол Пристань элде фельдшер-акушер пунктха башчылыкъ этеди. Алайды да, ёмюр джарымны ол кесини элинде адамланы саулукъларына къайгъыргъанлай келеди.

Роза 70 джылны мындан алгъа Къыргъыз ССР-ни Чуйский районуну Ивановка элинде туугъанды – халкъыбыз кёчгюнчюлюк азабын чекген кёзюуде.

Ол Хыбыртланы Хаджибекирни джашы Абулкерим бла Ёзденланы Бекмырзаны къызы Сапраны джангыз сабийлери болгъанды. Абулкерим колхозда арбачы болуб ишлегенди, 1951-чи джыл аны арбасын машина уруб, ол замансыз дуниядан кетеди. Алай бла, Роза эки джылында атасыз къалады. Абулкерим, Уллу Ата джурт къазауатны отлу джолларын ётген таулу киши, джау окъладан джаралы болса да, ёлюмню хорлаб адамларына къайтханды, алай а джолда джетген аджалындан къутулалмагъанды.

Сапра, баш иесине керти болуб, ёмюрюн джангызлай ашыргъанды. Розаны аякъ юсюне салыр ючюн, чюгюндюрде баш кёлтюрмей ишлегенди.

1957-чи джыл миллетибиз джуртуна джол тутады. Сапра Пристань элде орналады, ол джыл огъуна Роза биринчи классха барады. Пристанда сегиз классны бошагъандан сора, ол Николаевкада орта школну тамамлайды. 1968-чи джыл Черкесскеде медучилищеге кириб, 1971-чи джыл аны тауусуб, Пристанны фельдшер-акушер пунктунда урунуу джолун башлайды.

Элде сыйы уллу болгъан Розаны юсюнден статья хазырлар иннет бла кёб адамгъа тюбеб сёлешгенме – къарт, джаш да аны юсюнден бирча иги айтханларын чертерге излейме. «Роза элибизни анасыды», деб сёлешедиле барысы да, кёллери бла айтханларын кёзлеринде окъугъанма десем, сёзюме ие боллукъма.

- Мен Роза бла бир орамда джашайма, деди Ёзденланы Софья. –Элчибиз Тоторкъулланы Джаппарны джашчыгъы Казим джюрегинде порок аурууу бла туугъан эди. Роза, КъЧР-ни алгъыннгы Башчысы Хубийланы Владимирге тюбеб, сегиз джыл болгъан Казимге квота алыб чыкъгъан эди. Ёле тургъан сабийни Новосибирскеде кардиология аралыкъгъа ашырадыла. Анда профессор Хапаланы Сагъит, Казимге операция этиб, аны джанын къалдырады. Бюгюнлюкде Казим эки сабийни атасыды.



Къочхарланы Роза.

Софьяны баш иеси Хамидни, джюреги тутуб, аманнга кетеди. Ол кёзюуде Софья юйде болмайды. Джашы, атасыны аман болгъанын кёрюб, эрлай барыб, Розагъа айтады. Роза, чабханны орнунда, Хамидлеге джетиб, аны инфаркт бола башлагъанын ангылаб, эрлай орамгъа чыгъады. Джолда келген биринчи «Жигули» машина болады. Аны тохтатыб, ичинден адамларын тюшюрюб, артына Хамидни олтуртуб, кеси да аллына олтурады. «Сюрелгенинги сюр да, республикан больницагъа бизни дженгил джетдир», - дейди. Больницада Роза, болгъанны аякъ юсюне салыб, Хамидни инфарктны «бугъоуларындан» тартыб алады.

Мен Роза бла ушакъ этерге фельдшер пунктха бардым. Ары Батрукъланы Марина туудукъчугъун алыб келиб тура эди. Эки ыйыкъ болгъан Дамирчикни Роза базманнга салыб, чегиб: «Машалла, эки ыйыкъгъа 500 грамм къошханды», - деб къууаныб айтды. Марина, ушагъыбызгъа къошулуб, Розагъа уллу махтау салыб сёлешди. Марина биринчи сабийин табхандан сора ауруб къалады – мастит болады. Больницагъа барыргъа унамагъанын эшитиб, Роза ашыгъыб джетеди. Маринагъа да, анасына, атасына да урушуб, ауругъан тиширыуну зорну кеминде больницагъа алыб барады. Анда анга операция этиб, аурууну джолун кеседиле. Андан сора да Марина юч сабий табады.

- Розаны игилиги бла бюгюн да сау-эсенме, дейди Марина. – Ол мени джашаугъа къайтаргъанды, аны анамдан башха кёрмейме.

Розаны юсюнден Къанаматланы Халимат да былай айтды: «Къайын анам ауруб, мен аны медпунктха алыб барсам, Роза анга кесини анасына этеригин эте эди. Артда юйюне да джюрюучю болдукъ. Ауругъан къайын анамы оруннга салыб, капельницала, уколла этиб турду. Андан сора къоймай шай ичире эди. Мыдахча кёрсе, хапар айтыб, кёзюн ача эди. Бир кюн ол: «Мен Розагъа барлыкъ тюлме, уялгъан этеме, тёгерегиме айланырча, заманын алырча мен ким болгъанма?» – дегенни айтды. - Биз бармагъаныкъда, Роза нек келмегенибизни билирге излеб келди. Ариу айтыб кюрешсе да, къайын анам бирден эки болмады. Сора, Роза бизге кеси келиб, анга керекли медицина болушлукъну этиб турду. Бу уллу адамлыкъны къалай унутургъа боллукъду?»

Розаны юсюнден айтханла барысы да аны ишине берилмеклигин, уллу адамлыгъын, халаллыгъын чертиб сёлешдиле.

Роза бла школда бирге окъугъан Зоя Дедушенкону кёбден бери джюреги ауруйду. Аны кёлюн кёлтюрюр мурат бла Роза таймаздан аны джокълагъанлай, не бла болушайым, дегенлей турады. Барса, анга керекли дарманланы элтиб, къууандырады. Бу зат Розаны кесини ишин этгенден сора да, тенглик тута билгенин, керти интернационалист болгъанын кёргюзеди.

- 70-чи-80-чы джыллада район больница Ударный посёлокда орналгъан эди, - дейди Ёзденланы Азрет-Алий - Николаевкада орта школну директору. – Пристань андан 60-65 километр узакълыкъдады. Роза ауругъанланы, сабийни, къартны да анализ бердирирге, къаратыргъа ары элтиб тургъанды. Бир кере къышны къыяматында 10 сылтаулу тиширыуну, анализ бердирирге автобус бла Ударныйге бурулгъан джерге дери элтгенди. Алайда бары да автобусдан тюшгендиле. Келген машиналаны тохтатыб, Роза, бирер-экишер олтуртуб, тиширыуланы больницагъа ашыргъанды. Эм ахырында кеси къалыб, джолда сууукъдан юшюй тургъанлай, милиционер аны тракторгъа олтуртуб, Ударныйге элтдиртгенди. Больницада Розаны кёргенлеринде, врачла, ауругъанланы унутуб, аны къайгъылы болгъандыла – кюрешиб эс джыйдыргъандыла.

Роза кесини юсюнден, ишинден кёб сёлеширге сюймейди. Адамлагъа уа къуру да сый бериб сёлешеди. Къызыл партизанла атлы колхозну председатели болуб тургъан Николай Иванович Будариннге джюрек разылыгъын билдиреди, нек десенг, ол анга керти болушлукъ этгенди. Роза, ишлеген джерини мекямы къолайсыз болуб, колхозну председателине джангы фельдшеракушер пункт кереклисин айтыб баргъанды. Ол аллында аны сёзюне уллу эс бёлмегенди, артда Роза, талай кере барыб, тамам къоймазлыгъын ангылагъанында, тилегин къабыл этеди. «Элде кесинг джаратхан юй бар эсе, сат да ал», - деб къолуна юйню багъасын береди. Роза, ашхы мекям табыб, аны джарашдырыб, фельдшер-акушер пункт этеди. Бюгюнлюкде аны ичи кирсизди, джарыкъды, таб джарашыбды, заманны излемине джууаб этген медоборудование бла баджарылыбды.

Николаевкада участок больницаны медицина къуллукъчулары, санитаркаладан, машина джюрютгенледен башлаб, врачлагъа дери аны бек иги таныйдыла.

Бюгюнлюкде бу больницагъа Абайханланы Мурат башчылыкъ этеди. Ол да Черкесскеде медучилищени тауусханды.

- Мен Розаны бек эртдеден бери таныйма, дейди ол. - Практиканы кёзюуюнде врач бригаданы къурамында Покун Сыртда ишлеген малчылагъа баргъан эдим. Розаны биринчи кере алайда кёрген эдим. Малчыла аны тёгерегин алыб, хапар соргъанларындан аны сыйын кёргенлерин ангылагъан эдим. Роза да, аланы хар бирини джюрегине джол табыб, сёлеше биле эди, саулукъларын-эсенликлерин сора эди, болушлукъ этерге хазырлыгъын таныта эди. Аны айтханым, адамла Розаны сюедиле, анга ышаннганларын билдиргенлей турадыла. Айхай да, Роза аланы саулукъларына тыйыншлы къайгъыргъаны бла ие болгъанды аланы ышанмакълыкъларына.

Роза ишин билген эмда аны сюйген адамды. Кёб джылланы атын айтдырыб ишлегени себебли кёб кърал саугъагъа да ие болгъанды. Ол «Онунчу бешджыллыкъны айырмасы» деген знак бла саугъаланнганды. «РФ-ны саулукъ сакълаууну махтаулу къуллукъчусу», «КъЧР-ни саулукъ сакълаууну махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы атланы джюрютеди. Анга иги ишлегени ючюн «Ока» автомобиль да берилгенди. Ол, аны терезелерине къызыл къачны суратын салыб, «Терк болушлукъну» машинасына буруб, ауругъан элчилерин джюрютюб тургъанды.

Таулу тиширыу кёб тюрлю дараджалы хурмет грамоталагъа, белгилеге, бюсюреу къагъытлагъа да ие болгъанды.

Роза Абулкеримовна, кесини ишин да апчытмагъанлай, джамагъат джумушлагъа да тири къошулгъанлай келеди. Ол Николаевкада эл Советни халкъ контролюну эмда тиширыу советини председатели болуб тургъанды, Къобан районда тиширыу советни председателини орунбасары да болгъанды.

Аны бла да къалмай, ол Къарачай-Черкесияны область советини депутаты, 90-чы джыллада КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну депутаты болуб да сайланнганды. Роза 45 джылны таймаздан аллында Николаевка эл Советни, бусагъатда уа муниципал къуралышны депутаты болгъанлай келеди. Ставрополь крайда тиширыуланы слётуну делегаты болгъанды.

Алай а Розаны эм баш саугъасы миллетни сюймеклигиди. Анга «Элни анасы» деб бош айтылмайды.

Поэт Фёдор Губарев (Фархад Исламов) эмда аны эгиз къарнашы Пётр Роза бла бир классда окъугъандыла.

- Биз Розаладан узакъ болмай Пристань элде джашай эдик, - деб эсине тюшюреди Фёдор. – Розаны анасы Сапра, дунияда болмагъанча, бир аламат тиширыу эди. Ол бизни юйге чакъырыб, аллыбызгъа аш-суу сала эди, хычынла бла сыйлай эди. Аны ушхуууруча татлы ашны бюгюннге дери ашамай келеме – меннге да 70 джыл болду. Роза да анасына ушайды - халалды, адамлыгъы уллуду, къонакъбайлыкъ эте билген таулу тиширыуду.

Фёдор Розагъа атаб кёб назму джазгъанды. Эки къарнаш да аны кеслерини эгечлерине санайдыла. Пётр да атагъанды Розагъа назму. Анда быллай тизгинле бардыла: «Помню, ты кутала промерзшего в дороге, когда из школы возвращались мы домой».

Алайды, Роза аякъ юсюне тургъан кюнюнден огъуна джашауун адамланы саулукъларына къайгъырыу бла байламлы этгенди. Аллайлагъа, «ол анга Аллахдан берилгенди», дейдиле.

Роза ишлегенли бери дуниягъа джаратылгъан сабийлени санын эсинде тутады – 682 боладыла ала. Сау бир школну сабийлери тенгли бирди ол!

- Халкъыбызгъа кёб сабий туусун. Аны бла бирге адамладан тилерим: кесигизге эс бёлюгюз, кечикмей саулугъугъузгъа къаратыгъыз, аурууугъузну оздурмагъыз, - дейди Роза.

Къочхарланы Розагъа, Абулкеримни къызына, быйыл 70 джыл толгъанды. Ол джангыз джашы Рауфну да кесича халал адам этиб ёсдюргенди. Халкъгъа юлгюге айтылырча бу ашхы, джашауну сюйген тиширыугъа, мындан ары да узакъ ёмюр теджей, саулукълу, насыблы бол, ишингде кёб джылланы ишле, дейбиз.

ДЖАНКЁЗЛАНЫ Махар.
Николаевка эл.

2018 дж. аууз-гергини 25 "КЪАРАЧАЙ"
Эсигизге салабыз
ЦИФРАЛЫ ТЕЛЕВИДЕНИЕГЕ КЁЧЕРИКБИЗ


Къарачай-Черкес Республиканы джамагъаты хакъсыз цифралы телевидениеге 2015-чи джылдан бери къарайды. Анга Биринчи канал, Россия-1, Матч ТВ, НТВ, Петербург-5 канал, Россия К, Россия 24, Карусель, ОРТ, ТВ Центр телеканалла ачыкъдыла. Аны кибик Вести ФМ, Маяк, Россияны радиосу радиоканаллагъа тынгылар мадар да барды.

Черкесск шахарда дагъыда РТРС-2 экинчи мультиплекси бла да СТС, ТНТ, Рен ТВ, Пятница, Спас, Домашний, Звезда, ТВ 3, Мир, Муз ТВ каналла кёргюзюледиле.

Цифралы эфир телевидение саулай дунияда телевидениени айныууну джангы дараджасыды, аналог телебериулени алмашдырады ол.

Цифралы эфир белги (сигнал), элни узакълыгъына, гитчелигине къарамай, къалайда да аламат тутады. Кабель сетле бла спутник операторладан аны башхалыгъы цифралы эфир телевидениени къараучулары хакъ тёлемейдиле. КъЧР-де цифралы эфир сетлени къурулушлары эмда хайырландырылыулары бла «КъарачайЧеркес Республиканы радио-телевизион бериулени аралыгъы» деген РТРС-ни республикан бёлюмю кюрешеди. 2017-чи джылны эндреуюк (декабрь) айындан бери Россия-1 бла Россияны радиосу деген каналлада «Къарачай-Черкесия» кърал телерадиокомпанияны бериулери кёргюзюледиле. Ол республиканы джамагъатына джергили джангылыкъладан хапарлы болургъа мадар береди.

2019-чу джыл башил (январь) айны 15-ден сора Россияны джамагъаты цифралы телевидениеге толусу бла кёчерикди. Алай бла телевидениени сураты, тауушу да алгъындан ариу да, иги да боллукъду.

Республиканы Черкесск шахардан къалгъан эллери бла шахарларында аналог телевидение тыйыллыкъды, ол себебден республиканы джамагъаты алгъаракъдан огъуна цифралы форматха кёчюуню къайгъысын этерге керекди.

Цифралы телеканаллагъа къарар ючюн, телевизор DVB-T2-ни тутаргъа керекди. 2013-чю джыл чыгъарылгъан телевизорланы барында да барды ол. Аллай телевизорлары болгъанла дециметр антенна сатыб алыргъа керек боллукъдула.

2013-чю джылдан алгъа чыгъарылгъан телевизорлагъа антеннаны тышында да энчи приставка керекди. Приставкаланы багъалары 700 сомдан 2000 сомгъа деридиле. Аланы электроника затла сатхан тюкенледе сорууларгъа тыйыншлыды.

Цифралы телевидениеге кёчюуню юсюнден сорууларыгъызгъа джууаб 21-37-40 телефон бла «Къарачай-Черкес Республиканы радио-телевизион бериулени аралыгъы» деген РТРС-ни республикан бёлюмюню усталарындан, неда хакъсыз федерал ачыкъ линиягъа 8-800-220-2002 телефон бла РТРС-ни бирикген информация аралыгъына сёлешиб алыргъа боллукъсуз.

(БИЗНИ КОРР.).

25 октября, 2018 - 09:33 Zaman
Алан этнонимни ары-бери тарта

Статьи
Аланла кимледиле деген сорууну жууабын юч миллет кесине табыча берип, «алан жууургъанны» тарт-соз этип тургъанлы, этногенезни тинте-сюзе ол юч миллетден ненча тарыхчы керти дуниягъа кетгенди. Бир къауум тарыхчыланы оюмларына кёре, аланла Шимал Кавказда бизни эраны 1-чи ёмюрюнде жашагъандыла.
Жыйырмагъа жууукъ жылны мындан алгъа къачанладан эсе да къалгъан, «чапыракълары» саргъалгъан орузламада Шимал Кавказны картасын кёрген эдик. Анда бир талай да миллетге Шимал Кавказда орун табылып, къарачай орунсуз къалгъанына уллу сейирсиндик. Угъай, ол орузламаны кеслерине табыча жангырта, къарачай-малкъар халкъны «чимдирге» талпыгъанла, бюгюнлеге да тарых илму ишлерин жазып, алимлени сафларына къошуладыла.
Талай жылланы малкъар тарыхчы Мызыланы Исмайыл, Къарачайдан Лайпанланы Къазий, Байрамукъланы Умар (ючюсю да жаннетли болсунла), Сириядан келген тарыхчы Будайланы Мухаммат, талай тыш къыраллы тарыхчыны аланла къарачайлыла бла малкъарлыладыла деген оюмларын юлгюге келтире, илму ишлерин жазгъандыла.
Тегей тарыхчы Людвиг Чибиров а, алан этнонимни сюзе-тинте келип, керти да тереннге сингнгенди. Кесини «Битва за аланское наследие» деген чыгъармасында: «Карачаевцы и ингуши пытаются отнять алан у осетин, игнорируя мнение науки, давно определившейся в вопросе этногенеза осетинского этноса…»-деп жазады.
Келигиз, энди Терк Башы Тегейде уллу къуллукъда ишлеген, башха тегейлини, Станислав Кесаевни, сёзлерине да бир эс бёлейик. Алан патчахлыкъны туудукъларыбыз дерге къайсы халкъны эркинлиги болгъанына 2015 жылда ингушлула ара шахарларына кирген жерде «Аланские ворота» деп жазгъанларына атап: «Возмущение некоторой части нашего населения по поводу открытия «Аланских ворот» – это продолжение возмущения по поводу названия столицы Магас. Мы не можем любому народу, в том числе братскому ингушскому запретить считать что у него есть право выбирать себе предков…» -дейди Кесаев. Къарачай-Малкъаргъа уа къарындаш халкъла дериги да келмейди, аланлабыз дегенлерине да ыразы тюйюлдю Кесаев.
Шимал Тегейде Терк сууну жагъасында межгитни туурасында тегей юйню аллында бир заманлада Сталинни мазаллы эсгертмеси сиреле эди. Алай демеклик, бир къауум тегей къарындашларыбыз Сталинни тукъуму Жугаевду, кеси да тегейли болгъанды дей эдиле. Гюржюле да: «Угъай, Сталин гюржюлю болгъанды, тукъуму да – Джугашвили», - дегендиле.
30-чу жыллада андан сора къазауатны заманында бизлеге уллу къыйынлыкъ, зарауатлыкъ сынатхан мыйыкълыгъа, къарачай-малкъар халкъны: «Сталин – Жубуланы не уа Жуккаланы Юсуф, къарачайлы эди», - деригибиз чыртда келмейди. «Алан» деген этнонимни дунияда жангыз къарачайлыла бла малкъарлыла жюрютгенлерине жууапха тегей къарындашларыбыз бюгюн туугъан сабийлерине Алан, Алана деп атагъанларындан сора ол аланыкъы болгъанына башха тутхучлу сылтаула табалмайдыла.
1995 жылда тегейлиле къарап-къарагъынчы Шимал тегейге Алания къошакъны илиндирип, кеслерин ишексиз да алан болгъаннга санадыла. Алай бла эресейчилени ангыларына «иран тилли тегейлиле аланланы туудукъларыдыла» деп, мухурларын басдыла. Америкада Алан атны кёп адам жюрютеди. Сёзде басым биринчи «а» харфха тюшеди. Сора америкалыла да биз аланлабыз десинле?!
1998 жылда ингушлула жангы ара шахарларына Алан патчахлыкъны ара шахары Магас атны бергенлерине уа не этсинле тегей «аланчыла»? Орта ёмюрлени тарыхчысы аль-Масуди «столица царства алнанов называется Маас, что означает благочестие» деп жазгъанды.
Ол айтханлары бла да къалмай, бизлени бек сюйген тарыхчыла: «…свой родной язык карачаевцы и балкарцы между собой называли аланским, а самих себя аланами. Тем не менее, это никак не фиксировано в сознании остальных народов Кавказа»,-дейдиле.
Тегей тарыхчыла бизни къарачай-малкъар халкъ бла бирге кёчгюнчюлюкню азабын чекген, керти да къарындаш ингушлула бла къарачайлыланы «алан» этнонимни юсю бла араларын тик этер дыгаласдадыла дерчабыз. Ол тарыхчыла Ингушетияны Башчысы Юнус-Бек Евкуровну: «Аланские ворота» должны служить напоминанием о славной истории народа, наших предков»,-дегенине уа къалай хош болсунла?!
Ол заманда тарых илмуланы доктору Людвиг Чибиров, кесини ишине жангы тизгинле къоша, былай айтханды: «Открытие арки «Аланские ворота» в Ингушетии носит политический и тем более научный характер». Ингушлу тарыхчы Нурдин Кодзоев 2011 жылда кесини «История Ингушетии» атлы илму ишинде былай жазгъанды: «Ингушский народ один из древнейших народов мира, а корни ингушей восходят к аланам».
Бизни къарачай-малкъар алимлерибиз аланла болгъаныбызгъа шагъатлыкъ этген дуниягъа белгили тарыхчыла Е.И.Крупновну, В.И. Абаевни, Е.П. Алексееваны, Т.М. Минаеваны, В.А.Кузнецовну, В.М. Сысоевни, «Древние гробницы на реке Индыш» деген чыгъарманы автору И. Хурумовну, ингилиз, италиян, немча эмда башха жолоучуланы чыгъармаларына таяна, ненча илму иш жазгъандыла. Алай болса да, кеслерини аланлыкъларына ийнаннган, къарачай-малкъар халкъны ата-бабаларын аланла этерлери келмеген тарыхчыла: «Хо, сиз тюзсюз» деялмагъандыла.
Жаннетли болсун, белгили профессор, этнограф Хапаланы Сафар къадаргъылы аланланы алан империяларыны жерлеринде тауланы, сууланы, эллени, ёзенлени атларын белгилей, аланы ичлеринде Къобан, Жётегей, Махар, Маркъа, Мара, Акъсауут, Нарат эшик, Байтал Чабхан, Чуана, Покун-Сырты, Тамчы Ёзен, Тамгъалы-Сырт, Огъары-Гум, Къара-Къая, Гум-Башы, Токъмакъ-Къая, Мусса-Ачы-Тары, Архыз, Хурзук, Учкулан, Къарт-Журт, Дууут, Жазлыкъ, Ахмат-Къая, Амгъата, Элтаркъач дагъыда ала кибик энчи атланы география болумда сагъыныр ючюн къалмагъанды.
Ала къарачай-малкъар сёзледен къуралгъан атла болмай, аланланы журтлары бизники тюйюл эсе, алагъа дери да не тегей, не ингуш неда башха бир халкъны сёзлеринден къуралгъан атла болмагъанларына уа не дерге боллукъбуз? Къарча бла анга билеклик этип айланнган алан жигитлени къарачай-малкъаргъа келишген атлары тукъумлары уа?
Тегей суратчы юч тегей «аланны» Васнецовну «Три богатыря» суратына ушатып, алай а атладан тюшюрюп салгъанды. Аллай суратха сурат санатчыла плагиат деучюдюле. Шимал Тегей-Аланияда къой эсенг, бизни гитче Къарачай шахарыбызны хант юйлерини биринде да тагъылыпды ол сурат. Ким угъай дейди, хар тюкенни, ресторанны къабыргъаларына да такъсынла аллай суратланы, алай а…
Алай а, «алан жууургъан» юч халкъны арасында ары-бери тартыла келип, дауну ахыры къайгъылы политикагъа бурула баргъаннга ушайды. Бизни уа къайсы кавказ халкъны да тюзлюкчю тарыхчыларына иннетибиз тазады. Уллу Эрисей къыралыбызны ичинде къарындашлыкъны, шуёхлукъну сакъларгъа чакъыргъан ишлени аслам жазсала, бек ыразы боллукъ эдик.
Адетлери, тёрелери, юслерине кийген миллет кийимлери, тепсеулери-оюнлары да бир бирлерине ушагъан халкъланы араларында тикликни болдурмаз ючюн кюрешейик барыбыз да. «Алан жууургъан» а, бир мадары бар эсе, барыбызны да жылытхан, эгеч-къарындаш этген, огъурлу жууургъан болсун!

