Расширенный поиск
9 Мая  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Керилген да, ургъан кибикди.
  • Гырджын – тепсини тамадасы.
  • Чакъырылмагъан къонакъ – орунсуз.
  • Келгинчи, къонакъ уялыр, келгенден сора, къонакъбай уялыр.
  • Зар адам ашынгы ашар, кесинги сатар.
  • Аджал соруб келмез, келсе, къайтыб кетмез.
  • Чомарт бергенин айтмаз.
  • Олтуруб кёрюнмей эди да, ёрге туруб кёрюне эди.
  • Ата джурт – алтын бешик.
  • Керти сёзге тёре джокъ.
  • Рысхы – сют юсюнде кёмюк кибикди.
  • Адам туугъан джеринде, ит тойгъан джеринде.
  • Тёзген – тёш ашар!
  • Тёзгеннге, джабылгъан эшик ачылыр.
  • Джетген къыз джерли эшекни танымаз.
  