Гочияланы Аскер, Хубийланы Вениамин.

25 октября, 2018 - 09:34 Zaman
Ставропольчула къарачай-малкъар маданият бла шагъырейленнгендиле
Новости



Кёп болмай Ставрополь шахарны ара Маданият эм спорт юйюнде миллет культураны «Карачай-малкъар жерлешчилик» деген фестивали болгъанды. Аны чеклеринде концерт, миллет кийимлени, аш-азыкъланы эмда башха затланы кёрмючю ётгенди, деп билдиредиле информагентствола.
Ол кюн жыйылгъанлагъа алгъыш сёзлерин Ставрополь шахарны иймамы Ижаланы Расул, Олимпиада оюнлагъа къатышхан, эркин тутушуудан дунияны бир ненча кере чемпиону болгъан Темрезланы Науруз, Ставрополь крайда «Алан» Къарачай-Малкъар маданият араны таматасы Гочияланы Исмайыл сёлешгендиле.
Концерт программада уа «Элбрус» ансамбль бла халкъ сюйген жырчыла къараучуланы къууандыргъандыла. Мында эки къарындаш миллетни тарыхыны, тау адетни магъаналыгъыны юсюнден да айтхандыла. Уллу Ата журт урушну ветеранларын, врачланы, спортчуланы, жамауат ишчилени къыралда илмуну, культураны эм башха бёлюмлени да айныууна уллу къыйын салгъанланы эсге тюшюргендиле. Ахырында уа зал битеу ёрге къобуп Семенланы Исмайылны сёзлерине жазылгъан «Минги-Тау» жырны айтхандыла.

Магометланы Сулейман.

2018 дж. абыстолну 1 "КЪАРАЧАЙ"
Сюргюн кюнню 75-джыллыгъына



ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб
22 МИНГ ШАПАГЪАТЧЫ

Дуния джарыгъын джангы кёргенлей,
Адамчыкъ болуб ёсе келгенлей,
Зорлукъну тирмен ташы эзгенле,
Сары къумлагъа батыб кетгенле.

Ёлген анасын, билмей ёлгенин,
Анга къабланыб эмчек эмгенин,
Кёзюнге кёргюз ол сабийчикни сен,
Джюрегинг аны кёлтюрлюк эсе.
«Анам, гырджын!» - деб зырнай тартханын,
Джау чыракъчыкъча, эриб баргъанын,
Джыламукъ тенгиз кёмген къызчыкъны,
Кёзюнге кёргюз назик джанчыкъны...

Шейит ёлюкле - мёлек балала
Шапагъатчыдыла анагъа, атагъа,
Ёз джуртда туугъан биз тёлюлеге,
Шапагъатчыдыла бютеу миллетге.

Аны бла бирге даучулла ала
Кёбюб ёлгенле - шейит балала.
Даучулла ала бюгюннгюлеге,
Гырджынны къачын кёрмегенлеге,

Тюнене кюнюн унутханлагъа,
Тилин, адетин къурутханлагъа,
Къоркъмай, харамдан ашагъанлагъа,
Аллахсыз, антсыз джашагъанлагъа,
Джуртун, тарихин да сатханлагъа,
Багъаларына бек батханлагъа,
Миллетине болгъанлагъа джау,
Аллахны аллында саллыкъдыла дау...

Уян, Къарачай, эсгер кесинги,
Тас этмей джаша тарих эсинги.
Эсгерелмесенг, джол къайры барыр?
Уллу Аллах бизге энтда чамланыр.

2018 дж. абыстолну 1 "КЪАРАЧАЙ"
Сюргюн кюнню 75-джыллыгъына
«АЛА УРУНУУНУ БЕК СЮЙГЕН АДАМЛАДЫЛА...»

Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде сталинчи къайгъылы чюйре режимни ууундан ненча гюнахсыз халкъ кёчгюнчюлюкню азабларын чекгени дуниягъа белгилиди.

1941-чи джыл немчала, 1941-1942-чи джыллада финле, 1943-чю джыл къарачайлыла, 1944-чю джыл малкъарлыла, къалмукълула, кърым татарлыла, месхетинчи тюрклюле, чеченлиле бла ингушлула кеслерини гитче ата джуртларындан автономияларын тас эте, Къазахстаннга, Орта Азия бла Сибирге ашырылгъандыла. Кёчгюнчюлюкде ол халкъланы ары-бери барыргъа, кеслерини тиллеринде сабийлерин окъутургъа, адабият, маданият джанындан да миллетликлерин сакъларгъа мадарлары болмагъанды. Къарачайлыла бла малкъарлыла кеслерини тил, тин, юй-турмуш байлыкъларын сакълаялмазча, кёбчюлюкде джашаялмай, эриб кетерча, юйдегилени ууакъ-ууакъ бёлюб, талай республиканы, областланы шахарлары бла эллерине ашыргъандыла: Чимкент областха 142, Джамбул областха 128, Акмолинск областха 13, Къызылорда областха 2, Павлодар областха 10, Талдыкурган областха 3, Кёкчетау областха 3, Семипалатинск областха 6, Караганда областха 3, Актюбинск, Джезкъазгъан шахарлагъа, Къыргъызстаннга 199, Узбекистаннга 39, Таджикистаннга 2 юйдегини. Бютеулей да 580 эл бла шахаргъа кау-куу этиб юлешгендиле.



Спецпереселенец атлы халкъланы джаш тёлюлерине институтлада окъургъа эркинлик болмагъанды. Комендантладан эркинликсиз бир джерден башха джерге баргъанны джорукъну бузгъаннга санаб, айыбына джолукъдургъандыла, сюдлюкджоллукъ этгендиле. Спецпереселенецлени джашлары бла къызларыны депутатлыкъгъа сайланыргъа, уллу къуллукълада ишлерге, джашларыны аскерде къуллукъ этерге да эркинликлери болмагъанды. Школлада окъургъа сабийлени 40 процентини мадары болгъанды.

Къарачай халкъ кесини гитче Ата джуртуна къайтханлы 61 джыл болду. Бюгюннгю джаш тёлю ол кёчгюнчюлюкден, ата-аналарына джетген артыкълыкъладан уллу хапарлы тюлдю. Кёчгюнчюлюкде халкъланы ишчи къоллары сынамагъан къыйын, къоркъуулу иш болмагъанды. Джанларына татыб тургъан адамла, техникасыз-башсыз къуру къоллары бла юйдегилерин сау къалдырыр дыгаласда, джанларын-къанларын аямай уруннгандыла. ПахтаАралны мамукъ тюзлеринде, Къазахстан бла Къыргъызстанны шекер чюгюндюр, тютюн, кендир ёсген бачхаларында ишлегендиле. 1944-чю джыл «ышаннгысыз» халкъланы уланларына саналыб, фронтладан алыб ашырылгъан джашланы Сибирге, Кострома, Рязань областлагъа, агъач кесерге, Иркутск бла Караганданы шахталарына, Москва бла Ленинградны метроларына, Волхов ГЭС-ни джангыртыу джер ишлеге, дагъыда ала кибик саулукъларына, джанларына татыр ауур ишлеге ашыргъандыла. Кавказны джумушакъ, джандет хауасын солуб ёсген эркишилеге, аланы джюреклери тартмагъан, дженгил тюрлене тургъан къышы сууукъ, джайы мардасыз исси хауа, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ бек хыны тийгендиле. Ёмюрлени узунуна Шимал Кавказны ариу табигъатында юйреб келген халкъланы адамлары ол къуджур, хыны табигъатха илешиб къалалмагъандыла. Артыкъ да бек кёчгюнчюлюкню ал джыллары къыйын болгъандыла. Джангыз 1944-чю джылны ичинде чеченлиле, ингушлула, къарачайлыла, малкъарлыла 23,7 процент, кърым татарлыла 19,6 процент, къалмукълула 17,4 процент адамларын асырагъандыла. 1948-чи битимсиз джыл кёчгюнчюлеге бек къоркъуулу, ачлыкъ, ёлюм да сынатхан джыл болгъанды.

1945-чи - 1950-чи джыллада кёчгюнчю халкълада ёлюм сынагъандан сабий туууб къошулгъан эки къатха аслам болгъанды. Ол эки джылны ичинде чеченлилени, къарачайлыланы, малкъарлыланы, ингушлуланы барына да 53 557 сабий туугъанды, аланы ёлгенлерини саны уа 104 903 адам болгъанды. Къуру къарачайлыладан кёчгюнчюлюкде 22 000 сабий ауушханды.

Ол халкъла кеслерини джуртларындан къысталсала да, къыйын, ауур ишледе джигер уруна, Сибирни, Къазахстанны, Орта Азияны, бютеулей да СССР-ни экономикаларыны ёсюмлерине уллу юлюш къошхандыла.

Ал кёзюуледе ол халкъланы «эркелетирге» излемеген джергили халкълагъа кеслерини урунууну сюйгенлери, кирсиз иннетлери бла сюйдюре билгендиле.



Бир кесек эс джыя келген кёчгюнчюле къысха заманны ичине урунууда уллу джетишимле эте башлагъандыла. Къарачайлыладан къуралгъан ишчи бригадаланы джетишимлери джашагъан джерлерини чеклеринден кенгде айтыла тебрегенди. Мингле бла къарачай джашла бла къызладан къуралгъан бригадала бла звенола урунууну алчылары атны джюрютгендиле. Социалист эришиулеге таукел къошулуб, стахановчула болуб, кёчюучю Къызыл байракъланы алыб, ачха саугъалы болуб тургъандыла. Алай бла 1946-чы джыл джангыз Къазах ССР-ни Джамбул областында 3045 кёчгюнчю (асламысы къарачайлыла) сыйлы саугъалагъа ие болгъандыла. Чюгюндюрде уруннган къарачайлы алчыладан ненчасы республика дараджада эл мюлк эришиулеге, Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге да (ВСХВ) къошулгъандыла. Сёз ючюн, Джамбул областда Гродековская атлы орта школну сохталары юнатла Ортабайланы Римма, Халилланы Била бла Роберт, школ участоклада шекер чюгюндюр ёсдюрюб уллу битим алгъанлары ючюн, Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге къошулгъандыла. Ортабайланы Римма уа юч кере да республика эл мюлк кёрмючде джетишимлерин кёргюзюб, бир алтын, эки да кюмюш медаль бла саугъаланнганды. Суу бла сугъарылгъан джерледе будайдан, шекер чюгюндюрден да уллу битим алгъанлары ючюн, СССР-ни Баш Советини Президиуму 1952-чи джыл никкол (июнь) айны 9да Къыргъыз сынам-селекциялы станциясыны 27 къуллукъчусуна, аланы ичлеринде 12 къарачайлыгъа сыйлы саугъала бергенди. Звено башчы Хапаланы Мариям 6,9 гектар джерден 783,3 центнер чюгюндюр алыб, Ленинни ордени бла саугъаланнганды. Звено башчыла Гаджаланы Джанымхан бла Сюйюнчланы Гокка Урунууну Къызыл Байрагъы орден бла, Лайпанланы Асият, Шаманланы Маруа, Умарланы Фатима, Эрикгенланы Балбу, Хапаланы Мариям эмда башхала Ленинни орденлери бла, къойчу Хубийланы Къожай да къралны эм сыйлы саугъасы Ленинни ордени бла юч кере саугъаланнгандыла. Джюзле, мингле бла саналгъан урунууну алчылары Урунууну Къызыл Байрагъы, «Хурмет Белгиси» орденлеге, медаллагъа ие болалгъандыла.

Къарачайлыла мамукъ ёсдюрюуде, джыйыуда да тири ишлегендиле. «ПахтаАрал» совхозда бригадалагъа тамадалыкъ этген къарачайлыла: Акъбайланы Мухаджир, Гербекланы Солтан, Байрамукъланы Дуда, Джатдоланы Азамат эмда Ёртенланы Пача хар джыл сайын мамукъ битим алыудан уллу джетишимлени кёргюзгендиле. Бригада башчыла бла алчы къарачай джерчиле тюрлю-тюрлю кърал саугъала алгъандыла, Бютеусоюз эл мюлк кёрмючню алтын эмда кюмюш медалларына ие болгъандыла.

Къарачайлыла тютюн (табак) чапыракълы битим ёсдюрюуге да уллу къыйынларын салгъандыла. Ол ишде уруна, Калинин атлы колхозну бёлек къарачай ишчиси 1949-чу джыл 4,2 гектар джерни хар гектарындан 17-шер центнер тютюн чапыракъ алгъанлары ючюн, орденле бла медалла алгъандыла. Звено башчы Ёзденланы Мариям бла колхозчу Байрамукъланы Назифатха саугъагъа Урунууну Къызыл Байрагъы орденле берилгендиле.

Айтылгъанны тышында да, къарачай халкъ Къазахстан бла Орта Азияда малчылыкъда да джетишимлери бла махталыр ючюн къалмагъанды. Джюзле бла къарачай малчыла малчылыкъда уллу джетишимле этиб, кърал саугъаланы алгъандыла. «Пахта-Арал» совхозну ийнек саууучусу Джатдоланы Къаракъыз 13 джылны ичинде кёб сют саууб тургъаны ючюн, Ленинни ордени бла саугъаланнганды. 1954чю джыл ол 11 ийнекден 45970 литр сют саугъанды. Ленинни орденин да ол джетишими ючюн алгъанды. Аллай сыйлы орденнге Къыргъызияда Фрунзе областда Сталин атлы районну «Коммунизмге джол» колхозуну айтылгъан тууарчысы Семенланы Тинимек да 1948чи джыл 41 этли тууаргъа суткагъа 922-шер грамм ауурлукъ къошдургъаныны себебинден ие болгъанды.

Барлакъ (целина) джерледе да кёб къарачай джашла тракторлада, комбайналада, машиналада ишлегендиле. Джангыз Джамбул областда 1955-чи джыл урунууда уллу джетишимлери ючюн, 165 къарачайлы Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге къошулгъандыла, 28 комсомолчу комсомолну обкомуну грамоталарын, 150 да райкомну махтау къагъытларын алгъандыла. Кёб тракторист, комбайнёр къарачай джашха «Къазах ССР-ни махтаулу трактористи» бла «Къазах ССР-ни махтаулу комбайнёру» деген сыйлы атны бергендиле. Джамбул областда механизаторланы ичлеринде барлакъ джерле бла хайырланмай тургъан джерледе, 1956-чы джыл уллу битим алгъанлары ючюн да, кёб къарачайлыны аты махтау бла айтылгъанды. Аланы тизимлеринде: комбайнёрла Биджиланы Анзор, Къоджакъланы Алий, Къоркъмазланы Исмаил, шофёр Эбзеланы Муссалий дагъыда башхала Къызыл Байракъны ордени бла, башха он джаш да «Хурмет Белгиси» орденле бла, талай джашыбыз да «Урунууда джигерлиги ючюн» («За трудовую доблесть»), «За освоение целинных земель» медалла бла саугъаланнгандыла.

Депортациягъа тюшген халкъладан кёб адам шахарла бла район аралыкъланы фабрикалары бла заводларында уруннгандыла. Сёз ючюн, стахановчу къарачайлыла Чалдовар аякъ кийим тикген фабрикада, Васильевскеде ат керекле этген заводда, Чуйну чюгюндюр бачхаларында, Фрунзе (Бишкек), Джамбул (Тараз), Чимкент, Талас, Мерке дагъыда башха шахарлада уруннгандыла.

Керти да уллу джетишимлени къарачайлыла шекер чюгюндюр ёсдюрюуде этгендиле. Къазах ССР-ни Джамбул областында 17-18 джыл болгъан таулу къызла Къобанланы Нузула бла Шидакъланы Патия уллу битим алгъанлары ючюн, Ленинни экишер ордени бла саугъаланыб, Социалист Урунууну Джигитлери атха ие болгъандыла.

Депортацияны джылларында, гитче джуртларындан къысталыб, чексиз кёб къыйынлыкъла сынагъанлары ючюн, кърал башчылагъа къара джюрек тутуб турмай, Орта Азия бла Къазахстанда урунууну хар тюрлю да фронтларында джигер уруннгандыла. Ала эгечкъарнаш кибик шохлукъда оруслула, къазахлыла, къыргъызлыла, таджиклиле, узбеклиле бла бирге шекер чюгюндюр, мамукъ, тютюн чапыракъ, кендир ёсдюрюуде джетишимли ишлегендиле. Аланы биригиб уруннганлары араларында къарнаш шохлукъну бегирине себеб болгъанды. Алай бла къарачай халкъ кесини урунууда, интернационализмде, бирбирлерине тёзюмлюлюкде (толерантность) ашхы шартларын башха халкъланы джашауларына да сингдиргенди.

1957-чи - 1959-чу джыллада кёчгюнчюлюкден гитче Ата джуртуна, Кавказгъа, къайтыб келгенден сора да, къарачай халкъ КъарачайЧеркес автоном областны экономикасына, промышленностуна, эл мюлкюне, маданиятына, адабиятына, илмугъа, медицинагъа, дагъыда башха айныууна уллу юлюшюн къошханды. Экономиканы ёсюмюне къошхан юлюшлери ючюн, Къарачайны джашлары бла къызлары кърал саугъала бла саугъаланнгандыла. СССР-ни эм сыйлы саугъасы Ленинни орденлери бла къарачай къойчула Боташланы У.А., Долаланы Х.Х., Батчаланы Х.А., Байрамукъланы М.Х., Къочхарланы Ф.М., къарнашла Лайпанланы Хусей бла Хасан; сют саууучула Къобанланы Б.С., Абайханланы А.У.; школну директору РСФСРни махтаулу устазы Аджиланы Х.А. эмда башхала саугъаланнгандыла. Джюзле бла тергелген къарачайлыла Къызыл Байракъны ордени бла, Халкъланы шохлугъуну, «Хурмет Белгиси» орденлери бла, «За трудовое отличие» медалланы джюрютгендиле. Къарачай халкъдан ючеуленнге - Ёзденланы Добайгъа, Черкесланы Магометге, Байрамкъулланы Зухрагъа – «Социалист Урунууну Джигитлери» деген сыйлы ат берилгенди.

XIX-чу ёмюрню 30-чу джылларында Кавказда къуллукъ этиб тургъан эресейчи генерал-лейтенант Иоган (Иван Фёдорович) Бларембер, эшта, джангылыб джазмагъанды къарачайлыланы юсюнден бу сёзлени: «Ала урунууну бир да бек сюйген адамладыла. Кёбюсюне малчылыкъ бла джерчиликде урунадыла».

Биз, къарачайлыла, мындан ары да урунууну сюйгенибизни тас этмезлигибизге бек ышанабыз.

КЪОЙЧУЛАНЫ Аскер,
тарих илмуланы доктору,
профессор, РФ-ны илмусуну
сыйлы къуллукъчусу.

2018 дж. абыстолну 1 "КЪАРАЧАЙ"
ЁЛЮМНЮ АУУЗУНДА

Анамдан айырылгъаным

Атабыз атсыз-чуусуз болуб, андан чыртда хапар келмегенине, ёлгенди деб тура эди анам. Тас болгъанын билдирген къагъытны алгъанында уа, асыры бек къыйналгъандан, тёшекге тюшюб къалгъан эди.

Анам ауруб джатыб тургъан заманда, бек ач болгъаныкъда, ашарыкъ излеб, ферманы складына тюшюб, бышлакъ кесек алгъан эдим. Юйню башы бла чыгъыб, къарауулну къолуна тюшерге да аздан къалгъан эдим. Бышлакъны юйге келтиргенимде, къайдан алгъанымы билирге излеген эди анам. Аны къыйнаргъа излемей, ким эсе да бергенди деб, къойгъан эдим. Ауруб тургъан анам: «Биреу разы болуб берген эсе игиди, алай болмай, урлаб, гюнах затны алыб келген эсенг, мен ёмюрде да разы боллукъ тюлме...» - деген эди. Андан сора не къыйын болумгъа тюшсем да, сормагъанлай кишини затын алмагъанма.

Анам хариб ма ол ауругъанындан эс джыялмай, бек джашлай, дуниядан кетиб къалды.



Анам ауушхан сагъатда мен онбир джыл болгъан джашчыкъ эдим. Биз тургъан джерде не джууукъ, не таныш адамыбыз джокъ эди. Хоншубуз къазах къарт бла аны юй бийчеси меннге анамы асыраргъа болушдула. Къартны бир аягъы джокъ эди. Ёрге ким болса да болушуб, алай тургъуза эди. Ол да, таягъына таяна, бизге кёл эте, юй бийчеси бла мен да эски кийизге чырмалгъан анамы къабырлагъа сюйреб элтдик. Алайда къарт, къабыргъасындан таяныб, къабыр къазыб башлады. Биз да къарыуубузгъа кёре болушдукъ.

Анамы асыраб, башы къамиш бла джабылгъан джер юйчюкге къайтханымда, къарнашчыгъым бла эгешчиклерим, чыпчыкъ балалача, бир-бирлерине къысылыб, къалтыраб джылай тура эдиле. Киргенимде, анасыз къалгъанларына къыйналгъанларыны тышында да, ачлыкъ къысыб, къабаргъа джукъ келтирген болур деб, бетиме умутлу къарадыла. Мен да асыры ачдан кёзлерим къарангы эте, кючден джыйылгъан эдим. Джыларым тамагъыма тыгъылыб, тышына къачдым. Къызчыкъладан тамада, ызымдан чыкъды да: «Ашаргъа джарарча бир джукъ табсанг, аламат хант этерик эдим», - деди.

Мен не этерге билмей, къайры баргъанымы да ангыламай, къуруб баргъан элчикни къутсуз орамында, ауанача, бара, бир ачы, адам къоркъарча «суратны» кёрдюм...

Бир къарачай джаш тиширыу, кесини тыгъырыкъчыгъыны босагъасында ёлюб тура эди. Аны къойнундагъы гитче къызчыгъы да, анасыны ёлюб тургъанын ангыламай, къарылыб, хырылдаб, анасыны эмчегин эмерге дыгалас этиб кюреше тура эди...

Мен кёрген затымдан шашхынлыча бола тебредим да, дагъыда: «Мени анамы ёлюгю атылыб турмайды босагъа юсюнде... биз анабызны асырагъанбыз... ол ёлген анасыны эмчегин эме тургъан къызчыкъ да мени эгешчигим тюлдю... мени эгешчиклерим да, къарнашчыгъым да алкъын ёлмегендиле... биз саубуз... бизден къыйынлыла да бар кёреме...» - деб, кесиме кёл эте, биягъы къазах хоншубузгъа бардым. Мени нек келгеними ангыладыла. Хурджунума сыйыннганыча бир принч къуйдула, алгъаракъдан къалгъан болур эди, къатыб тургъан гырджын джартыны да бердиле. Къарт дагъыда бир затла теджеген эди. Мен алыргъа унамай, анга, «сау болугъуз» деб, юйюбюзге мыллык атдым. Джолда чабыб бара уа, «бош алмадым бергенин» деб, сокъурана эдим.

Юйге келгенимде, бары да мени аллыма къараб тура эдиле. Мен ары чыкъгъан кёзюуде, бир хоншубуз, бизнича кёчюрюлюб бери тюшген немец къатын, кружка бла эчки сют, бишген затчыкъла келтириб кетген кёре эдим. Сабийле, алагъа тиймей, мени сакълаб тургъан эдиле.

Ма алай бла тёрт ёксюз сабий къуру тыбыргъа къараб къалдыкъ.

Ёлюмню ауузунда айланнган сабийле

- Аталары къазауатда ёлгенине къагъытла келген ёксюз юйдегилеге ай сайын ачха бере эдиле. Мени атам башсыз болуб къалгъаны амалтын, аллай болушлукъ да джокъ эди.

Кавказда заманыбызда, къарт атама башха элге тебрей башлаб, анам алтын, кюмюш, башха сыйлы, керекли затларын бир ящикге джыйыб, юйюбюзню чардагъына чыгъаргъан эди. Ач болгъан кюнлерибизде: «Бусагъатда ала бери тюшюб къалсала, гырджыннга, принчге, уннга ауушдурлукъ эдим», - деб, айтыучан эдим...

Кавказда заманында хар неси да джетген, тенгчиклерине шекер гыртладан, конфет-къалачдан юлюшле этген, кесини энчи миннген аты болгъан, кёлю бёгекликден толгъан джашчыкъ, энди уа къарыусуз инсанчыкъ, замансызлай уллайгъан бир назик балачыкъ, бир сууукъ джер юйчюкден чыгъа, ачдан инджиле, сууукъдан къата, зыккыл кийимлери бла, кесинден онгсуз эгешчиклери бла къарнашчыгъына бир тилкем гырджын табалсам деген къайгъыда айлана эди.

Ёлгенлени санларындан тоймагъан джелмаууз ПахтаАралны къутсуз джеринде айланнган ол ёксюз джашчыкъ мен эдим. Ёлюмню ауузунда айланнган, джанлары седирей баргъан менича балала кёб эдиле анда.

Ёксюз сабийлени сабий юйлеге ашыра эдиле неда джууукъ адамлары болсала ала эдиле. Башында айтханымча, къысылыр джерлери болмай, калак айланнган сабийле джетише эдиле. Ала къауум-къауум болуб, атылыб къалгъан чардакълада, джер юйледе кечине эдиле, базарлада гудучулукъ этиб джюрюй эдиле. Мен артда билгеннге кёре, аманлыкъчы адамла аланы кеслерине илешдириб, терс джолгъа салыргъа кюреше эдиле. Аны амалтын НКВД, осуйлукъ органла ёксюз сабийлеге бек къайгъыра эдиле.

Ол дунияда анама не джууаб берлик эдим?

- Бир кере эки эгешчигими да, къарнашчыгъымы да тас этерге аздан къалгъан эдим. Энди аны хапарын айтайым...

Чыпчыкъла да джырлай, джылы джарыкъ эртденде, сууукъ джер юйчюгюбюзден орамгъа чыгъабыз. Тёгерекде рахатлыкъ, къайгъысыз болум. Бир заманда, къайдан чыкъды эсе да, бир эски джюк ташыучу машина къатыбызгъа джетиб, тохтады. Андан бир чырайлы, сюйюмлю тиширыу тюшдю да, ышарыб саламлашды, бизни бла орус тилде ариу сёлешиб тебреди. Мен анга джууукъ келдим, не излегенин билир акъыл бла. Ол биягъынлай джылы ышарды, башымы сылады, ким бла джашагъаныбызны сорду. Тыйыншлы, ачыкъ джууаб табмагъанында, чёгеледи да, сёлешгенин да тохтатмагъанлай, бизни атларыбызны, джылларыбызны джазыб тебреди. Биз орус тилни къолайсыз биле эдик, аны не айтханын иги ангыламай эдик. Алай болса да, Хусей бла Мариямны сабий юйге къоратыргъа, мени бла Муслиматны уа анабызны эгечине берирге излегенин ангыладым. Мариямны джюрекчиги бир джукъ сезген болур эди, къычырыкъ этиб, джылаб тебреди. Тиширыу аны къойнуна алыб, бир затла айтды, сора Хусейни да къолундан тутуб, ол эски машина таба атлады. Аны кюбюрю уа тюрлю-тюрлю джылладагъы сабийледен толу эди. Бизнича джазыкъла, ата-анасыз къалгъан, ачджаланнгач насыбсызла... Аланы кёргенимде, мени джюрегими бир къоркъуу кючледи, мадарсызлыкъдан кёзлериме джыламукъла урдула, санларымы къалтырауукъ алды. Безгегим тутса тие эди меннге аллай къалтырауукъ. Не кюрешсем да, ол къалтырауну тыялмадым. Бизге этилген сыйыннгысыз терслик эсиме тюшюб, къолумдан джукъ келмегенин ангылаб, тюнгюлмеклик кючлеб, тузлу джыламукъла бетими джуудула. Алай а, бу адамла бизни джазыкъсынырла да, тынчлыкълы къоярла деген ышанмакълыкъ джукъланмагъан эди джюрегимде. Мен ол тиширыугъа: «Сиз алыб кетсегиз, къайдан табарыкъма? Аллах бла тилейме, къоюгъуз, мен кесим къарарыкъма, джукъ керекли этерик тюлме», - деб джалындым.

Алай а, мени сёзлерим, мени джалбаргъаным аны джюрегин эритмеди. Бюгюн, айхай да, аны ангылайма: бизни болумубузну кёрюб, ууакъ сабийлени ёлюмню къолунда къоюб кетелмей, бизни бир-бирибизден айырыргъа оноу этген болур эди тиширыу. Алгъа Мариямны, ызы бла Хусейни машинаны кюбюрюне узатды. Анда олтургъанладан бир абадан къызчыкъ Мариямны алыб, кабинагъа джууугъуракъ олтуртду, Хусей арт джанында къалды. Шофёр, бургъуч бла машинагъа от алдыра, меннге къолун силкиб, машинаны акъырын джолгъа джарашдырыб, джюрютюб тебреди. Мен симсиреб, бола тургъан ишге ийнаналмай, аны ызындан къараб турдум. Бютеу дуния меннге душманлыкъ этгенча халда эдим. Машинаны кюбюрюнде баргъан ёксюз балачыкъла, аналарындан айырылгъан къозучукълача, мау-шау эте бара эдиле.

Мен алай тынч бериб къояллыкъ тюл эдим туугъан къарнашчыгъым бла эгешчигими бир тыш адамлагъа. Артда мен къайда излерикме аланы? Ол дунияда анама не джууаб берлик эдим: «Къайдадыла?» - деб сорса?

Ызыма айланыб къарагъанымда, чёгелеб, тобукъчукъларын къучакълаб джылай тургъан Муслиматны кёрдюм. Олсагъатлай эс джыйыб, анга: «Джылама, мен аланы юйге къайтармай къоярыкъ тюлме», - деб, полуторканы ызындан мыллык атдым.

Хырылдаб, солууум тыйыла чабама. Хусей машинаны кюбюрюнден меннге къараб джылайды. Мени насыбыма машина, чархлары джумушакъ къумгъа бата, акъыртын барады. Биринчи тикге джетиб, ол андан да акъыртын болгъанында, мен, аны ызындан джетиб, Хусейни тартыб джерге атдым. Ол чарх ызгъа тюшгенинде, аны юсюне джатыб, киши эслемесин деб кесим бла джабдым. Машина бир кесек узайгъанында, Хусейге: «Къамишледе бугъун», - деб, дагъыда Мариямны къутхарыргъа машинаны ызындан чабдым. Кабинада олтургъанла кертиси да бизни эслемедилеми огъесе джазыкъсыныбмы этдиле да, тохтаб кюрешмедиле. Мариямны да алдым машинадан. Мариям къалтыраб: «Хызыр, сен бу джолдан сора бизни кишиге бере турма да... Ачдан ёлсек бирге ёлюрбюз да къалырбыз... Анабызны къатында къабырда джатарбыз да къалырбыз...» - деб джылай эди. Мен да тыхсыб, эгешчигим бла къарнашчыгъымы къойнума къысыб: «Бу джолдан сора, мен сизни кишиге берлик тюлме...» - деб, тёзелмей джылай эдим.

ХУБИЙЛАНЫ Ислам.

2018 дж. абыстолну 1 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхы иш
ТАРИХ ЭСИБИЗНИ ТАС ЭТМЕЗ ЮЧЮН

Къарачай Эресейни къурамына киргенли быйыл 190 джыл болады. Бу кюнледе хасаука урушну эсгере, кёбчюлюк информацияны мадарлары ол темагъа атаб, бериуле этедиле, статьяла, очеркле джазадыла, тарих дерсле бардырадыла.


Аууз-герги айны (октябрны) 26-чы, 27-чи кюнлеринде Къарачай-Черкес кърал университет «Карачай в составе России: исторический опыт, современное состояние и перспективы трансформационных и модернизационных процессов» деген Бютеуэресей илму конференция бардыргъанды. Анда доклад этгенлени араларында тыш къраллы адамла да бар эдиле.

Конференциягъа Москваны, Санкт-Петербургну, Ставрополну, Махачкъаланы, Майкопну эмда бирсилени, бютеулей да 10 шахарны, экспертлери келген эдиле. Аны бла да къалмай, конференцияны ишине Азейбарджанны, Абхазияны, Болгарияны алимлери да къошулгъан эдиле. Ким да билгенден, бюгюнлюкде Эресей къралны, Кавказны да бек магъаналы борчларыны бири халкъланы араларында шохлукъну, социал джаны бла бирликни сакълауду, джамагъат халны игилендириудю. Конференция ол тукъум излемле салгъан соруулагъа джууаб излей, аны бла бирге тарихчилени политологланы, социологланы, тил, адабият эмда бирси илму бла кюрешген алимлени тинтиу ишлерин бирикдирирге бир-бири ишлерин ангыларгъа чакъыра эди.

Бу конференцияны дагъыда магъаналылыгъын чертген бир зат: быйыл Къарачай Эресейни къурамына киргенине 190 джыл бола эсе аны юсюнден кърал дараджада айтыргъа, илму джаны бла быллай форумла бардырыргъа, официал СМИ-де аны юсюнден эркин сёлеширге мадар чыкъгъанлы быйыл 10 джыл болады. Он джылны мындан алда эсде къаллыкъ бир илму конференция болгъан эди. Аны да биягъы университет къурагъан эди. «Къарачай-Черкесияны халкълары Эресейге къошулгъанларына 450 джыл» деб Москвагъа да сингдириб бошагъан эдиле республикада бир къауум джамагъат къозгъалыула.



Биз хапарын айтхан кёзюуде, он джылны мындан алда, ол лозунгну джангыртыб бютюн да бек къозгъаб кюреше эдиле. Сау болсунла, университетни устазлары, тири джашларыбыз, тыйгъычланы да урушмагъанлай, тюйюшмегенлей, ариулукъ бла хорлаб, «Къарачай Эресейни къурамына киргенли - 180 джыл» деген ат бла илму конференция хазырлаб ариу халда бардыргъан эдиле. Республиканы башчылыгъы да аны джакълаб, тюзлюк джанлы болгъанын танытхан эди. Бусагъатдагъы властларыбыз тюз, башламчылыкъны джакълай, биз хапарын айтхан конференцияча ишлеге болушады. Конференциягъа джыйылгъанлагъа хошкелди сёз айтды, вицепремьер Чеккуланы Хызыр да. Ол республиканы Башчысы Темрезланы Рашидни атындан да алгъышлагъан эди джыйылгъанланы.

Илму конференцияда кёб тюрлю доклад этилди. Ахырында тыйыншлы резолюция да алынды. Къарачайны 190 джылны мындан алда Эресейни къурамына киргенине кёб тюрлю аспект бла къараб, кёб доклад этилди. Барыны да баш магъанасы бир эди: ол кёзюуде эки джаны да кесамат этиб бегитгенлери тюз оноу, акъыл оноу болгъан эди. Ол себебден къарачайлыла ол ишге тарихлерини джарыкъ бетлерини биринеча къарарыкъдыла.

Конференция эки кюнню барды. Экинчи кюн Хасаукада, уруш баргъан джерде, джангы ишленнген эсгертмени къууанч халда ачыугъа аталгъан митинг болду. Ол эсгертмени ол кюннге хазыр этер ючюн, миллетибизни тири джашлары кёб къыйын салгъандыла. Ала кеслерине махтау излегенле тюлдюле. Алай болса да былайда атларын сагъынмай болмайбыз. Ала джаш тёлюбюзге юлгюдюле: Къочхарланы Джашарбек, Ёзденланы Аубекир, Ёзденланы Таусолтан, Темрезланы Хасан, Лайпанланы Руслан эмда башхала кече-кюн демей, Худес ёзен бла Хасаукагъа баргъан 45 километр, тауну башына чыкъгъан, тик джолну да джарашдырыб, эсгертмени кесин ишлеб, бек уллу къыйын салгъандыла.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

2018 дж. абыстолну 1 "КЪАРАЧАЙ"
Адамлыкъ
ЗАМАННЫ КЕТМЕЗ ЫЗЛАРЫ

Аллы газетни 79-чу, 80-чы, 81-чи, 83-чю номерлериндеди.

Къарачайлыла ол ёртенли джыллада чууут къачхынчылагъа болушханны тышында да аскерчилеге, онгсуз адамлагъа да болушлукъ этгенлей тургъандыла. Аллай юлгюле кёбдюле. Сёз ючюн, Гитче Къарачай райондан Ёзденланы Найыбны къызы Уркъуят, эки джаралы къызыласкерчини кеслеринде джашырыб, джанларын къалдыргъанды. Аскерчилени бири юзбекли, бири да тюркменли болгъандыла. Джаралары иги болгъанлай ол джашла джангыдан фронтха кетгендиле. Джаралы аскерчилени джанларын Къарачайны башха эллеринден адамла да къалдыргъандыла.

Биз, энтда оккупацияны хыны заманына къайта, билгенибизни, эшитгенибизни айтыргъа излейбиз.

XX-чы ёмюрню 30-чу джылларында Къарачай автоном областны Учкуландагъы орта школунда Москвада вузланы бошагъан Батчаланы Къаракёзню джашы Мудалиф, Джанибекланы Магомет, Байчораланы Энвер, Сылпагъарланы Энвер, Кипкеланы Джаппай бла бирге чууут джаш Фризен Давид Давидович да устаз болуб ишлегенди. Ол къыйын кёзюуде школгъа директорлукъ Батчаланы Мудалиф этгенди.

Бизни джерле оккупацияда болгъан заманны алында диверсион тахсачы бёлекле къуралыб, алагъа Батчаланы Мудалиф башчылыкъ этгени да къазауатны тарих бетлерине джазылгъанды. Батча улуну орунбасарлары чекист Семенланы ХаджиМуратны джашы Ахмат, Красный Востокдан Хутов Мурат, Москвадан келген радист Забегалов Дмитрий Фёдорович боладыла.

Биз атын башыракъда сагъыннган таулу чууут джаш Фризен Давид Давидович, 1938-чи джылдан башлаб, Учкуланда Чотчаланы Чотчаны джашы Джамашыулада джашаб, устазлыкъ ишинде ишлегенди. Ол Учкуландан кеслерини Махачкъалада юйлерине кетиб къалалмай, немчала кетгинчи, Джамашыулада бугъунуб тургъанды. Алай этгени уа, Джамашыуланы юйюрлерине бек къоркъуулу болгъанды. Оккупацияны кёзюуюнде Учкуланда немчала кёб коммунистни, чууутлуну, элчини джашауларын юзгендиле.

1942-чи джылны къыркъауз айыны аягъына фашистле КъАО-ну толусу бла кючлейдиле. Ауушлагъа иелик этедиле.

Башында тизимге къошулгъанланы бири Гапполаны Хаджият кесини къызы бла бирге Бобров атлы санаторийде онгсуз сабийлеге къараб тургъанды. Чууут тиширыула Вера бла анасын кеслеринде джашыргъандыла.



Чотчаланы Шамил.

1943-чю джылны абыстол айыны аллында къарачай халкъ сюргюн болгъанында, Давид Давидович Фризен кесини разылыгъы бла къарачайлыла бла бирге Къазахстаннга кетгенди. Анда Джамбул областны Гродиково элинде школда немча тилден устазлыкъ этгенди.

Зеленчук районда Къызыл Октябрь элден Кипкеланы Мариям къуршоулу Ленинграддан къачырылыб келген юч чууут сабийни немчаладан джашырыб тургъаны ючюн кесини тёрт сабий бла бирге ХасаутГреческое элни чегетинде немчаланы къолларындан ёлгенди. Бир къауум сабийни фашистле мешнала бла Хасаут-Греческоеге джетдирирге Байчораланы Азрет, нёгерлери бла бирге джетиб, сабийлени сыйырыб, чегетде джар тюбюнде джашыргъанды. Сора Азрет Чотчаланы Шамилге «Сабийлени къорат» деб билдиргенди. Кёб турмай Шамил бла Андрианов Николай, ышаннгылы адамланы джыйыб, сабийлени табыб чыгъаргъандыла.



Фризен Давид бла Батчаланы Мудалиф.

Ол кюн 53 къачхынчы сабийни фашистлени къолларындан алалгъандыла. Ол заманда уллу джигитлик этгенлени – Хасаут-Греческое элни адамларыны - атларын, тукъумларын толусу бла билдирирге дурус кёребиз. Ала ма была болгъандыла: Чотчаланы Оштайны джашы Шамил юйдегиси бла: юй бийчеси Джандет, къызлары Соня, Уллучукъ, Алачыкъ; Андрианов Николай, аны юй бийчеси Елена Абрамовна; Полина Кузьминична Харибова; Федора Устиновна Фанаилова; Чотчаланы Оштайны джашы Шамда бла юйдегиси: Магомет, Домалай, Рамазан; Оштайны джашы Окъуб бла юйдегиси: Абдуллах, Ибрагим, Гитчеариу; Оштайны джашы Таукъан юйдегиси бла: Идрис, Зухра, Гардыу, Батдал; Оштайны къызы Сейир юйдегиси бла: Ахмат, Пазлий; Тамаев Пётр; къарнашла Кипкеланы Тилимек бла Ачахмат; Къочхарланы Исхакъ; Текеланы Рамазан; Хитилова Маруся; Валя – проводница; Чотчаланы Мачарны джашы Азрет; Кипкеланы Батдалны джашы Ансар; Саулов Пантелей; Апачева Елена, Хитилов Харлампий; Чотчаланы Хусейни джашлары Кёкчюк бла Ханапий, къызы Сапият; Вера Ивановна бухгалтер; Халджиев Иван Лазаревич; Чотчаланы Хасанны джашлары Нёрчюк бла Исмаил; Чотчаланы Хызырны джашы Ахья; Толкачёва Валентина; Чехова Маруся бла Мария; Эрикгенланы Халитни джашлары Нёрчюк бла Деучюк, къызы Паризат. Аланы тизгинлерине Чотчаланы Бекирни джашы Магометни, Тамбийланы Шамкъызны, Орусланы Гюргокъаны джашы Азретни, Орусланы Мудалифни къызы Соняны (П.М.Баскаевни юй бийчеси), Шоштайланы Исмаилны джашы Борисни дагъыда башхаланы къошаргъа тыйыншлыды.

Мындан арысы басмаланныкъды.

ДЖАНИБЕКЛАНЫ Абидат,
ЧОТЧАЛАНЫ Абук-Алий,
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

ЗАМАН
Шабат кюн, 3 ноябрь, 2018 жыл №135
КУЛЬТУРА
ТАУЛУ ЖУРТНУ ЮСЮНДЕН ФИЛЬМНИ ТЮРКДЕ БЕК ЖАРАТХАНДЫЛА


6 ноябрьде тырныауузчула кеслерини Культура дворецлеринде Къумукъланы Магометни «Юй» деген кинофильмине къараргъа боллукъдула. Бу жаш адамны республиканы жамауаты, андан тышында да иги таныйдыла. Ол бир къауум къысха метражлы кинону, иги кесек клипни, «Любовь не за горами» комедияны да режиссёруду. Аны «Ах, мой Чегем» деген, Къулийланы Къайсынны сёзлерине Атмырзаланы Элдар жазгъан, кеси жырлагъан жыргъа этилген клипи кимни да ыразы этгенди.

Былтыр а Магомет «Бичакъ» деген киносун алдыргъанды. Ол къарачай-малкъар бичакъны юсюнденди. Аны да Тюркде былтыргъы 24-чю халкъла аралы фестивальда «Тюрк дунияны киносуну кюню» деген номинацияда кёргюзтгендиле. Ол андан лауреат болуп къайтханды.

Махтаулу таулу жашны «Юй» атлы чыгъармасы быйыл Тюркде Адан шахарда сентябрьде баргъан "Alt n koza" ("Золотой кокон") деген 25-чи халкъла аралы кинофестивальда «Миллет документли кино» деген номинацияда игиледен бирине саналгъанды. Орусча аны аты «Архитектура балкарского жилища» деп айтылады.

Бу документли кино ма лкъар халкъны эрттегили жашау турмушуну юсюнденди. Аны сценарийи Эммануил Бернштейн деген белгили тарыхчыны илму, тинтиу ишлерини мурдорунда жазылгъанды.

Аланы хайырланып, тарых илмуланы кандидаты Асанланы Юрий, архитектор Екатерина Кохташвили, къурулушчу Байсыланы Алим, искусствовед Григорий Климовицкий, художник-скульптор Вадим Джиоев таулуланы юй-журт ишлеуде эрттегили хунерлерин эсге тюшюрюрге болушхандыла. Валерий Новиков а, Чистые Пруды деген жерде сурат галереяны директору, Эммануил Бернштейнни ишини энчилигин белгилеп, анга уллу багъа бергенин билдиргенди.

Кинону бютюнда магъаналы этген а жаш композитор Малкъондуланы Ахматны «Минги-Тау» симфониясы бла Отарланы Омар айтхан халкъ жырладыла.

Аны бир-бир жигитлери ана тилибизде сёлешедиле. Бу ишге аллай белгили фестивальда бийик багъа бергенлери бизни кино искусствобузда алгъа эслерча атлам этилгенини шартыды. Аны бизге, малкъар халкъгъа, магъанасын айтыргъа уа сёз жетмейди.

Фестивальны программасы бир да уллу эди. Анда «Мен азиятма, мен – африканлыма» деген аты бла да болгъанды номинация. Аны эсгертгенлигим, муну къурагъанла узакъ миллетлени, жууукъ къоншуланы да жыйгъандыла бирге – кинону байрамыны географиясы алай кенг эди.

Кинофорумда къаралгъан битеудуния кинематографияны ишлерини саны эки жюз бла жарымдан аслам эди. Алагъа онбеш номинацияда беш жюри къауум къарагъанды. Жыйылыуну тарыхыны юсюнден бир къауум сёз: быллай къууум бла Тюркде онсегизинчи кере жыйыладыла. Бек биринчи 1969 жылда болгъанды ол. Онсегиз жылны унутулуп туруп, ишин жангыдан башлагъанды. 2005 жылдан бери уа тохтамай бардырылады.

Бу байрамны къурагъанла фахмулу режиссёрлагъа не жаны бла болушлукъ этериклерин билдиргендиле. Айыргъанларына ахча саугъала да этгендиле. Бизни жерлешибиз Къумукъланы Магомет андан хорлам бла къайтханы, сюйюнчюлюкча, алай кирди юйлерибизге. Ызы къалын болсун!

МУСУКАЛАНЫ Сакинат.

ЗАМАН
Шабат кюн, 3 ноябрь, 2018 жыл №135
Адабият
ЖАШАУНУ АРИУ ДА,
КЪОЛАЙЛЫ ДА ЭТЕРГЕ СЮЙЮП



КъМР-ни халкъ поэти, жазыучу, кёчюрмечи, КъМРни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, Кавказны халкъ поэти, Россейни поэзия академиясыны членкорреспонденти Гуртуланы Солтанбекни жашы Салихге быйыл 80 жыл болгъаны бла байламлы битеу да кавказ республикалада байрамла барадыла. Этген ишине, фахмусуна сый берип, къалам къарындашлары, ол жерлени жамауатлары да бизни заманны ахшы поэтлеринден бирине атап, къууанч этедиле, жашау эм чыгъармачылыкъ жолуну юсюнден айтадыла, назмуларын окъуйдула.


«Эльбрус» китап басма да, Гуртуланы Салихни юбилейине жоралап, бештомлукъ жыйымдыгъын чыгъаргъанды. Аны юч тому былтыр басмаланнганды, экиси уа – быйыл. Алагъа жазыучуну назмулары, поэмалары, романлары, повестьлери, кёчюрмелери да киргендиле.

Биринчи китапха ал сёзню филология илмуланы кандидаты Ёзденланы Фатима жазгъанды. Ол анда Гурту улуну жашау эм чыгъармачылыкъ жолуну юсюнден толу хапар айтады, малкъар адабиятда аны магъанасы къалай бийик болгъанын белгилейди.

Биринчи жыйымдыкъ юч бёлюмден къуралгъанды. Хар бири – энчи китап. Биринчиси – «Жол буюрулсун ызымдан келгенлеге» деген – алгъыш бла башланады. Ол алгъыш жашауну юсюнден оюмлау бла бирге иги тилеклени шауданы болуп, къууандырады. Поэт сабийликлерин уруш, кёчгюнчюлюк сыйыргъан тёлюденди. Бу ал сёзюнде – алгъышында да келген жолуна, къадарына къаллай багъа бергенин айтады, ызы бла уа аны бла бир кезиуде, бир жерде жашагъан адамлагъа, бютюнда окъуучу тенгине, ариу тилек этеди.

Къууанчынг артыкъ болсун сени!
Ауур жюгюнгден а бёл манга.
Къарачы – бу дуния бир сейир,
Нечик ушап турады ол тангнга!

Сабийни башын сылагъандан
Уллу къыйынлыкъ кёрмей жаша!
Жашауунг сени сыйлагъанда,
Кёкде учуп турсунла къушла!

20-чы ёмюрню сынаулары кёп эди. Ол себепден ахшыларыбыз дайым жашау турмушубузну игиге тюрлендирирге кюрешип тургъандыла. Ким сауут бла, ким сабан агъач бла, ким къалам бла. Аллай багъалы адамына Салих Кязимни санайды. Аны китапны ал бетлеринде сагъынады.

Экинчи бёлюм «Назмум, жандауурсуз болма…», ючюнчю бёлюм а «Шаудан ауазы», деген атла бла келедиле. Былагъа кирген назмуланы арасында граждан лирика, инсан, философия, табийгъат назмула да кёпдюле. Адамны юсюнден айтылгъанлары уа назмучу бизни къайсыбыз да ата-бабаларыбыз кёп сынауладан сыйлап алгъан ёмюрлюк затлагъа таяна жашагъанын билдиредиле. Сёз ючюн, «Эски жыр». Анда таулу халкъ жырны къанат берген кючю жаны барны не тюрлю болумда да тирилтгенин кёргюзтеди.

Асыры кёп айтылгъандан, сёзлери, макъамы да бирге байланып, сыйдамла болуп къалгъандыла эрттегили жырла, макъамла. Баям, жаныбыз бла, къаныбыз бла ангылайбыз аланы, акъылыбыздан алгъа болуп, къагъанакълай да. Поэтни кёз къарамы аллай затланы энчиликлерин чертип, ол айтырыкъ сёзюн лирика жигитни ауузуна салады.

Ата журтну темасы, сёзсюз, Гуртуланы Салихни чыгъармачылыгъында эсли жерни алады. Аны «Холам», «Холамлыгъа сёзюм», «Акъ-Сууда битген наныкъ», «Холам, не болду санга?», «Намыс», «Акъ-Суучу сонетле», «Тилиди халкъны халкъ этген», «Мен, туугъан жерим, этмейме ант…» деген эм башха назмуларын окъугъан ангылайды – Салихча поэтлени жюреклери кенгди, андан сыйынадыла ары миллетни, къыралны, дунияны къайгъылары да.

Ма ол себепден, ол гюржюлю Руставелини къанатлы поэмасын, винницачы назмучуланы жазгъанларын, кёп башха миллетлени келечилерини да оюмларын ана тилибизде айтдыргъанды. «Кавказ жазыучуланы клубун» къурагъанды, «Кавказны халкъ поэти» деген сыйлы атха тийишли болгъанды.

Адамны бла табийгъатны бирликлери таулада бютюнда бек билинеди. Ол затны автор кёп назмуларында келишдиреди. Аланы бир-бирлерин табийгъатны суратлау бла башлап, ызындан адамгъа къайтады – урушдан къайтмагъан атасы Солтанбекге, ыннасы Къурманкъызгъа, анасы Абатха, сабийлигинде, артда да къадар тюбетген танышларына («Тау къайынчыкъ», «Туугъан жериме», «Къар», «Таула жууукъ кёрюнедиле…»…).

Эжиулюдю айтылгъан сёз таулада. Ол кесин къаягъа уруп, артха къайтады да, андан болур алай. Сюймеклик да андан кёпдю бизде. Назмучу ариу сюжет ызла къурайды ол сезим жарсытхан, къууандыргъан лирика жигитлерине: бирде къызчыгъыны къолун тутуп, андан сюйгенини «тылпыуу келгенин» сезеди, бирде къызны анасы, къонакъгъа келип, алада унутуп кетген гюлменди аны сюйген жашы жанында жюрютеди, бетденбетге тюбеселе, жашны «жюреги уста уучу тутхан кийик улакъчыкъ кибик тыпырдайды».

Айхай да, хар заманда да сюймеклик кюнча жарытмайды. Аны жууапсызлыгъы кюйдюреди кёплени. Сюймеклик къалай ачы да, къалай татлы да болгъаныны юсюнден айтады поэт («Санга жанын къурман этди къарамым…», «Къызынг соргъан иш болса», «Кишиге айтмайма мен кюйгеними», «Сюймеклик къыралы»…) . «Тюгенмезлик ырысхы» деген поэмасында ол ариу сезимни ажайып кючюне махтау салады. Сюйгени ол дуниядан къайтаргъан лирика жигит «жангы жашауунда» ал сёзюн: «Сени кёрдюм – къачдыла къайгъыларым…» – деп башлайды.

Тиширыуну сыфатын кёп тюрлю амалла бла, сюжет ызла бла, табийгъат бла байламлы къурайды назмучу «Ананы сыйлы тилеги», «Тиширыу гюлле алып келеди», «Таулу къызгъа», «Къыргъызлы къыз», «Мени ыннам Къурманкъыз» деген эм башха чыгъармаларында. Таулу тиширыугъа этилген сый миллетинге этилгенчады – ол сакълагъанды халкълыгъыбызны къыйын жыллада.

Ата журтха термилиуню кеси сынагъан таулу жаш, ол болум кимни да жюрегин алай къыйнагъанын биледи. Аны юсюндендиле «Чыганлыны жыры», «1944 жыл. 8-чи март», «Жиляйды терек», «Тууар вагон», «Кърым татарлы», «Тарых» деген назмула.

Философия магъаналы чыгъармалары уа – «Жашаугъа сёзюм», «Саркъады суу», «Хар жюрек – бир къырал», «Алдаулу шошлукъ», «Элия бла кюн», «Жюрек къайгъым», «Акъыл», «Жер айтады манга» эм башхала – бизни заманны, адамны юсюнден сагъыш этдиредиле. Аны бла бирге чам, лакъырда да барды Гурту улуну поэзиясында.

Ой, къызла, тюшюмде сиз,
Бир жыйыннга жыйылып:
«Сени сюйюп, – дедигиз, Жагъаланы жыртдырдыкъ»…
Неда:

Мен киеу болайым сени ананга,
Бол сен а мени анамы келини…

Аталгъан назмула да кёпдюле китапда: «Жапсарыу чигинжиси» (Чеченланы Шамилге), «Алим Кешоков», «Хулчаланы Махти», «Луговскойну жюреги», «Миллет уланы (Батдыланы Мустафагъа), «Акъниетле» (Уяналаны Мухтарны юйюрюне), «Биз къауумда игибиз» (Мокъаланы Магометге) эм башхала. Аланы хар биринде да поэт жылы сёзю бла ол ыразы болгъан адамланы танытады окъуучугъа.

«Кюйген таш» атлы поэма Къулийланы Къайсыннга аталады. Бу жазыу уллу поэтни жашау эм чыгъармачылыкъ дерслери аны ызындан келгенлени жашау институтлары болуп къалгъанларыны юлгюсюдю.

Гуртуланы Салихни экинчи китабы да юч бёлюмден къуралады: «Тынгылайма жерни тебиуюне», «Атам. Анам.», «Кёк бла жер». Биринчи бёлюмде келген «Кязим хажи – ата ташында» деген назму магъана, суратлау жаны бла да байды. Чыгъарманы къуралыу энчилиги бу назму жанрда угъай, поэма болуп келгенин айтады. Нечик насыпды ол – аллында аллай, Кязимча, юлгю алыр акъылманы болгъан! Аны ата журтха къайтаргъанда, басхычына жабышхан жашладан бириди Салих.

Жюрек жаланлыкъ бла жазылгъан «Гирхожанчы таматабыз» деген назму халал, чырайлы, жумушакъ сёзлю, жууаш адамны – Отарланы Керимни келтиреди кёз аллынга.

Салихни бери кирген «Тёрт алма терек» деген повестини жигитлери таныулу адамладыла – аны юйюрю. Урушха кете, атасы салгъан тёрт алма терек ёседиле лирика жигитни арбазында. Аманат этип кетгенди Солтанбек. Алай аланы къадарлары къалай боллугъун, боран желле не оноу этериклерин билмей эди таулу киши, тёрт баласына атап, ол алма тереклени орнатханда. Жюреги айтып, бу чыгъарма алай жазгъаны сезилип турады. Ол юйюрню къадары халкъыбызны тарыхын къурагъан тюзлюк хапарладан бириди. Бу темагъа автор «Атам». «Анам Аба» деген назму къауумларында къайтады.

Китапха Гурту улуну иги кесек поэмасы киргендиле. Аланы арасында «Байсолтанланы Алим». Ол жигитликни юсюнденди, аны махтау. «Мудах кёк», «Таш», «Кёк бла жер» деген поэмаларында, алагъа, баям, публицистика поэмала дерге боллукъду, Салих халкъланы, адамланы кёп жарсыулу, хорламлы, бушуулу да къадарларын суратлайды. Хар инсаннга да халкъыны борчу хакъ болгъанын лирика жигитлерини юлгюлеринде кёргюзтеди. Халкъын къоруулаудан, сакълаудан, аны миллет даражасы ючюн кюрешиуден кери болмазгъа чакъырады окъуучусун.

Авторну «Мудах кёк» деген лиро-эпикалы поэмасы Ата журт урушда жоюлгъанлагъа аталгъан бушуу жырыды. Аталарыны тобукъларында олтурургъа термиле ёсгендиле кёпле. Автор аладан бириди. Ол сабийлени мудахлыкълары кёкге да жайылады. Къайтмай къалгъанла жыйырма миллион боладыла! Миллиондан бирини жюрекге жууукъ сыфатын эсгериу – аланы барын эсгериучады.

Бу поэмада Гуртуланы Салих малкъар поэзияда алыкъа жюрюмеген суратлау амалланы хайырланады. Сёз ючюн, гыллыугъа келтирилген къара сёз бла айтады оюмларын, ауазы да суратлауну халына кёре, бир тёзюмлю, бир ёхтем, бир бушуулу эшитиледи.

Назмуларында, поэмаларында, бери кирген «Согъумну 17-си» деген повестинде да жюрек тынгысызлыкъ лирика жигитни, авторну да жол нёгерлери болгъанлай барады. Сёз ючюн, «Чечен уруш», «Ийманлы Кавказыбыз» деген поэмалада поэт заманны ниет ёкюлю болуп чыгъады. Мамырлыкъны къоруулау, жакълау баш борч эсе хар бир назмучугъа, не властьдан, не душманларындан къоркъмай, аны юсюнден Салихча ачыкъ айталгъан азды. Аны ол жууаплылыгъы ата журтну, халкъны бюгюннгю кюню бла байламлыды.

Жазыучулукъ ишинде Салих, тенглешдириу, ушашдырыу, метафора, жаз тил, рифма байлыкъ, жютюлюк дегенча, уллу поэтикагъа тийишли амалла бла хайырлана, эсде къалгъан суратла къурайды.

Ючтомлукъну ючюнчю китабы саулай да кёчюрмеледен къуралады. Орус, белорус, дюгер, къыргъыз, поляк, азербайджан, тюрк, тюркмен, татар эм башха миллетли поэтле бизни ана тилибизде сёлешедиле. Халкъла арасында къарындаш сезимлик Гуртуланы Салихни чыгъармачылыгъыны баш темаларындан бириди. Ол миллет айырыучуладан тюйюлдю. Ол адамлыкъ бийикликни, анга кирген жандауурлукъну, халаллыгъыны, огъурлулукъну жарыкълыгъына къууанады. Окъуучусун да ол затха чакъырады.

Жыйымдыкъны тёртюнчю китабы «Ёксюзле жулдузуну сарыны» деген романдан къуралады. Китапны баш жигити Къарачачны прототипи авторну анасы Абатды. Аны жашау жолунда тюбеген къыйынлыкълары, тирнеклиги, сабийлерин аягъы юсюне салыр ючюн кюреши, баш иеси урушда жоюлгъанына ийнанмагъанлай, аны сакълап, ёмюрюн ашыргъаны – бары да барды романда. Алай бла автор таулу тиширыуну юлгю алыр суратын къурайды. Ёксюзле жулдузу къарайды кёкден Къарачачны къыйынлыгъына, аны биргесине жарсыйды, жиляйды, къууанады… жашайды. Ол а ётюрюк айтырыкъ тюйюлдю.

Бешинчи китапха «Бахча къоншула» роман, «Къыйырчы» деген повесть бла «Жашау хапарла» киргендиле. Роман сюргюнден къайтып келген жылладан башлап, жигитлери Хамбалийни, Хамангерийни, Шамшиятны, Шамарыуну, Лейляны юслери бла бир элни жашауун кёргюзтеди. Мында сюймеклик, жашау турмушунда тирнеклик, зарлыкъ, тенглик дегенча, адамгъа нёгер болгъан тюрлю-тюрлю шартла бардыла.

Гуртуланы Салих кёп ишлеген жазыучуду, поэтди. Къолуна къалам алгъан эринчеклик этсе, жашауу жартылай къалгъанча болады. Аны билип, ол ишлейди, жазады, алай бла, аны ариу да, тынчлыкълы да, къолайлы да этерге сюйюп, кесини юлюшюн къошады жашаугъа.

МУСУКАЛАНЫ Сакинат.

ЗАМАН
Шабат кюн, 3 ноябрь, 2018 жыл №135
Оюм
ЮЧ КЕЛИН -
ЮЧ КЪЫЛЫКЪ

Алгъаракъда «Заман» газетибизде окъудум къайын анасыны юсюнден тарыкъгъан келинни хапарын. «Мен къайын анама келин тюйюл эдим, къарауаш эдим»,-дейди ол. Анга тынгыласанг - ол аш-азыкъ бишириучю, къайынлары уа дайым ашаучула. Бош ашаучула да угъай, къарынлары тойгъандан сора да, кёзлери тоймагъанла.

Алай мен анга иги ийнаналмайма. Къайынлары ишлемеселе, биширирге аш-азыкъ продуктла да табылмаз эдиле. Хо, алай окъуна да болсун. Мен да къайын ана, келин бла байламлы къулагъым бла эшитген, кёзюм бла кёрген къауум затны айтайым.

Тау эллерибизден биринде жууукъларым юч къарындашны юч жашы бир бири ызларындан келин келтиредиле. Аланы ючюсюне да барыргъа тюшеди манга. Биринчи юйюрню аталары оноу этерге керек эди, алгъаракъ келсенг эди, деп чакъырады. Асхут заманнга барама, бир нёгерим да барды, айтылгъан заманнга жетебиз. Жашны атасы бизге бек къууанып, ичинде отоуда олтуртады. Кеси уа: «Мен бусагъат келейим»,-деп, тышына чыгъады.

Шо ол да кетгенлей, аны юйдегиси кирип келеди. Бизни ким болгъаныбызны уста таныйды. «Сау келигиз, къонакъла», - дегенни орунуна: «Сиз а бери нек киргенсиз, былайда нек олтургъансыз. Мында мени адамларым олтурлукъдула. Бу стол алагъа деп къуралгъанды. Сиз а барыгъыз тышына. Жапма тюбюнде жер къурагъыз кесигизге. Былай эртте да нек келгенсиз. Жетишалмай къалырсыз ашаргъа, ичерге», деп, биз эс жыйгъынчы чыгъып кетди.

Нёгерим да, мен да тиширыу аллай бир тырман этерча сыйсызладан а тюйюл эдик, чакъырылмай да бармагъанбыз. Бир бирге къарап, сёз айталмай бираз турдукъ. Сора тышына чыгъып, юйню иесине тюбедик да, билмей тургъанлай тишим тутду, докторгъа жетип келейик деп, ол арбаздан теркирек кетерге кюрешдик.

Кюзде экинчи къарындашны жашы юйдегили болады. Биягъы мени чакъырадыла ары. Ол а кесим бла тенг адам эди да, анга уа эркеленип окъуна барама. Бек жарыкъ тюбейди. Экибиз да арбазда оноулаша турабыз: къалайгъа къа ллай столла са лыргъа, алагъа кимлени олтуртургъа, не мал сояргъа, киеу жёнгерге кимни башчы этерге эм дагъыда тойгъа кимлени чакъырыргъа.

Ол кезиуде аны къатыны, юйден чыгъып, бийик атлауучладан бизге къарайды. Сол къолун жан сюек башына салып, онг къолун бизге буруп: «Мен бюгече айтып бошагъанма санга оноуну. Анга бир тюрлю къошар, къоратыр кереклиси жокъду. Жыйын тамата да къарындашым боллукъду. Андан сыйлы даражалы сени битеу тукъумунга да чыкъмагъанды. Мен айтханнга угъай дегенни уа къаргъышдан соярыкъма», - деп, юйге кирип кетди.

Да бу къарындашымы да эшиги жабылып тура кёреме деп, анга да жаным ауруп, арбаздан чыгъып кетдим. Мен а, тюзюн айтханда, аны ариу къылыкълы адам сунуучу эдим. Баям, адамны хали иш юсюнде кёрюнеди.

Андан сора жыл озду. Гитче къарындаш да келин алыргъа хазырланады. Бир кюн ол кеси келип юйюне элтеди. Арбазда къауум тиширыу жумуш этип айланадыла. Юй бийчеси да ала бла бирге. Мени кёргенлей аллыма келип саламшады. Къоймай ич отоугъа элтеди. Стол артына олт урта ды. Тиширыула дан бирине айтып, жылы ашарыкъла келтиртди. «Мен бусагъат келейим»,-деп тышына чыкъды. Юйню иеси, мен да ауузланып бошаргъа ол да къайтды. Столну тазалады.

Сора былай деди: «Къарындашынг да айтхан болур. Билмей, сунмай тургъанлай жаш быллай жумуш этерик эдим, ыразы болсгъаыз эди»,дегенди да, биз анга угъай демедик. Келтирир адамын да кеси хазыр этгенди. Биз кесибиз да иги таныгъан адамланы къызларыды. Сабийлигинден кёз аллыбызда ёсгенди. Энди ол ишни неден башларгъа, къалай бардырыргъа кереклисине оноу этеригизни тилейбиз».

Бираз сагъыш этдим да: «Аллах огъурлулугъун берсин. Толу юйюрлю болсунла, сизни къууандырсынла. Оноуну уа шёндю тиширыула этедиле, билгенингча этип къой»,-дедим. Келин а былай деди: «Андан эсе ёлюп къалайым, эр кишиге оноу этгенден эсе. Оноуну тукъум адамлары этигиз. Биз а жумушчулабыз. Жумушха жараргъа кюреширикбиз»,- дегенни айтып, отоудан чыгъып кетди.

Бир юйню юч келини юч тюрлю къылыкъларын кёргюзтдюле. Ючюнчю келинни баш иесине, аны тукъумуна да уллу хермети бар эди. Аны ючюн аны даражасы тюшмеди. Ол угъай да, бюгюн да мен анга эл багъасы келинибиз деп, къубултханлай турама.

Баям хар кимде да а лай болур. Жашына къатын излеген бек алгъа къызны анасын сорады. Андан айта болурла, анасына къара да – къызын ал, деп. Сора юйде къатын оноучу болса, аны къызындан кенгде турадыла. Эрге баргъан тиширыу да адамыны оноуу бла жашарыкъ тюйюл эсе, баргъан атлы болуп, аны, кесини жашауун да нек бузады.

Эрге баргъан къызгъа уа жумуш этерге тюшеди. Келинни баш ауун алгъан кезиуде аны белинде ал ботасы болады. Ол а бу адам юйге жумуш этерге хазырды дегенни белгисиди. Аны эсде тутаргъа керекди. Сора адам эталмазлыкъ ишни къайын ана келиннге да айта болмаз.

Жашауда аз тюрлю болмайды. Къатыракъ къайын анала да тюбей болурла. Ала юйюне келген жангы адамгъа ариу айтып, кеслерине юйретсинле. Келинле да аягъы киргенлей – табаны, демей, баргъан юйлерини оноуларына сыйынсынла. Ол заманда юйюр тутхучлу болур. Дуния деген кезиудю: бюгюннгю келинни юйюне да бираздан келин келир...

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.

Бараз кюн, 7 ноябрь, 2018 жыл
Жылла эм къадарла
ЭСГЕРИУ ЖОЛУ –
АДАМЛЫКЪ СЫНАУ ЭМ ДЕРС

Элни, тукъумну, миллетни да бетин чыгъаргъан, таурухун ишлеген аны - адамыды. Артха къарап, келген жолларына, этген ишлерине багъа берген, игини-аманны юслеринден оюм этген, жашлагъа юлгю болгъан къартларыбыз бардыла, Аллахха шукур. Хаммаланы Алибийни жашы Назир аладанды. Бюгюн ол мени ушакъ нёгеримди.



– Назир, сен отузунчу жылда туугъанса Кёнделен элде. Кёп кёргенсе. Сабийлигингден не турады эсингде?

– Уллу юйюрде кичи эдим. Он сабий бар эдик. Таматабыз Магомет, анга Домаш деучю эдик, Комсомолну обкомуну экинчи секретары, артда уа саулукъ сакълауну биринчи наркому болгъанды. Юй бийчеси къарачайлы тиширыу эди - Байчорланы Ханифа. Эки жашчыгъы да бар эди. Калмыков къоймады да илинип, бай кишини къызын алгъанса деп, баш иесине къоркъуп, келинибиз Къарачайгъа кетип къалды. Сабийчиклери, кеси да кёп бармай дунияларын алышдыла.

Манга беш жыл болгъанда, Домаш биргесине келтирип, Нальчикде тутханды. Къабарты орамда ол алгъыннгы прокуратура болуучу жерде, жолну ары жанында жашай эди, экинчи этажда. Малкъондуланы Хамит да ол юйде тургъанды. Мени ёрге атып, кёкге жетдириучю Будайланы Мустафир а, хар кюнден келиучю эди. Кесине да «ахчаны патчахы» деучю эдиле, банкны таматасы эди. Жашына да мени атымы атагъанды.

Домаш а бек ариу адам эди, билими да болгъан. Отоуу да латин харфла бла жазылгъан китапладан толу. Аны да жойдурду Калмыков 1939 жылда, отуз жылгъа чыкъгъанмы эди, угъаймы…. Бусагъатда шахар больницаны Домсоветге айланнган жанында ауруп жата эди. Уулу укол бла ёлтюргендиле. Ол аллайланы къоймай эди. Гуллагъа салып, ачдырмай асырадыла.

– Хадаужукъланы бийчени сагъынаса. Ол а сабийлени окъутупму тургъанды?

– Хау. Кёнделен сууну ары жанында жашаучу эдиле. Больница да болуучу эди алайда – артда ферма, завод болгъан жерде. Аладан ёргерек барып бир аркъала бар эдиле, ма алайда жашагъанды Хадаужукъланы Адилгерий. Кёп къатлы тюйюл эди, алай уллу юйю бар эди. Кесим да кёп кере болгъанма анда. Алайда гара суула да чыкъгъандыла. Кёнделен черегинде уа чабакъ кёп. Аны юсю бла ётюучю эдик ол жанына.

– Кёнделенни къуралгъаныны юсюнден а не билесе?

– Жети кере тюп болуп, жангыдан эл болгъанбыз деучю эдиле къартла. Аппам Жижиу, Жолайланы Токълу, Сюйюншланы Омар, дагъыда аллай къартла бар эдиле элге оноу этген. Ала жарым патчах келеди дегенде, аны аллына чыгъып, тилеп, аны буйругъу бла къайтханбыз эски элибизге дегендиле.

– Назир, сиз Баразбийладансыз. Жууукълукъ жюрютесиз бюгюн да. Хаммалары деп нек айтылгъансыз?

– Къарт атам Баразбийланы Кючюкню жети жашы болгъанды. Юй бийчеси ёлгенде, ол сабийлеге иги боллукъду деп, алагъа къарагъан Жолабланы Хамманы алады. Андан а аппам Жижиу тууады. Анга жети-сегиз жыл болгъанда, Кючюк ёледи да, Хамманы сабийи бла юйден кери этедиле. Ол заманда Кёнделен да болгъанды, алай Хамма ары бармагъанды. Къызбурунда школ къатында илипинден ётюп, анда жер юлюш алып, юй ишлегенди.

- Экинчи Къызбурунну старостасы болуп тургъанды Жижиу, Къундетланы киеулери. Къабартыча да бек уста эди. Кёнделеннге уа кеч кёчгенди. Афашокъаланы Сюлемен деп болуучу эди, школда директор болуп тургъан, ол айтханнга кёре, Быллымда жерини юсюнден осуяты болгъанды Кючюкню, кичисине къояргъа деп, алай ол бизге жетмегенди.

Сейир хапарла айтыучу эдиле къартла. 1918 жылда Кёнделеннге деникинчиле кирирни аллында, уллу межгитде контор кибик болуучу эди. Анда жаза эдиле аскерге. Атабызны беш-алты сабийи, ол партизаннга чыгъады. Къарындашы Исмайыл а серебряковчула бла болады, ма ол Мусукаланы юйлерин кюйдюрген сагъатда. Артда да кёп сагъыныучу эдиле ол кюнлени. Атам: «Биз да къазан асып, ол бишеди дерге жетдигиз да, къачхан эдик, ачдан ёле. Сиз а тойгъан болур эдигиз», – деп, тырман этиучю эди къарындашына. Къашхатаучу Хоханаланы Жанхот иги айтыучу эди ол хапарланы.

– Атанг Алибий эсимдеди. Андан ары уа къадарыгъыз къалай болгъанды?

– Немислиле келгенде, эгечим Зояны ёлтюргенлерин билесе. Жети сабийи ёлген эди анабызны, ким къагъанакълай, ким тёрт-беш жыл болуп. Адильгерий бла мен къалгъанбыз.

Мен алтынчы классны бошагъынчы кёчюредиле бизни. Къыргъызда Батырбекланы Адрахман бла биз Жалалабад областьны Ленин районунда Сакъалды элде Ворошилов колхозгъа тюшгенбиз. 1947 жылгъа дери ачдан тойгъанбыз деп билмейме. Школгъа алыргъа унамай эдиле да, Адырахманны жашы Магомет барып, бек къаты сёлешди, кёргюзтчю манга ол кёчгюнчю сабийлени школгъа алмазгъа деген буйрукъну деп. Ол кеси да школну директору болуп тургъанды Кёнделенде. Сора аладыла. Ал жанында экинчи партагъа Бекташ деп бир къыргъызлы жашчыкъ бла олтуртуп кетген эди. Бир ай да окъугъунчу жетинчиге ётдюредиле, билиминг игиди деп.

Алай андан сора, электромеханикге окъугъанма ансы, башха онг болмагъанды. Атама тиф тийип, анабыз, Мусукаланы Айшат, тёшек болуп, алагъа къараргъа тюшгенди. Адильгерийни уа алты-жети колхозну МТС-ине тамата этип салгъан эдиле да, ишден кюню-кечеси да жокъ эди.

1947 жылда район арагъа кёчебиз, ата жууукълагъа къаршы. Анда уа атам къоруучу болуп, ётмек этген жерге кирди. Мен а, «Киргизнефть» деп ачылгъан эди, анда ишлегенме бир къауум заманны. Сора электростанцияда да. Агъач къырыргъа элтебиз дегенде, атам Жалал-Абадха келип, анда Мусукаланы Исмайылны табып, ол а ипподромну директору болуп ишлеучю эди, энчи машинасы бла, алай къойдургъан эдиле мени. Андан кёпле къайтмагъандыла. Къайын атам да. Биргесине баргъан Хачаланы Атлыгъа осуят этген эди, манга киеу бол деп. Атлы бла Бечелланы Магомет ол жаханимде бирге болгъандыла.

– Сен да Къулбай улуна киеу болгъанса.

– Да, хау. Келинигиз Тамара, энтта тюбетги эди Аллах анга, райфинотделни къырал пособияла жаны бла тамата инспектору, экинчи ранглы финансовый советник эди анда. Къаллай киеу болгъанымы не билейим, алай биринчи заманда ары Къара-Суу элден быланы бир эфендилери келеди. Къулбайлары къурманлыкъ соядыла, мени, уа шапа этерге сюйген болур эдиле, къазанла къатларында къоядыла. Биринде къой, экинчисинде тауукъла бише. Тёгерекде сабийле кёп. Зокаланы Шакъманны былай бир тири жашы болуучу эди Ако деп. Аны чакъырама да, бир къулакълы аштарханнга ол этледен салама да, энди ашагъыз деп сабийлеге, юйюме кетип къалама. Артда уа шапалыкъны ышанмаучу эдиле манга (кюледи).

– Бери башхаладан алгъа къайтханса деучюдюле.

– Борис, экинчи жаш, ол доктор болуучу, къагъанакълай жыгъылып, аркъа сюегин аурутады да, анга Долинскде «Огонёк» санаторийде багъаргъа буюрадыла. Атам ийнегин, бугъасын да сатады. Юч сабий бла тебирейбиз. Экисин къолда тутаргъа керек. Журтубайладан келинибиз бар эди Жолдусхан деп, устаз болуп тургъанды Жангы Малкъарда, андан тилейбиз да, ол да келеди биргебизге. Андижаннга тебиреп, алайдан бери кетип къалабыз 1956 жылда. Аланы къабарты жууукъларыбызда къоюп, Кёнделеннге барама бери алгъаракъ жыйылгъан бир къарындашым бла. Юйюбюзде атамы-анамы къолундан ашап тургъан, он жыл атам бла ишлеген черкес жашай эди. Арбазгъа да къоймады.

Аушигерде тохтап, андан жюрюп турдукъ юч айны ичинде, салалмай санаторийге. Адилгерий андан къагъыт жазгъан эди бери саулукъ сакълау министр Вера Шогеновагъа. Ол а Москвада ючайлыкъ курслада болады. Тюз келген кюнюнде къагъытлагъа къарап, кечесинде кеси келип, санаторийге орнатады. Аллай иги адамла да болгъандыла.

Мени уа Кашхатауда ГЭС-ге аладыла механик этип. Юй да ишлейме. Атам къайтады да экинчи жыл, жаратмайды анда тохтагъанымы. Кёчебиз Кёнделеннге. Кюрешген эди Будайланы Мустафир Хасаниягъа къоншугъа кел деп, Тырныауузну болушлукъчу мюлкю бар эди анда, унамадым. Атамы мудах этерге къоркъуп.

– Мында уа не бла кюрешгенсе?

– Эл аягъында Тебердиланы Ахмат, Ёзденланы Хасан бла болгъанма электроподстанцияда. Артда больницада мюлк жаны бла ишлеп тургъанма. Тамара да анда медстатистик эди. Алты сабий – юч жаш, юч къыз, он туудукъ ёсгендиле. Энди аладан туугъанла къууандырадыла.

– Кёп кюнлени, Назир!

Ушакъны МУСУКАЛАНЫ Сакинат бардыргъанды

Орта кюн, 8 ноябрь, 2018 жыл
ПРОФЕССИОНАЛЛА
Аны сёзю да дарманды

Бирле усталыкъны сабийликден сайлайдыла. Сора аны чегине жетерге итинедиле. Арымай-талмай, заманларын аямай окъуйдула, билимлерин ёсдюредиле, ишлейдиле, сынау аладыла. Алай бла керти устала боладыла.

Ма, аллай бир адамны юсюнденди бу хапарыбыз. Ол Къашхатаудан Газайланы Алийни къызы Гузойланы Зухурады. Адамланы саулукъларына багъып, аладан кёп ыразылыкъ алгъан кёп ариу сёзлерине, а лгъышларына тийишли болгъан врач.

Зухура Къабарты-Малкъар къырал университетни саулукъ сакълау бёлюмюн 1987 жылда айырмалы бошайды. Ол заманлада бийик билим алгъан специалистлени къыралны башха жерлеринде ишлерге жибере эдиле. Зухурагъа Ростовха барыргъа тюшдю. Жашауунда ол кезиуню эсине тюшюре, доктор былай дейди:

- Битеу Ростов областьны саусузларына бакъгъан уллу больница бар эди. Мени ары буюрадыла. Алгъа тёрт айны ишими бардырыргъа юйрендим. Анда кардиология бёлюм да болгъанды. Аны таматасы - Валентина Ивановна Сысоева - уллу адамлыгъы болгъан, уста доктор эди. Ол, мени ишлегениме къарай кетип, бюсюреп, кесини бёлюмюне алады. Андан кёп затха юйреннгенме.

Ол билгенин жаш врачладан аямай эди. Мен аны бла бюгюнлюкде да байламлыкъ жюрютеме. Валентина Ивановна Зухураны билимин, саусузлагъа къарагъан халын бек жаратады эм бир жылдан аны кесини орунуна область больницаны кардиология бёлюмюне тамата этип салдыртады. Кеси да анда врач болуп къа ла ды, дайым Зухурагъа болушханлай да турады.

Ауругъанланы асламысы уа абадан адамладыла. Кёбюсю жюреклери жарылып къыйналгъанла. Алагъа уа арталлыда башха тюрлю къараргъа, эс бурургъа тийишлиди. Къыйын саусуз болса, аллайла уа бек аслам тюбей эдиле, жаш врач алагъа къарай, кёп кечелерин больницада ётдюргенди.



Олтургъан Гузойланы Зухурады.

Бир жол а былай да болгъанды. Жыл саны келген къыйын саусузну келтиредиле. Ол да жюреги жарылгъанладан эди. Зухура анга тийишли багъыу этип тебирейди. Къатында да бир медсестраны къояды. Кеси уа башха саусузларына къарай болады. Кече белинде ауур саусузну къатындагъы медсестра, ахы кетип, бети да тытырдан акъ болуп бир сейирлик кёрдюм дейди. Саусузгъа къарай тургъанлай, аны юсюнден адам сыфатлы бир акъ зат кётюрюлдю. Сора, отоуда бир-эки айланып, терезени ачылгъан жери бла учуп кетди. Ол тиширыу а дамны жаны чыкъгъан такъыйкъаны кёрюп къойгъанды. Къоркъгъанды. Экинчи кюн а заявление жазып, ишден кетип къалады. -Сёзню кючю уллуду,-дейди Зухура. -Ол адамгъа къарыу береди, бютюнда сенден умут этип сакълагъаннга. Аны ючюн саусуздан ариу сёзюнгю къызгъанма.

Андан сора уа - дарман бла багъыу. Аны уа тюрлютюрлюсю чыгъа ды. Доктор аны билирге тийишлиди. Ол себепден жаш специа лист дайым медицина бла байламлы чыгъарма ланы окъугъанлай тургъанды, билимин ёсдюргенди.

Тёрт жыл Ростов тийресинде ишлегенден сора ол туугъан элине - Къашхатаугъа келеди эм район больницада врач болуп ишге тохтайды. Ол заманда аны таматасы Къарчаланы Хусей эди. Сынауу болгъан билимли доктор эди кеси да. Жаш специалистге бек къууанды. Жылны ичинде аны ишлегенине къарай, кёз-къулакъ бола турду. Андан сора уа кесини орунбасарына алды.

Энди къызгъа, саусузлагъа бакъгъандан сора да, кесинден да тамата, кёпден бери ишлеген врачлагъа оноу этерге тюшдю. Ала бла уа эркин

сёлешир ючюн билими аладан артха къа лмазгъа керекди. Зухура аны бир заманда да унутмагъанды. Анга кёре уа врачны даражасы, сыйы коллегаларыны алларында кётюрюлгенди. Саусузла да анга хар заманда ышаннгандыла.

- Больницада ишлеген къадар кёп адамгъа жолугъургъа тюшгенди,-дейди бизни ушакъ нёгеребиз. -Билмей тургъанлай ауруп, кеслерин ёлюп къа ллыкъ сунуп, жашаудан тюнгюлюп къалгъанла да болгъандыла. Чынг аллын, алагъа жолугъуп, ашыкъмай, сабыр халда хапар соруп, кёллчерин кётюрюрге керекди. Ол заманда ауругъан жашаугъа жангыдан къарайды.

Зухура ишинде бек алгъа саусузну сейирин алгъа салады. Анга бир заманда уллу кёллю болмагъанды.

Бир жерим ауруйду дегенни, толусунлай саулугъун тинтдиргенди. Бир жол эллени биринден кёпден бери къызыуу кётюрюлюп, къыйналып тургъан орта жыл санлы бир эр кишини келтиредиле. Аны жюреги да терк-терк ура эди. Къызыулары кётюрюлгенледе алай болуучуду. Къарагъан врачла аны жюреги ауругъан сунуп, кардиология бёлюмге жатдырадыла. Сора анга кёре багъыу этедиле. Саусуз а осалданосал болуп барады. Ахырында Зухурагъа билдиредиле. Ол а, къарай, тинте кетеди да, жашны ёпкелери ауругъанын тохташдырады. Саусузну ёпкесинден литр бла жарым ирин чыгъаргъан эди. Андан сора ол адам кюнден-кюннге, игиден-иги бола, саппа-сау болуп, юйюне кетди.

Жылла да бара, жашауда, къыралда да кёп тюрлениуле болгъандыла. Уллу къыралыбыз чачылып, жангысы тохташхандан сора, районда саулукъ сакълау бёлюм къуралады. Хапарыбызны жигитин ары тамата этип саладыла. Районда битеу багъыу учрежденияланы ишлерине къарайды. 2006 жылда ол бёлюм жабылады. Медицина страхованияны фонду къуралгъанда уа, аны ары врач-эксперт этип кёчюредиле. Анда уа 2014 жылгъа дери ишлегенд, андан сора уа Герантология арагъа (абаданлагъа къарагъан жер) врач-терапевт болуп кёчеди.

Къайда, къаллай жерледе ишлеген эсе да, ол санда Огъары Малкъарда больницаны баш врачы болуп да, хар ишин да кёл салып бардыргъанды. Билимин, сынауун, ариу сёзюн саусуздан аямагъанды. Андан айтадыла «Зухураны сёзю да дарманды» деп. Эки жыйырма жыл чакълы болады ол адамланы бакъгъанлы. Аллай бир заманны ичинде, хар кюнден, саулукъларындан тарыгъып тургъанлагъа тынгылап тургъан алай тынч болмаз.

- Кесим сайлагъанма бу усталыкъны. Ауур-женгил эсе да, мен аны бардырыргъа керекме. Саусузгъа болушхандан уллу насып не барды, -дейди врач тиширыу.

Къызы Джамиля да, анасындан юлгю алып, жашау жолуна саулукъ сакълауну ишин сайлагъанды. Бюгюнлюкде Великий Новгород шахарда Ярослав Мудрыйны атын жюрютген медицина институтда окъуйду. Аллах айтса, бираздан тиш доктор болуп элине къайтып, атасы Мухадинни, анасы Зухураны къууандырлыкъды.

ОСМАНЛАНЫ Зухура.

Орта кюн, 8 ноябрь, 2018 жыл Къадар
Халкъыны жашауун тынчлыкълы, къолайлы этерге талпыгъанды

Сотталаны Тамукну жашы Салихни аты Бахсан ауузунда бюгюн да уллу хурмет бла айтылады. Ёмюрге жууукъ заман озгъандан сора да, аны жер юсюнде къойгъан ызы магъанасын тас этмегенди.



Салих Элбрус элни исполкомуну биринчи таматаларынданды. Аны жашау жолу да къыралны биргесине тюрлене башлагъан эди. Санаулагъа кёре, ол 1906 жылда туугъанды. Аллахны ахшылыгъындан, къыралда тюрлениуле таулу жашны жолун кеслери сюйген жанына бургъандыла – ол, узакъ тау элден келип, Ленин атлы окъуу шахарчыкъда эл мюлк школда билим алгъанды. Ызы бла анда совет партия школда да окъугъанды. Биринчи комсомолчуладан, коммунистледен, халкъына жарсыгъан, аны жашауун иги, къолайлы этерге талпыгъан жашладан болгъанды.

Нальчикде эки иги окъууда окъуп, ол заман бла тергегенде, терен билим алып келген жашны туугъан элинде исполкомну таматасыны – эл советни председателини къуллугъуна саладыла. Жашау жангыргъан кезиу, жангы умутла этдирген жангы ёмюрню башланнганы. Не ахшы мурат бар эсе да – алда.

Элбрусда биринчи «Къызыл Элбрус» атлы колхоз къуралады. Аны таматасына Курданланы Пашаны айырадыла. Ара мюлкге жангы къуллукъчуланы къайсысы да сакъ эди. Элни тарыхын алгъанда, Салихни аты ол къалай оноу этгени бла сакъланмайды, аны этген ишлери бюгюн да туурада тургъанлары бла эсгериледи. Аны къол къыйыны кирген къырал юйле бла жамауат бюгюн да хайырланып турады: школну мекямы, туберкулёздан ауругъанлагъа деп ишленнген больница (баям, Бахсан ауузуну дарман хауасы ючюн), эл Советни юйю, колхоз арбаз…

Сотта улуну башламчылыгъы бла мал къышлатхан жерледе тынгылы къошла, жангы кёпюрле, Юсенгиге жол, жау-бишлакъ завод, тытыр кюйдюрген жер да ишленнген эдиле. Элге радио, телефон тартылгъандыла.

Салих жангы властьны бизни халкъыбызгъа берген игиликлерин иши бла кёргюзтгенди.

Ол тамата къуллукъчула бла иги болгъанды, не тюрлю ишни юсюнде да аланы кесини оюмуну тюзлюгюне ийнандырып, аладан билеклик тапханды. Болсада озгъан ёмюрню отузунчу жылларыны аллы окъуна боранлы эди – жаза юйреннген, къара таныгъан адамла, бир бирлеринден тарыгъып, къагъыт жазып башлагъан эдиле. Зарлыкъдан, жюрек тарлыкъдан ненча адамыбыз жоюлгъанды ол тилчи къагъытладан!

Сотталаны Тамукну жашы Салих аладан бири эди. Ол анга уллу кёллю боллукъ тюйюл эди, баям, алгъадан иш этип, ким эсе да аны партбилетин урлагъанды. Бек биринчи сылтаулары ол эди Салихни тутханда. Элбрус элде туура сюд этгенде айтханларына кёре, аллайлагъа партияны тизгинлеринде жер жокъ эди аны андан къыстаргъа тийишли болду.

Анга дагъыда эки терслеу статья къошдула. Ара мюлкге сакъ тюйюлдю деп бири. Аны да нек айтханлары – электростанция ишлей тургъан жерде, техника сынып, этиле тургъан иш бир кесек заманнга тохтагъан эди.

Сёзсюз, быллай болумда Сотта улуну терслиги жокъ эди, алай излеген адам анда да тапды чырмыкъ.

Жангы властьха «тап келмеген» дагъыда бир иши бар эди Салихни атыны бир кёзю сокъур болгъаны. Ол аны кюл къуюп этгенди, совет аскерге бермез ючюн, дегенле табылдыла.

Алай бла Сотталаны Салихни, оноучулукъ, иш юсюнде бирлешдириу жаны бла уллу хунери болгъан жашны, он жылгъа сибирьлик этдиле. Ай, аны бир узакъ адамла этселе, алай кюймез эди жюреги алыкъа отуз жылы да толмагъан таматаны! Анга жалгъан даулары бла бу зорлукъ ишни этгенле ол билип, танып тургъан, эрттен-ингир сайын жолугъуп, къол берип, саламлашып айланнганла эдиле. Ол бютюнда бек кюйдюре эди жюрегин. Элден чыгъа баргъан жерде, аны тутханладан тилеп, Салих, жол жанындан таш алып, аны атхан эди ызына дейдиле. Ол адет а – таш атып кетген – аны артха къайтмазлыгъыны белгиси эди.

Салихни бек уллу, къыралгъа оноу этген шуёхлары да бар эдиле. Аланы араларында - Совет Союзну маршаллары Климент Ворошилов бла Семён Будённый. Ала Бахсан ауузуна Сотталагъа къонакъгъа келип да тургъандыла. Алай алагъа да билдирген болмаз эди, жерлешлерини адамсызлыкъларын ачаргъа ийменип.

Туудукълары излеп тапханнга кёре, Сотта улу, таулу жашланы бек ахшыларындан бири, тутулгъан заманындан беш жыл озуп, 1941 жылда сибирь лагерьлени биринде ауушханды.

Андан бери ненча жыл ашыгъып кетсе да, сюеледиле аны туугъан элинде ол ишлеген мекямла, алагъа къол къыйыны кирген акъыллы, оюмлу, билимли бахсанчы жашны юсюнден хапарларын тауусургъа унамай. Халкъны эсинде да Сотталаны Салих андан жашап турады.

МУСУКАЛАНЫ Сакинат.

2018 дж. абыстолну 10 "КЪАРАЧАЙ"
Адамлыкъ
ЗАМАННЫ КЕТМЕЗ ЫЗЛАРЫ

Аллы газетни 79-чу, 80-чы, 81-чи, 83-чю, 85-чи номерлериндеди.

Онгсуз сабийлени Къызыл Октябргъа дери улоулада элтген бла къалмай, къоюнларында, сыртларында да элтгендиле. Къалын, джолсуз чегетле бла ач-джаланнгач сабийлени алыб айланнган алай тынч болмагъанды. Тутмакъдан къутулгъан аскерчилеге да ол джол бек къыйын тийгенди. Къачхынчыланы Къызыл Октябрдан колхозну председатели Ёзденланы Чоппа, Семенланы Хаджимуратны джашы Хусей - чегетчи, Чотчаланы Чотчаны джашы Найыб юйдегиси бла: джашлары Хусей бла Рамазан, къызы Зубайда; Орусланы Азрет,Чотчаланы Алийни джашлары Зулкъарнай бла Хамит элчилени юйлерине юлешгендиле. Беш сабийни кеслерини юйюрлерине алыб, мал къошларында джашырыб, ач-джаланнгач этмей тургъандыла.



Тамбийланы Шамкъыз, Соджукъну къызы.

Батчаланы Къаракёзню къызы Болду фашистлеге къаршчы чакъырыу къагъытланы басмалаб тургъанды. Аллай чакъырыуланы бирин айтайыкъ: «Гитлеровские разбойники ворвались на просторы Северного Кавказа. Они рвутся к горам. Враг не знает, что Кавказ был всегда страной сильных, смелых народов, что здесь в борьбе за независимость народов рождали бесстрашных бойцовджигитов, что трусость слыла всегда самым позорным преступлением. Здесь у подножья гор воспитывались поколения советских людей с львиным сердцем и орлиными очами. Никогда не станут рабами гордые народы Северного Кавказа!»

Ол кёзюуде НКВД-ны къуллукъчусу Байчораланы Азрет, бизни властла бла оноулашыб, Хасаут-Греческоеде полициягъа тамадалыкъ этгенди. Ол, Къызыл Октябрда партизан нёгерлери бла бирге немча кийимле кийиб, ызларындан джетиб, карателлени къырыб, «Совершенно секретно» деген къагъытны фашистледен сыйыргъанды. Алай бла сабийле, элчиле да азабдан къутулгъандыла. Морх элде гестапода карателледен къуралгъан бёлек орналгъанды. Бу башында айтылгъан къагъытны аланы къолларында къалгъаны болса, джергили элчиледен кёб адам къырыллыкъ эди. Не ючюн десек, фронтха адамы кетмеген элледе хазна юйюр джокъ эди.

Фашистлени джаныуарлыкъларын айтсакъ, ала къолларына тюшген чууут сабийлени бармакъларын, тиширыуланы, сабийлерине эмчек салалмазлай, кёкюреклерин кесиб тургъандыла...

Бир кюн Чотчаланы Ахья бла Шамда, Саулов Пантелей, немча кийимлени кийиб, фашист машиналаны тыядыла. Джолну эки джанында бугъунуб тургъан партизанла чыгъыб, фашистлени кау-куу этедиле, бир къауумларын да джесирге аладыла. Машиналарын да джардан къуядыла. Къутхаргъан сабийлерин Тебердиде санаторийлеге ашырадыла. Ала партизан бёлекни штабыны тамадасы Токмаков Василий Митрофанович бла аны орунбасары Байкъулланы Зулкъарнайны джашы Алий башчылыкъ этген «Мститель» партизан бёлекни аскерчилери боладыла. Ол джыл къыяматлы сууукъ къыш эди, дейдиле шагъатла.



Чотчаланы Бекирни джашы Магомет. Тамбийланы Мария, Исламны къызы.

«Мени атам Къаракетланы Мурат фашистлени джаныуарлыкъларындан бизге хапар айтыучан эди, - дейди Елизавета. - Немчаланы кишиге да джазыкъсынмакълыкълары джокъ эди. Элчилени малларын сыйырыб, вагонлагъа джюклеб, Германиягъа ашырыб тура эдиле. Малла бла къалмай, Германиягъа саулукълары болгъан джашланы, къызланы да ашыргъандыла. Сау ыйыкъланы тохтамай, аналаны балаларыны ызларындан джылаулары, таралыулары барыб тургъандыла. Бир джолда атам Гоначхирде бара тургъанлай, аллына арыкъдан къалтырай, чууут тиширыу, чыгъыб, гырджын тилейди. Тиширыу бир ыйыкъны узунуна эки сабийи бла бир къабын ашарыкъны къабмагъанларын айтады. Атам, къолуна ётмекни алыб, тиширыуну ызындан тебрейди. Ала сабийлеге джетерге, тиширыуну джашчыгъы ёлюб, къызчыгъы: «Сен бир кесекни къалкъы, къарнашчыгъым, анабыз бир къабар зат келтирир», - дей, къарнашчыгъыны сууугъан башчыгъын сылай эди. Аланы алай кёрген ана, алайда ойсураб къалгъанды. Атам, сабийни къайын терекни тюбюнде асыраб, къабырчыгъын фашистле табмазлай джер бла тенг этгенди да, анагъа: «Къазауатдан сора сабийинги табыб, башха джерде асырарса. Энди бизге барайыкъ. Мени юй бийчемсе дерме. Сен а, чууутлу болгъанынг билинмезлей, сёлешмей турурса», дегенди. Элде ол тиширыугъа Илиананы орнуна Ингилисхан атайдыла. Ол, анда къарачай тиширыулача кийиниб, ишге джюрюб турады.

Арадан бёлек заман озуб, атам чууут къызланы къоркъуусуз джерлеге элтириклерин эшитиб, поездге миндириб, Ингилисханны Тбилисиге ашырады. 70-чи джыллада ол тиширыу, бизге келиб, къонакъда юч айны турду. Ай медет, атам ауушхандан сора бизни аны бла байламлылыгъыбыз юзюлдю.

Бир джолда уа, атам, атларына аш алыб келе, джол джанында къарыууна татыб, джыйырылыб, ташха чёгюб тургъан онгсуз тиширыуну болумун ангылаб, башы бла: «Бери, арбагъа, мин да къал», - деб кёргюзеди. Немчала, тиширыуну кёрмей, озуб кетедиле. Тиширыу, арбагъа минеди да, атам юйге алыб келеди. Ким эсе да бир сатлыкъ аны юсюнден фашистлеге билдириб къояды. Атам юйде болмагъан кёзюучюкде тиширыуну ёлтюрюрге алыб барадыла. Ызларындан насыбсызны къутхарыр дыгаласда чабыб баргъан атамы кёрюб, тиширыу кёзю-къашы бла: «Келме, сени да ёлтюрлюкдюле», - дегенча, билдиреди. Ол заманда атам сатлыкъны ким болгъанын билгени болса, ёлтюрмей къоймаз эди. «Пионер», «Роза Люксембург» атлы санаторийлеге кёб кере ашарыкъ, ичерик элте эди атам. Аладан юйге уа сабийлени джуууллукъ кийимлерин, байлауларын келтириучен эди. Ол келтирген эскилени эгечи Маруа джуууучан эди.

Бир кере уа, атам Тебердини бургамистри Джанибекланы Абдул-Малик бла бирге келе тургъалай, къолунда сабийчиклери, гитче тюйюмчекчиги болгъан тиширыуну кёреди. Тиширыу, тёгерегине сескекли къарай, джылай, къайры къачаргъа билмей турады. Ол немча тиширыу, врач, эри да чууутлу кёре эдим. Сора Абдул-Малик: «Сен не излейсе?» - деб сорады. «Мени немчала ёлтюрлюкдюле. Мен а сабийлерими къайры джашырыргъа билмейме», - дейди тиширыу. Коммунист эрин фашистле ёлтюргенлерин да айтады. «Сен быланы бир джерге бугъундуралырмыса?» - деб сорады Абдул-Малик атама. Атам хо болады. Сабийле бизде, джер юйде, айдан асламны джашайдыла. Андан сора Абдул-Малик аланы къоркъуусуз джерге элтеди. Ол немча тиширыу бизге, санаторийге, 1970-чи джыл да келген эди.

Курорт Тебердиден Къаракетланы Османны джашы Мурат тёрт кере да чууутлуланы фашистледен къутхаргъанды. Аланы ичлеринде эки сабийи бла немча тиширыу да болгъанды. КъартДжуртдан Ёзденланы Адейни джашы Хамит, Пома деген шылап джашны, аны къарнашы Шамилни, анасын да Джалан Къолну кёпюрюнден ётдюрюб, Индиш Башында къошлагъа ашыргъанды.

Къарачай кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора оккупацияны къыйын джылларында Къарачайда тюкенчи болуб тургъан чууут джаш Хумуюл (Пома да дегендиле), Эсентюкде къасабха Къарачайдан малла элтиб тургъанды. Джашы да ол къасабда ишлегенди. Поманы джашы атасы бла юйдегилерине къарачайлыла этген адамлыкъны бюгюн да унутмагъанды.

Белгили къарачай джазыучу эмда журналист, СССРни Джазыучуларыны союзуну члени Чотчаланы Магометге Уллу Ата джурт къазауат башланыргъа 15 джыл болады. Ол заманда ол Нарсана шахарда кесини анасыны эгечи Ёзденланы Шамкъызлада джашайды. Оккупациягъа дери Магомет бла тенглери, санитарлагъа болушуб, эшалонланы сакълаб, къызыл аскерчилени палаталарын сакълаб, джергили миллетге юс, аякъ, баш кийимле эшерлей джюн элтиб тургъандыла. Оккупантла келиб, Шурик деген чууут тенгчигине къоркъуу болгъанын билиб, Шамкъызгъа: «Шурикни ёлтюрюрге излейдиле. Биз аны къутхарыргъа керекбиз», - дейди. Алай бла Чотчаланы Магомет, Тамбийланы Шамкъыз эмда Тамбийланы-Къаракетланы Мария Шурикни сау юйдегилери бла таша джерге джашырадыла.

Къаракетланы-Чомаланы Разымхан тёрт студент чууут къызны: Филак Валентинаны, Стальмахова Иринаны, Жирнова Аннаны эмда Польва Аннаны, кесини тёрт сабийине да къоркъа тургъанлай, бачхасында джер юйюню башына нартюх сабахланы тёшеб, джашыргъанды.

Бизни сартын, Тебердиде, Зеленчук районда да оккупацияны ол заманында къарачай эмда башха миллетлени адамлары чууут сабийле бла уллуларын немчаладан сакълагъанларына атаб эсгертме салыргъа тыйыншлы эди.

Адам улуну джашауунда кёб зат унутулады. Алай а адамлыкъ, унутулмай, джюрекледе джашагъанлай турады. Биз а, джыллары келген адамла, «ташны аш бла уруучу», джауларына къоюнларында таш тутмай, хоншу халкъланы сыйлай, онгсузгъа дагъанлыкъ эте, джылыта келген, таш юсюнде битим битдирген, къралгъа къыйын кюнде, джауларына къаджау тургъан Ата джуртубузну таза джюрекден сюе билген кирсиз иннетли къарачай халкъыбызгъа разыбыз.

ДЖАНИБЕКЛАНЫ Абидат,
ЧОТЧАЛАНЫ Абук-Алий,
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

2018 дж. абыстолну 10
Школ джашау
«САБИЙЛЕНИ СЮЙГЕНМЕ ДА, УСТАЗ БОЛГЪАНМА»

Тхакохланы Айшат, Иссаны къызы, Къобан районда Пригородный элни орта школунда ал башланнган классланы устазы болуб 2009-чу джылдан бери ишлейди. Аны иш стажы уа 22 джылды. Ары дери Айшат устаз болуб къайда ишлегенди, баш билим къайда алгъанды? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны» корреспонденти КЪОБАНЛАНЫ Махмут ТХАКОХЛАНЫ Айшатха бергенди.


- Сабийликден бери устаз болургъа мурат этиб тура эдим, - дейди Айшат. - Мени анам Елена Абуковна бютеу джашауун устаз болуб ашыргъанды. Ол Черкесскеде 10-чу номерли школда орус тил бла литературадан дерслени бардырыб тургъанды. Къарт атам Пилярланы Махмут Марада орта школда сабийлени къарачай тил бла ана литературадан окъутханды. Анам сабийлени дефтерлерин бир-бирде юйге алыб келсе, мен аны къатына барыб, халатланы къалай табханына, аланы къалай тюзетгенине къараб туруучан эдим. Сабийлени бир да бек сюе эди. Бусагъатда пенсиягъа чыкъгъанды, ишлемейди. Аны айтханына кёре, къарт атам да сабийлени сюйген адам болгъанды. Муну барын да айтханым аны ючюндю: сабийлеге сюймеклик меннге анамдан, къарт атамдан кёчгенди.

Атам Пилярланы Исса Краснодарда эл мюлк институтну зоотехник бёлюмюн бошаб, Совет Союзну джылларында «Элтаркъач» совхозда тамада зоотехник болуб ишлегенди. Анам устаз болуруму излеб тургъанында, аны айтханын этдим да, Къарачай шахарда педагогика институтха кирдим окъургъа. Аны орус тил бла литература факультетин бошагъанымда, Чапаевское элни орта школунда ал башланнган классланы сохталарын окъутуб башладым.

- Биринчи джыл кимге да ишлеген къыйын болуучанды. Дерслеринги бардырыуда сеннге устазладан ким болса да болушлукъ этгенми эди?

- Окъууну бошаб, ишге джарашыб, биринчи джыл ишлеб башлагъан адамгъа къыйын болмай къалмайды. Институтну джетишимли бошасам да, ишде сынамын джетмей къыйналлыкъ эдим Хыбыртланы Асият болмаса. Школда эм сынамлы устазланы бири эди ал башланнган класслада. Менде аны бир да уллу къыйыны барды. Школда да ол окъутхан эди мени. Ангыламагъан затым болса, андан кёб соруучан эдим. Бюгюн-бюгече да анга уллу разылыгъымы билдириб турама.

- Ал башланнган класслада ишлеген къыйын болур?

- Сени къолунга тюшген сабийлени арасында билимлиле, билимсизле да тюбеучендиле. Аланы бир къауумлары сабий садлагъа джюрюб, харифлени таныйдыла, санай да биледиле. Сабий садлагъа джюрюмегенлеге уа харифлени кесинг танытыргъа, аланы санаргъа юретирге керек боласа. Алай этмесенг, сен окъутхан сабийлени билимлери тюрлю-тюрлю дараджалы болургъа боллукъду: бир къауумлары билимлиле, бирсилери уа билимсизле. Окъуу джаны бла аланы арасында башхалыкъ уллу болса, устазгъа сый тюлдю. Ол себебден, къайсы устаз да сохталарыны билимлерин, окъууларын бирча дараджалы этерге кюреширге керекди. Ма ол заманда сен устазлыкъ ишинги, борчунгу толтургъаннга санаргъа боллукъса.

- Къайсы классладан къайсы класслагъа дери окъутадыла ал башланнган класслада?

- Биринчи классдан башлаб, тёртюнчю классха дери окъутадыла сабийлени ал башланнган классланы устазлары. Тамам джууаблы классладыла. Башында айтханымча, биринчи классда къара танымагъан сабийле тюбер ючюн къалмайдыла. Алгъын джыллада аллай сабийле кёб эдиле. Бусагъатда хазырлаучу классла бардыла. Аллай класслада сабийлени джазаргъа, окъургъа, санаргъа юретедиле. Нек десенг, ала биринчи класслагъа барсала, кёб затдан хапарлы болуб, алагъа окъугъан тынчыракъ тиерикди.

- Пригородный элге къалай тюшгенсе?

- Джашау деген сейир затды. Чапаевское элни къоюб, Пригородный элге тюшерме деб ёмюрде да эсимде джокъ эди. Джазыу мени Тхакохов Расулгъа тюбетди да, энди Пригородный элде джашайма, ишлейме. Бу элде устаз болуб ишлегенли тогъуз джыл болады. Биринчи джыл джангы коллективге юреналмай, бир кесек къыйналгъан эдим. Юреннгенимде уа элни орта школуну устаз коллективин бек сюйгенме. Асыулу адамла ишлейдиле мында. Школну директору Эбзеланы Тамарады. Коллективни бирикдиргенди. 100-ден аслам сабий барды. Алагъа билим 20 устаз береди. Школну хар неси да таб джарашыбды. Бизни эл мийик джерде орналгъаны амалтын, Бештау джанындан ургъан уллу джелле джокълар ючюн къалмайдыла. Школну терезелери пластика терезелеге ауушдурулгъандыла. Къыш айлада аны ичи джылыды.

- Бусагъатда къайсы классда дерслени бардыраса? Классынгда ненча сохта барды?

- Быйыл биринчи классны бергендиле меннге. Классда 13 сабий барды. Аланы тёртюнчю классха дери окъутурукъма. Бешинчи классда башха устазла дерс берликдиле алагъа. Андан сора да быйыл мен бешинчи классны сабийлерин орус тил бла литературадан окъутама. Бу арт кёзюуде сабийлени саны кёбден кёб бола барады. Ол бизни къууандырады. Нек десегиз, элде джашагъан адамланы джашау дараджалары иги болгъанды. Сабийиме не кийдирейим, не ашатайым деген сагъышдан керидиле элде джашагъанла. Эл Черкесскеге джууукъ орналгъаны себебли, кёбле шахаргъа тюшюб, ингирге дери ишлеб, юйлерине къайтыучандыла.

Биринчи классды деб къоймай, тюрлю-тюрлю ишлени бардырама сабийле бла. Конкурслагъа къошулабыз. Районда къууанчзат болса, иги джырлай, тепсей билген сабийлени элтебиз.

Сабийле биринчи класслада иги окъуб башласала, башха класслада да иги окъурукъдула. Ол затны мен унутмайма. Бютеу сынамымы, билимими аямай, биринчи классда окъугъан сабийлеге береме. Ала иги окъусала, меннге да сыйды.

Туризм
2018 дж.абыстолну 10
"Къарачай"
КЁБ КЪОНАКЪ КЕЛЛИКДИ

Мындан алда Гитче Къарачай районда «Медовые водопады» турист базаны баш директору Боташланы Бекмырзаны джашы Муссагъа тюбеген эдим да, ол быллай хапар айтды:

- Абыстол айны 16-да Гитче Къарачай районда эки къууанч боллукъду. Биринчи къууанчыбыз: Красный Курган элден «Медовые водопады» турист базагъа баргъан джолгъа асфальт тёшелгенди да, аны ачылыууна аталыб къууанч джыйылыу боллукъду. Экинчи къууанчыбызгъа биз турист базада Къарачай-малкъар халкъны маданиятыны VIIчи халкъла арасы фольклор-этнография фестивалын бардырыуну санайбыз. Эки къууанчны да бизни джашауубузда уллу магъаналары барды. Биринчи Красный Кургандан «Медовые водопады» турист базагъа баргъан джолгъа асфальт кимни кючю бла тёшелгенини юсюнден хапар айтайым.



Бу турист база Совет Союзну джылларында да ишлеб тургъанды. Кърал чачылгъанында ол да чачылды. Мекямларын, башха затларын адамла тонаб башлагъанларында, сабий заманыбызда былайда ариулукъгъа къараргъа, сапран чабакъланы Ёмюркъа ёзенни сууларында тутаргъа кёб келиучен эдик. Оннга джууукъ суу секиртме барды ёзенде. Хар бири кесича ариуду. Бу аламат джерни ариулугъун сакълар ючюн, кёб сагъыш этиб туруб, къралдан сатыб алгъан эдим. Ташны таш юсюне сала, базаны хар несин да джангыртыб, джарашдырыб, бери солургъа келген адамладан уялмазча болдум. Кёб джылны мени къайгъылы этиб тургъан Красный Курган элден бери келген джол эди. Аны узунлугъу 7,5 километрди. Зыгъыр къуюлгъан джолду ол. Шабат, ыйых кюнледе базада солургъа излеселе да, джолну аманлыгъындан келалмай эдиле. Джолну букъусу кёлтюрюлгени бла къалмай, машиналаны чархлары уллу, ууакъ ташланы чартлатыб, башха машиналагъа халеклик салыучан эдиле.

«Джолгъа асфальт тёшерге болушурларын тилеб мен республиканы талай тамадасына тюбеген эдим. Алай а бары да ачханы джокълугъун айтыб джукъ бла болушалмагъан эдиле.

Мени насыбыма КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид болду. Мен анга тюбегенимден сора джыл да озмады, бери солургъа келгенлени джарсыуларын ангылаб ол, джолгъа асфальт тёшеуню къолгъа алдыртды. Алай бла джолгъа асфальт тёшеу быйылны джаз айында башланыб, къач айлагъа толусу бла тамамланды. Джолну хар несин да бир да деменгили этгендиле джолчула.

Асфальт тёшелгинчи Красный Кургандан турист базагъа 30-40 минутха джетиучен эдиле мында солургъа излегенле. Энди джолгъа 10-15 минут кетеди. Букъу да кёлтюрюлмейди, ташла да чартламайдыла. КъЧР-ни Башчысы Темрез улугъа мен, мен башчылыкъ этген коллектив, Гитче Къарачай районну джамагъаты уллу джюрек разылыгъыбызны билдиребиз.

Андан сора да КъЧР-ни Туризмини, курортларыны эмда джаш тёлю политикасыны хакъындан министри Эрикгенланы Анзоргъа да джюрек разылыгъыбызны билдиребиз. Ол да Темрез улуну башчылыгъы бла джолгъа асфальт тёшеуге къыйынын къошханды.

Алай бла бизни джолну ачылыууна аталгъан биринчи къууанчыбыз абыстол айны 16-да боллукъду.

- Джолгъа асфальт тёшелди. Энди турбазагъа солургъа келген адамланы саны аслам боллукъ болур?

- Сёзсюз да аслам боллукъду. Сёз ючюн, Къарачай айранны фестивалына, Автор джырланы фестивалына тёрт-беш минг адам келиученди. Энди джолгъа асфальт тёшелгенден сора алты-джети минг адам келлик болур.

- Бу джол Къарачай айранны фестивалын джетинчи кере бардырасыз. Аны программасын не затла къурайдыла?

- Фестивалда эм уллу магъана къарачай айраннга берилликди. Бир къауум хоншу халкъла айтханнга кёре, айран аладан чыкъгъанды. Ол оюм тюз тюлдю. Эм биринчи айран уютуб къарачайлыла башлагъандыла. Къарачайда кёб тюрлю айран барды. Башха миллетледе ол затны эслерик тюлсе. Андан сора да бизни айраныбызны татыуу башха миллетлени айранларыны татыуларына ушамайды. Ол ёзлюдю, татыулуду, саулукъгъа игиди. Фестивалгъа тюрлю-тюрлю айранланы уютуб келликдиле. Кимни айраны асыулу болса, ёч аныкъы боллукъду.

«Ашхы адет халкъны бетиди», «Буруннгу аланланы макъамлары», таурухчуланы, джомакъчыланы «Айтыш» конкурслары, «Алтын къол» кёрмюч-джармалыкъ, къарачай эмда малкъар бычакъланы кёрмючю дагъыда башха затла бардыла фестивалны программасында.

- Фестивалгъа къайдан келликдиле къонакъла?

- Ставрополь крайдан, Малкъардан, Дагъыстандан, Тюркден, башха джерледен келирге айтхандыла да, алларына къараб турабыз.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.

2018 дж. абыстолну 17 "КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
«КЪАРАЧАЙЛЫЛА ЭДИЛЕ
БИЗНИ САУ КЪАЛДЫРГЪАН»

Анам Вера айтхан хапарны джазарны аллы бла мен ким болгъанымы, къайда джашагъанымы, не ишде ишлегеними юсюнден къысхасы бла айтайым. Мен ЗАЗУЛИН Иван Николаевичме. Джашагъаным СанктПетербургдады. Тарихчиме. Кёб джылланы шахарны орта школларыны биринде тарихден дерслени бардырыб тургъанма. Артдаракъ кёзюуде Герцен атлы институтда дагъыда башха джууаблы къуллукълада ишлегенме. Пенсиягъа чыкъгъанлы талай джыл болады. Бош заманым кёб болгъаны себебли кесими эмда анамы архивлерин къазыучанма. Мындан алда уа архивлени къаза кетиб, анам Вераны джазгъан затларына тюртюлюб къалдым. Бир письмону къолума алыб окъуб башладым. Сёз анда къарачайлыланы юслеринден бара эди. Анам Вера ушакъ этсек: «Бизни юйдегини ёлюмден къарачайлыла къутхаргъандыла», - деучен эди. Анам ауушханлы иги кесек заман болады. Ол устаз эди. Кесине бир дефтер къураб, джашауда джаратхан, джаратмагъан затларын ары тюшюрюб бара эди. Бюгюн ол къарачайлыланы юслеринден дефтеринде джазгъан тизгинлени окъуб чыкъдым. Бир ишексиз, анам бу джазгъанын орус тилде чыкъгъан газетледе басмаларгъа излеб, чыгъаралмагъанында, архивге салыб къойгъан болур эди. Совет Союзну джылларында къарачайлыланы юслеринден иги джазаргъа къоймай эди власть. Ма энди мен анамы къарачайлыланы юслеринден джазгъанын «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейме.

«1943-чю джыл абыстол айны 2-де, къарачай халкъны, терслиги болмагъанлай, кърал, зор бла Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюб ийген эди. Къарачай халкъ, адам саныны эки этиб бирин къум тюзледе тас этиб, 14 джылны «тюрмеде» джашаб, 1957-чи джыл джуртуна къайтыб келген эди. Мында да Совет Союз чачылгъынчы аны хыртха уруб, тынчлыкълы ишлерге, джашаргъа къоймай эдиле партия чиновникле. Совет Союз чачылгъанында уа «Суу ызына къайтады» дегенлей, тюзлюк къарачай халкъ джанлы болуб, аны юсюнден бютеу кир тамгъаланы алды».

Алай болгъанына анам Вера бек къууана эди. Ол 2006-чы джыл ауушхан эди. Аллай огъурлу миллетге кърал уллу артыкълыкъ этгенине анам разы тюл эди. Анамы тукъуму Кириченко эди. Андан ары ма былай джаза эди ол дефтеринде:

«Бизни юйдеги Эски Джёгетейге къалай тюшгенин бюгюн да унутмайма. 1933-чю джыл къралгъа ачлыкъ келген эди. Ол кёблени джашауларын юзюб бара эди. Биз ол кёзюуде Адиль-Халкъ элде джашай эдик. Бютеулей да биз сегиз сабий эдик юйде. Экиси ёсюб джетгенлеринде, бирери бирер джерге кёчюб кетген эдиле джашаргъа. Сёз ючюн, Михаил Днепрогэсни къурулушунда ишлей эди. Ол юйде эм тамада эди. Тышында джашагъаны амалтын, бизни джашауубуздан аны хапары джокъ эди. Вася да бизни бла джашамай эди, ол МТС-ни ишчиси эди.

Къалгъан сабийле бирге джашай эдик. Мариягъа 18 джыл, Ванягъа 16 джыл, Раисагъа 14 джыл, меннге 12 джыл, Нинагъа 10 джыл, Лёвагъа 8 джыл болгъан эди. Джылы бла барыбыздан да тамада Ваня болгъаны себебли, бизни асырагъан, джашатхан да ол эди. Атабыз, анабыз сау болсала да, биз ёксюзлеча эдик. Атабыз Георгийни, бир сылтау табыб, Сальскийге ашырыб ийген эдиле. Анабыз Анастасия бизни бла джашамай эди: аны эркинлиги джокъ эди бизни къатыбызгъа келирге. Чурум неде болгъанын билмей эдик. Ол бир джууукъларындан бирси джууукъларына барыб, заманын ашыра эди.

Иги кесек заман озуб, атабыз юйдегисине къайтхан эди. Анабыз да бизни бла джашаргъа эркинлик алгъан эди. Бизге - сабийлеге къыйын заманлада экиси да биргебизге болмагъанлары амалтын, биз инджилир ючюн къалмагъан эдик.

Къолларындан келгенича элчиле болуша эдиле. Аланы арасында Картуков Кадыр бизге бир да бек эс бёле эди. Бир кюн барыбыз да ач болуб, не зат ашайыкъ деб тургъанлайыбызгъа, биз джашагъан юйню къатында бир арба тохтады. Андан беш эркиши тюшдюле. Юйге кириб келиб, «артыкъ мюрзеуюгюз бар эсе, беригиз», деб тохтадыла. «Кесибиз ачдан ёле турабыз. Артыкъ азыгъыбыз джокъду», - десек да, бизге ийнанмай, тинтиуюл этиб, болгъанны къармаб чыкъдыла. Джукъ табмадыла. «Биз энтда къайтырыкъбыз. Джашыргъан затыгъызны ачыкъ джерге чыгъарыб туругъуз», - деб, бизге ачыулана, хоншуланы «тонаргъа» кетдиле.

Хоншубуз Картуков Кадырны Джёгетей ёзенден уллу хапары болур эди да, бир кюн арбазгъа кириб келиб:

- Мен сизни кесими сабийлерими сюйгенча сюеме. Сизни джашарыгъыгъызны излейме. Мен Джёгетей ёзенде кёб болгъанма. Анда къарачайлыла джашайдыла. Бир да халал адамладыла. Мында къалсагъыз барыгъыз да ачдан къырыллыкъсыз. Сизни Джёгетейге элтейим. Къарачайлыла сизни ачдан ёлюрге къоярыкъ тюлдюле. Кеслери ашагъанны сизге ашатырыкъдыла... - деди.

Ол бизни барыбызны да арбасына миндириб, Джёгетей таба джол тутду. Ненча кюн баргъаныбызны билмейме. Асыры ач болгъандан биз кюнлени, кечелени да санамай эдик. Къайсы болса да бир элге кирсек, кимден болса да бир къабарыкъ тилей, Кадыр бизни Джёгетейге алыб келди.

Колхозну правлениесинде Ваняны бухгалтерликден бир кесек хапары болгъанын билгенлеринде, анга иш бердиле: ол счетовод болду. Биз ач болмай башладыкъ. Анабыз да Джёгетейге келиб, бизни бла джашаб башлады. 1935-чи джыл атабыз да, башына бош болуб, юйдегисине къайтды.

Къарачайлыла бизни сыйыбызны кёрюр ючюн къалмай эдиле. Арт джыллада биз Джёгетейде Гербекланы Магометни юйюнде джашай эдик. Барыбыз да бир юйдеги болуб бошагъан эдик. Кече джукълагъан джерибиз башха бола эди, ансы ашагъан да бирге эте эдик. Магометни да юч сабийи бар эди. Бизни арабызда шохлукъ бегиген эди. Бир-бирибизни къарнашлача, эгечлеча кёре эдик. Магомет юйде аз бола эди. Ол къойчу эди да, заманыны асламысын къошда ашыра эди. Сабийлери Аминат, Зайнеб, Мудалиф бизге юреннген эдиле да, бизни бёлмебизден чыкъмай эдиле. Ала бизни къарачайча, биз да аланы орусча сёлеширге юрете эдик.

Биз Джёгетейде 1940-чы джылгъа дери джашадыкъ. Уллу къарнашыбыз Михаил Днепрогэсни къурулушу бошалгъандан сора Черкесск шахаргъа кёчген эди. Бир кесекден ол бизни барыбызны да кесини къатына джыйгъан эди. Нина уа, 1937-чи джыл Микоян-Шахарда педагогика училищени бошаб, элге къайтхан эди. 1942-чи джылгъа дери ишлеген эди школда устаз болуб.

Нинаны бизни бла Черкесск шахаргъа кёчеригин барыбыз да излеген эдик. Алай а Гербеклары аны иймей къойгъан эдиле. «Бизни юйюбюзде джаша, устазлыкъ ишинги бардыр мында», - деб сый, багъа берген эдиле. Бир да уллу эс бёле эдиле Гербеклары анга. Ишде кечирек къалса, аллына барыб, юйге алыб келиучен эдиле.

Гербеклары бизни сыйыбызны кёргенча, биз да аланы сыйларын алай кёре эдик. Керек болса, барыбыз да джыйылыб, отун келтирирге чегетге кетиб къала эдик. Бачхалагъа чага этерге, гардош къазаргъа, бек сюе эдик. Бизни ишлерге тырмашханыбызны кёрселе, Гербеклары къууана эдиле.

Барыбызны да сюер ючюн къалмай эдиле Гербеклары. Лёваны уа, артыкъ да бек сюе эдиле. Кёб ишге джарай эди ол. Кеси ишлеген бла къалмай, бизни да ишлете эди. Къыш айлада уа, барыбыз да бир джерге джыйылыб, анда-санда дегенча хоншу сабийле да келе эдиле, уллу комнатада отджагъагъа олтуруб, кёзюу-кёзюу таурухла айта, кечге дери олтуруб да къалыучан эдик. Аны ючюн бизге Гербеклары урушмай эдиле.

Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, Лёваны аскерге алгъан эдиле. Гербеклары, башха хоншула да Лёваны фронтха ашыргъан эдиле. «Хорлам бла къыйтырыгъынгы сакълаб турлукъбуз», дей эдиле ала. Алай а Лёва фронтдан къайтмады. 1945-чи джыл Чехословакияны фашистледен совет аскерчиле азатлагъан заманда Лёва ауур джаралы болуб, Польшада госпиталгъа тюшген эди. Не бек кюрешселе да, врачла аны джашауун ёлюмню къолундан сыйырыб алалмагъан эдиле. Тамада къарнашыбыз Миша да фронтдан къайтмай къалгъан эди. Ол да, Лёвача, фашистле бла сермешиулени биринде джан берген эди. Ваня къазауатны заманында Узакъ Востокда уруш этиб, фронтдан сау-эсен къайтыб, 1974-чю джыл ауушхан эди.

Бюгюн-бюгече да къарачайлылагъа джюрек разылыгъыбызны билдиргенлей турабыз. Къарачай миллет халал, огъурлу, таукел, бир затдан къоркъа билмеген миллет болгъанын ангылагъан эдик. Не ючюн айтама? 30-чу джылла къоркъуулу джылла эдиле. Терслигинг болмагъанлай, биреуню сёзюне къараб, тутуб иерге боллукъ эдиле. Джёгетей ёзенде джашагъан къарачайлыла, къралгъа къаршчы баргъан ата бла ананы сабийлерин джашырыб турадыла деб, тыйыншлы органлагъа ким болса да къагъыт джазыб ийсе, не Гербеклагъа, не башха къарачайлылагъа иги боллукъ тюл эди: аланы да тутуб не уа къайры болса да юйдегилери бла ашырыб иерик эди кърал. Бизни насыбыбызгъа, биз джашагъан Джёгетей элде тилчиле джокъ эдиле. Ала болушхан болмаса, бир кере да аманлыкъ излемеген эдиле бизге...

Эсге тюшюрюуюмю ахырында былай айтырым келеди: къарачайлыла болмасала кёб башлы юйдегиден бирибиз да сау къаллыкъ тюл эдик».

Мен анамы джазгъанларын окъуб бошай, сау къарачай миллетге джюрек разылыгъымы билдиреме.

2018 дж. абыстолну 17 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюм
КЪАРТНЫ ФАТАУЛАРЫ

Хар кимге фатауа окъуб айланнган ушагъыусуз кёрюннген затды. Алай а биз, уллайгъан къауум, Азиягъа мында туууб кетиб, ахырат азабны дунияда чегиб, алай къайтханбыз. Бизлеге «Дети войны», «Дети депортации», «Дети геноцида», дейдиле. Кёрдемчилебиз биз.

Джазыучу Байрамукъланы Фатиманы «Бушуу китаб» деген чыгъармасын, Хубийланы Исламны «Умут» деген китабын неда башхаланы кёчгюнчюлюкню юсюнден джазгъан чыгъармаларын окъусагъыз, ангыларыкъсыз (22 минг къуру сабийле къырылыб) бизни миллетибиз къаллай къыйынлыкъладан ётгенин. Аны ючюн айтабыз, «бизле кёрдемчилебиз», деб. Бек къарт болуб, орундан къараб турмагъанлыгъыбызгъа джылыбыз келди, кёб затны сынадыкъ, чекдик. Сора бизге таб борч огъуна болурму, ызыбыздан келгенлеге джашауда сынагъан, ангылагъан затларыбызны айтыргъа деб, кёлюме келеди.

Энди айтыр затларым

1. Ислам динни беш фарызын тута эсенг, джюрегинг, иннетинг таза, олтургъанынг, тургъанынг, ашагъанынг, ичгенинг, кийиннгенинг, кесинги джюрютгенинг, айтыргъа, не затынг да анга кёре болургъа керекди. Мен ангылагъандан, Уллу Аллахха этген къуллугъунгу къычырыб, махтаныб айланмагъанлай, ариу, тикирал бардырыб турургъа керекди.

2. Шериятда алай айтылады: ишге башынгы бек атыб кесингден бошаб къойма (ол гюнахды), ишлер, этер керекли да юйдегинги джунчутма, джукъ керекли этме (ол бек гюнахды).

3. Юйдеги чачылмай сакъланыр ючюн, артыкъсыз да сабийле болгъандан сора, эркиши бла тиширыу бир-бирлерине кечмеклик салыргъа керекдиле. Бир да къуруса да, бирини тёзюмю болургъа керекди. Алайсыз юйдеги болуб джашаяллыкъ тюлдюле. Ата-ана саулукъдан бала нек ёксюз къалыргъа керекди?

4. Джашха 30 джыл болгъунчу юйдегили болуб, юйдеги къурарын да къураб бошаргъа керекди. 40 джыл толургъа юйдегисини джашар мекямы ишлениб бошалыргъа керекди.

5. Юйюнгде сабийлеринг иги окъурларын сюе эсенг, хар бири бла школну бирер кере бошаргъа керексе.

6. Къарачай сабий, керти къарачайча тепсей, джырлай да билирге керекди.

7. 35 джыл болгъунчу юйленмей тургъан эсенг, 10 джылынгы бошуна кетгеннге сана.

8. Аллахдан тилек тилесенг, таралыб, джалбарыб тиле. «Сюйсенг къабыл эт, сюйсенг къой», дегенча тилерге джарамайды.

9. Эслеб аша. Ашагъанынгы джартысы сеннге озуб боллукъду.

10. Къарным уллуду, деб кесинге аны бла сый излеме, башхагъа этген игилигинг бла изле.

11. Эт аша. Санларынга да, джюрегинге да керекди. Шорпасын да амалсыз ич.

12. Мияла юйде джашагъанча джаша - хар ким сени юсюнге къараб тургъанча.

13. «Киши джокъду, деб къычырыб айланма, юй артында адам барды!» (Бу узбек айтыуду).

14. Халахоста кийиниу – ол кесинден озуб, тёгерекдеги адамланы сыйларын кёрмеудю.

15. Шерият бла аша. Ашхынынгы ючден бири ашарыкъдан, ючден бири суудан толургъа, андан къалгъаны да бош болургъа керекди. Олсагъатда сарыуунг кесиб (изжога), ашхынынг джара болуб къыйналлыкъ тюлсе, бек къалын да боллукъ тюлсе.

16. Тиширыугъа иги бол! Чыртда бирге джашау эталмай, айырыллыкъ эсенг, сабий болгъунчу айырыл. Оноуну къысха эт.

17. Аз сёлешсенг акъыллы кёрюннюксе.

18. «Къошну джунчутхан – къобуз». Бусагъатда – телевизор, Интернет, телефонла. (Бизни юйде бир джаш сабийлеринден маджал телефонларын сыйырыб, башха, опциялары болмагъан, учуз телефончукъла алыб бергенди. Мен аны тюз этгеннге санадым.)

19. Кесинги тюкен ашарыкъгъа юретме. «Кюнде тойгъан, бетин джойгъан!» - деб, айтыу барды.

20. Сабийни урунургъа юретиу, ол юретиуню башыды.

21. Аз да-кёб да джууукълукъну юзмегиз.

22. Не къыйын джыллада да бизни миллетибиз ийманын, динин, адебиннамысын, тилин, адетин, орайдасын, джырын, тепсеуюн, башха иги адетлерин тас этмегенди. Бусагъатда бир къауумла ашхы адетлерибизни бир кесек табсыз джанына тюрлендириб бара турадыла, Аллах тюзетсин! Бу затланы юслеринден тамадаларыбызны ачыкъ политикалары болургъа керекди (политика возрождения национальных традиций, песен, танцев).

23. Тиширыуну окъууу бла ишлеую мадаргъа, таблыкъгъа кёре болургъа керекди. Мадар болса, эм биринчи юйдеги деген затха сагъыш этерге керекди.

24. Къучакъны асыры кенг джайма. Аллах берген фахмунг бла, ата-анадан келген къанынг (геналарынг) бла, джашауунгда эм иги не затны этеле эсенг, къаджыкъмай ол затны этерге керекди.

Адамны борчлары&line_return&

1. Аллахны аллында:
- ислам динде беш фарызны тындыр.

2. Ата-ананы аллында:
- «Джандет анангы аягъынгы тюбюндеди», деб айтыу алайды. Атаны сыйы да анга джетишеди.

3. Юйдегинги аллында:
- юйдегинги ач-джаланнгач этмезча бир рысхы келтир;
- ариу халиге юрет;
- юйдегинге тышындан къоркъуу келмезча джашауунгу алай бардырыргъа керексе.

4. Хоншуну аллында (хоншугъа):
- не аз да хыянатынгы джетдирмей, туугъан къарнашынгача иги болургъа керексе.

5. Ахлунгу аллында борчунг:
- барыб кёре турургъа керекди, эм азы бла айда бир кере;
- къууанчында, бушууунда да табыла турургъа керексе.

6. Джамагъатны аллында:
- джамагъатны джоругъуна сыйын;
- хайырынгы тийдир;
- хыянатынгы джетдирме.

7. Миллетинги аллында борчунг:
- миллетинги иги шартларын (ийман, дин, адебнамыс, ишде джигерлик, къонакъбайлыкъ, чомартлыкъ, къарыусузгъа болушхан, керек джерде табылгъан, маданиятын сакълагъан) тас этмей, джашауда бардыр.

8. Дин къарнашынгы аллында:
- хайырынгы джукъдур;
- ауруса, кёре бар;
- къонакъгъа чакъырса, бар;
- саламына джууаб бер;
- чючкюрюб, «Алхамду Лилляхи», десе: «Аллахны рахматында бол», деб айт.
- ауушса, джаназыгъа бар;
- къысхасыча айтыргъа, кесинге не ашхылыкъ излей эсенг, дин къарнашынга да аны изле.

9. Къралны аллында:
- керти бол;
- кърал тамаданы сыйын кёлтюр;
- къралынгда болгъан джорукъгъа сыйыныб джаша.

ТАМБИЙЛАНЫ Хасан.

2018 дж. абыстолну 17 "КЪАРАЧАЙ"
Сиз билемисиз?..
ЭМ ОНГЛУ АДАМЛА

(Ангылатыу: (-) бу белги бла Исса файгъамбар туугъунчугъа, бизни эрагъа дери (до н. э.) джазылгъан джылланы, ёмюрлени белгилейбиз).

Аллы газетни 89-чу номериндеди.

51. Урбан II-чи Крестовый походланы къозгъагъан, башламчылыкъ этген румлу бабас 1042-чи джыл туугъанды, 1099-чу джыл ауушханды.

52. Умар ибн аль-Хаттаб Араб халифатны экинчи халифи. Мухаммат файгъамбарны (Аллахны саламы Анга болсун) биргесине джюрюгенди. 585-чи джыл туугъанды, 644-чю джыл ауушханды.

53. Ашока Индияны джеринде Мауриев деген империяны башчысы болгъанды. Буддизм динни джайыб кюрешгенди. (-) 304-чю джыл туугъанды, (-) 232-чи джыл ауушханды.

54. Аврелий Августин румлу христиан дин къуллукъчу эмда алим болгъанды. Августинизм деген фикирни джайгъанды, христиан философияны тамалын, тарихин салгъанды. 354-чю джыл туугъанды, 430-чу джыл ауушханды.

55. Уильям Гарвей ингилизли медик, физиология бла эмбриологияны тамалларын салгъанды. 1578-чи джыл туугъанды, 1657-чи джыл ауушханды.

56. Эрнест Резерфорд Джангы Зеландияда туугъан британлы физик. «Ядер физиканы атасы» дейдиле анга. Атомну планетар моделин къурагъанды. 1871-чи джыл туугъанды, 1937-чи джыл ауушханды.

57. Жан Кальвин французлу дин къуллукъчу, кальвинизмни къурагъанды. 1509-чу джыл туугъанды, 1564-чю джыл ауушханды.

58. Грегор Мендель австриячы биолог, ботаник, ата-бабадан къан бла келген шартлагъа илму кёзден къараб, ол илмуну тамалын (наследственность) салгъанды. 1822-чи джыл туугъанды, 1884-чю джыл ауушханды.

59. Макс Планк немцалы физик-теоретик, квант физиканы тамалын салгъанды. 1858-чи джыл туугъанды, 1947-чи джыл ауушханды.

60. Джозеф Листер хирургияда антисептиканы къурагъан хирург эмда алим болгъанды. Закий ингилизли 1827-чи джыл туугъанды, 1912-чи джыл ауушханды.

61. Николаус Отто акъылман немца инженер, «двигатель внутреннего сгоранияны» къурагъанды. 1832-чи джыл туугъанды, 1891-чи джыл ауушханды.

62. Франсиско Писарро испанлы конкистадор, американчы инклени империяларын къаушатханды. 1475чи джыл туугъанды, 1541-чи джыл ауушханды.

63. Эрнан Кортес испанлы конкистадор, американчы ацтеклени къралларын къаушатханды. 1485-чи джыл туугъанды, 1547-чи джыл ауушханды.

64. Томас Джефферсон АБШ-ны азатлыгъы ючюн уллу уруш-кюреш бардыргъанды. АБШ-ны Азатлыкъ декларациясын къураб джазгъанланы бири болгъанды. АБШ-ны 3-чю президенти болгъанды. 1743-чю джыл туугъанды, 1826-чы джыл ауушханды.

65. Изабелла I-чи Кастилияны патчахы. Испанияны бирлешиуюню тамалын салгъанды, патчахлыкъны сыйы аны заманында уллу кёлтюрюлгенди, Американы аны заманында ачхандыла. 1451-чи джыл туугъанды, 1504-чю джыл ауушханды.

66. Иосиф Сталин 1924чю джылдан 1953-чю джылгъа дери СССР-ге башчылыкъ этгенди. 1878-чи джыл туугъанды, 1953-чю джыл ауушханды.

67. Юлий Цезарь акъылман кърал эмда аскер башчы болгъанды. Рум республиканы чеклерин кенгертгенди. (-) 100-чю джыл туугъанды, (-) 44-чю джыл ауушханды.

68. Вильгельм I-чи нормандлы кърал, аскер башчы болгъанды. Англияны кючлеб кюрешиуге башчылыкъ этгенди. 1027-чи джыл туугъанды, 1087-чи джыл ауушханды.

69. Зигмунд Фрейд немецли психолог, психиатр эмда невролог. Психоанализни тамалын салгъанды. 1856-чы джыл туугъанды, 1939-чу джыл ауушханды.

70. Эдвард Дженнер ингилизли врач, чечек ауруугъа къаршчы дарман (вакцина) чыгъаргъанды. 1749-чу джыл туугъанды, 1823-чю джыл ауушханды.

71. Вильгельм Рентген немецли физик, икс-излучениени ачханды. Нобель саугъаны биринчи ол алгъанды. 1845-чи джыл туугъанды, 1923-чю джыл ауушханды.

72. Иоганн Бах немцалы закий композитор, органны тамам уста сокъгъанды (органист-виртуоз). 1685-чи джыл туугъанды, 1750-чи джыл ауушханды.

73. Лао-цзы даосизмни тамалын салгъан къытайлы акъылман. (-) V-чи ёмюрде джашагъанды.

74. Вольтер французлу закий джазыучу, философ, окъуу-билим айныгъан кёзюуде (Эпоха Просвещения) ишлегенди. 1694-чю джыл туугъанды, 1778-чи джыл ауушханды.

75. Иоганн Кеплер немцалы астроном, механик, оптик. Кюн тийреде (Солнечная система) джулдузланы (планеты) баргъан джолларыны законун ачханды. 1571-чи джыл туугъанды, 1630-чу джыл ауушханды.

76. Энрико Ферми италиянлы физик, квант физиканы тамалын салгъанланы эмда Манхеттен проектни башчыларыны бири болгъанды. 1901-чи джыл Италияда туугъанды, 1954-чю джыл Америкада ауушханды.

77. Леонард Эйлер швейцар, немец эмда эресейчи математик, механик. Бу илмуланы айнытыргъа бек уллу юлюш къошханды. 1707-чи джыл туугъанды, 1783-чю джыл ауушханды.

78. Жан-Жак Руссо французлу акъылман джазыучу. Халкъ къралгъа къалай иелик этиб, къралгъа къалай оноу этерини юсюнден джазгъанды. «Юлия, или Новая Элоиза» деген белгили романны авторуду. 1712-чи джыл туугъанды, 1778-чи джыл ауушханды.

79. Никколо Макиавелли италиянлы философ, джазыучу, политика къуллукъчу. 1469-чу джыл туугъанды, 1527-чи джыл ауушханды.

80. Томас Мальтус ингилизли демограф эмда экономист. Адам улуну кёблюгю контролгъа алынмай ёсюб барса, ачлыкъ келлигин ачыкълагъанды. 1766-чы джыл туугъанды, 1834-чю джыл ауушханды.

81. Джон Кеннеди АБШны 35-чи президенти. Кариб кризис, къара адамланы къалгъанла бла тенг этиу, АБШ-ны «Аполлон» деген программасы да аны заманында башланнгандыла. 1917-чи джыл туугъанды, 1963-чю джыл ёлтюргендиле.

82. Грегори Пинкус американлы биолог. Тиширыу сылтаулу болуб къалмазча дарманланы (перораль, противозачаточные таблетки) къурагъанланы бири болгъанды. 1903-чю джыл туугъанды, 1967-чи джыл ауушханды.

83. Мани къаджарлы тин устаз. Тюрлю-тюрлю динледен бирер кесек алыб манихейство деген динни къурагъанды. 216-чы джыл туугъанды, 273-чю джыл ауушханды.

84. Владимир Ленин революциячы, марксизм бла ленинизмни тамалын салгъанды, СССР-ни къурагъанды. 1870-чи джыл туугъанды, 1924-чю джыл ауушханды.

85. Суй Вэнь-ди Къытайны бирлешдирген император. 541-чи джыл туугъанды, 604-чю джыл ауушханды.

86. Васко да Гама тенгизлени кемеле бла къыдырыучу португаллы. Ол башчылыкъ этген бёлек (экспедиция), тарихде биринчи болуб Европадан Индиягъа дери кеме бла джюзюб баргъанды. 1460-чы джыл туугъанды, 1524-чю джыл ауушханды.

87. Кир II-чи къаджарлы патчах. Ахеменидлени патчахлыкъларыны тамалын салгъанды. (-) 593-чю джыл туугъанды, (-) 530-чу джыл ауушханды.

88. Пётр I-чи Эресейни биринчи императору. 1672чи джыл туугъанды, 1725-чи джыл ауушханды.

89. Мао Цзэдун къытайны уллу кърал эмда политика къуллукъчусу. Маоизмни тамалын салгъанды. 1893чю джыл туугъанды, 1976чы джыл ауушханды.

90. Фрэнсис Бэкон ингилизли философ, тарихчи, политика къуллукъчу. Эмпиризмни тамалын салгъанды. 1561-чи джыл туугъанды, 1626-чы джыл ауушханды.

91. Генри Форд американлы промышленник, къураучу, дунияда машинала чыгъаргъан талай заводланы иеси. Фордизмни тамалын салгъанды. 1863-чю джыл туугъанды, 1947-чи джыл ауушханды.

92. Мэн-цзы къытайлы философ. Конфуцианство бла неоконфуцианствону фикирлерин джакълагъан адамланы ангыларына айтхан сёзю ётген акъылман болгъанды. (-) 372-чи джыл туугъанды, (-) 289-чу джыл ауушханды.

93. Заратустра – дунияда эм эски динлени бири зороастризм деген динни къурагъан акъылман къаджарлы. (-) 628-чи джыл туугъанды, (-) 551-чи джыл ауушханды.

94. Елизавета I-чи Англия бла Ирландияны патчахы. Аны аты айтылса «Англияны алтын ёмюрю» адамланы эслерине келиученди. 1533-чю джыл туугъанды, 1603-чю джыл ауушханды.

95. Михаил Горбачёв КПСС-ни АК-ны ахыр Баш секретары, СССР-ни биринчи эмда ахыр Президенти. 1931-чи джыл туугъанды.

96. Менес – (-) XXXI-чи ёмюрде Огъары эмда Тёбен Мисирлени бирлешдириб, Буруннгу Мисирни патчахлыгъыны тамалын салгъанды.

97. Уллу Карл (Карл Великий) франкланы патчахы, Кюнчыгъышны императору. 742-чи джыл туугъанды, 814-чю джыл ауушханды.

98. Гомер буруннгу грек назмучу, айтыучу. «Илияда», «Одиссея» деген чыгъармаланы джазгъанды. VIII-чи ёмюрде джашагъанды.

99. Юстиниан I-чи византиячы император, аскер башчы, джангыртыучу. Ол патчахлыкъ этген заман античностдан орта ёмюрлеге кёчген кёзюуге саналады. 483-чю джыл туугъанды, 565-чи джыл ауушханды.

100. Махавира буруннгу Индияда джайнизм деген динни, джайн философияны къурагъанды, ауаз бериучю болгъанды. (-) 599-чу джыл джашагъанды, (-) 527-чи джыл ауушханды.

Къарачай тилге ТОМПАЛАНЫ Алибек кёчюргенди.

2018 дж. абыстолну 15 "КЪАРАЧАЙ"
Редакцияны къонакълары
КЪЫЛ КЪОБУЗДА СОКЪГЪАН
КЪАРНАШЧЫКЪЛА

Кёб болмай «Къарачай» газетни редакциясына бир ашхы къонакъла келдиле – къыл къобузда (скрипкада) сокъгъан юч къарнашчыкъ бла аталары. Ыйыкъны аягъы эмда байрым кюнню ингири джууукълашыб келгенине да къарамай, биз - редакцияны къуллукъчулары баш редакторну кабинетине джыйылыб, кетерге излемей, бу ариу, фахмулу сабийлени сокъгъанларына тылпыу алмай тынгылайбыз.


Хар макъам кесича бир тюрлю бир ариу эшитиледи. Юч къарнашчыкъны да къыл къобузлары аланы джылларына кёредиле – бириники уллу, экинчиники андан гитчерек, ючюнчюнюкю уа гитчечик. Была кимле болгъанларын бу тизгинлени окъугъанла билирге ашыгъа болурла. Мен аланы атларын уллу джюрек разылыкъ бла айтайым: Ораскъулланы Шамилни джашы Олег – Черкесскеде 17-чи номерли гимназияны 9-чу классыны сохтасы, аны къарнашы Владимир - ол гимназияны 6-чы классыны сохтасы, ючюнчю къарнашчыкълары Рашид 17-чи гимназияны 1-чи классыны окъуучусу.

Артыкъ сёз айтмагъан, олтурур, турур джерлерин билген, ариу халили, ишленмекликлери болгъан сабийлеге къарагъанымда, эсиме кёб тюрлю зат келди. Аз-кёб айтсакъ да, юйде ата бла ана балаларына эс бёлселе, аланы сагъышларын этселе, ала, орамны къыдыргъанла болмай, сабийлей огъуна бир муратны тутуб, анга джетерге кюрешедиле. Бу юйдеги анга толу шагъатлыкъ этеди. Кеслери башларына къалгъан сабийле, орамда айлана, аманнгаигиге къошула, этмезликлерин да этедиле, тюбемезликлерине да тюбейдиле. Бу къарнашчыкъланы уа орамда айланыргъа заманлары джокъду, бир дерсден бирине чабханлай джюрюйдюле.

Юйдегини тамадасы Олег, анга юч джыл болгъан заманында Черкесскени эстетика школунда музыка инструментле бла таныша келиб, къолуна къыл къобузну алыб, аны бла шагъырей болургъа, андан да озуб шохлукъ джюрютюрге тыйыншлы кёргенин юретиучюлерине ангылаталгъанды. Андан бери андан айырылмай да келеди.

- Аллында, эриксе къоярыкъ болур, сабий сабийлигин этеди, деб турдукъ, – дейди джашчыкъланы аталары Шамил. – Алай а Олег эригирге унамагъанын, таб, теренден терен сингиб баргъанын кёргеникде, анга къыл къобуз алдыкъ. Алай бла ол музыка школгъа кирирге хазырланыб башлады. Алты джыл болгъанында, 1-чи номерли музыка школгъа окъургъа салдыкъ. Аны биринчи устазы белгили скрипачка Алийланы Лариса, Ракайны къызы эди. Бусагъатда Лариса музыка училищеде скрипка бёлюмге башчылыкъ этеди. Аны сохтасы Татьяна Арасуловнада окъуйду Олег. Быйыл музыка школну тауусуб чыгъарыкъды.

Олегни къарнашы Владимир да тамада къарнашыны джолу бла барады. Ол да эстетика школгъа джюрюгенди, бюгюнлюкде 1-чи номерли музыка школну скрипка бёлюмюнде окъуйду. Эки джылдан музыка школну тауусурукъду.

Рашид эстетика школну бошаб, быйыл 1-чи номерли музыка школну биринчи классыны сохтасыды. Ол да скрипканы джолун сайлагъанды. Талай макъамны согъады, къарнашлары бла бирге концертлеге къошулуб тебрегенди.

- Мен скрипкада сокъгъанлыгъыма, дерслерими апчытмайма. Аны бла бирге 17-чи гимназияда шахмат ойнаргъа да джюрюйме. Бош заманымда сурат салыу бла да кюрешеме, дейди Рашид.

Алайды, Олег бла Владимир да школда иги окъуйдула, ала да суратлау школгъа джюрюб, сурат саладыла. Аны бла да къалмай, Черкесскеде шахмат клубха да джюрюйдюле. Айтыргъа, аланы бош айланыргъа заманлары джокъду.

Бу фахмулу сабийле республиканы джамагъат джашаууна тири къошуладыла – талай кере концертледе, фестиваллада ёчлю орунлагъа ие болгъандыла. Айтыргъа, къарачай халкъны туугъан Джуртуна къайтханыны 60-джыллыгъына аталгъан республикан фестивалда да атларын айтдыргъандыла.

- Черкесскеде музыка училищеде скрипачланы халкъла арасы фестивалына Къабарты-Малкъарны артистлери да келген эдиле. Владимир бла мен ол байрамда скрипка сокъгъанланы арасында биринчи орунну алгъан эдик. Мени хорлагъаныбыз ючюн солургъа 21 кюннге «Артек» деген белгили сабий лагерге ашыргъан эдиле, - деб хапар айтады Олег.

Быйыл а ол лагерге Владимир да барыб келгенди – аны да скрипкада ариу сокъгъаны себебли джибергендиле ары.

Кёб болмай къуралгъан «Агло» деген бирлешлик «Сен джулдузса» деб фестиваль бардыргъанды. Олег бла Владимир анда биринчи орунну алгъандыла.

Конкурсну-фестивалны бардыргъанла «Аглону» башчылары Алботланы Мадина бла Орусланы Риммадыла.

- Биз къуралгъанлы кёб заман болмайды - тюгел джыл да толмагъанды, деди Алботланы Мадина, статья джазардан алгъа телефон бла хапар соргъанымда. - Баш муратыбыз республикада фахмулу сабийлени ачыкълауду, алагъа джол бериудю. Мындан ары да джаш тёлю бла ишлер умутлубуз.

Къарнашчыкъла 17-чи номерли гимназияда байрам концертлени барысына да къошулгъанлай турадыла. Аланы, Аллахха шукур, кёбле таныйдыла, таб, сукъланнган да этедиле.

Ораскъулланы Шамил бла Аджиланы Ахматны къызы Айшатны тёрт сабийлери барды: Олег, Владимир, Рашид, Марат. Маратха алкъын джыл да болмагъанды. Атасы айтханнга кёре, ол да, аякъ юсюне тургъанлай, къарнашларыча, къыл къобузну къолуна аллыкъды.

- Мен школда окъугъан заманымда джырлай эдим, школну суратлау-чемерлик коллективине джюрюй эдим. Бютюн да биз, мени заманымы тёлюсю, Ёзденланы Альбертни джырларын бек джарата эдик. Барыбыз да аланы джырларгъа сюе эдик. Сабийлени аналары да маданиятдан узакъ кетмегенди - ариу тепсейди, конкурслагъа къошулуб тургъанды, - дейди Шамил.

Шамилни талай баш билими барды. Кёб тюрлю кърал къуллукълада ишлегенди. Бусагъатда энчи-фермер мюлк къураб, аны бла кюрешеди.

Шамилни анасы Хасанланы Любаны ариу ауазы барды, къобузну иги согъады. Атасы Рашид республикада белгили адамланы бириди - Преграднада, Къарачай эмда Черкесск шахарлада военком болуб ишлегенди.

- «Алма терегинден узакъ кетмейди» деген нарт сёзню бу фахмулу юйдегини юсюнде сагъыныргъа тыйыншлы болур, деб келеди кёлюбюзге - маданиятха сюймеклик сабийлени ата-аналарындан келеди. Алай а быланы юсюнде ол сюймеклик джангы, мийик дараджагъа чыкъгъанды. Бир юйдегиден юч джашчыкъны къыл къобузда сокъгъанларын биз биринчи кере кёребиз. Ала бу ишни, кеслери алларына тюл, профессионал тамалда, музыка школгъа джюрюб этедиле. Ол махтаугъа-сыйгъа да тыйыншлыды. Сабийлеге, аланы ёсдюрген атагъа-анагъа да уллу джюрек разылыгъыбызны билдиребиз, мындан ары да джетишимле теджейбиз, деди Ёзденланы Альберт. «Къарачай» газетни баш редактору, Эресей Федерацияны махтаулу артисти, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти.

Айхай да, сабийледен айырылырдан алгъа аланы келир заманда кимле болургъа излегенлерин да билирге сюйдюк.

- Мен быйыл тогъузунчу классны тауусурукъма. Андан сора Черкесскеде медицина колледжге кирликме. Аны бошасам, врачлыкъгъа окъурукъма, - деди Олег.

- Мен джашаууму аскер къуллукъ бла байламлы этерикме, - деб джууаб берди Владимир.

Шамил, ышарыб: «Аны аты Армияны генералы Семенланы Магометни джашы Владимирни сыйы бла аталгъанды», - деб къошду.

- Рашид биринчи классха джюрюйдю, алкъын ким болурун да биле болмаз, - деб кёлюме келгенни айтама.

- Огъай, билеме. Мен банкир боллукъма, - деди Рашид бек таукел.

Бизге скрипкада сокъгъан банкирле керек болгъанларына ишек да джокъду. Ол затны ангылагъан Рашидни джашау джолу мамукъдан болсун...

Скрипач джашчыкъла «Минги Тауну» сокъгъанларында, барыбыз да, ёрге туруб, харс урдукъ. Бу сабийле ёсюб джетселе, халкъыбызны атын иги бла айтдырлыкъларына толу ийнанабыз, маданиятыбыз да аллайланы кючлери бла кенг, джарыкъ джолгъа чыгъарына къууанабыз.

МАМЧУЛАНЫ Дина.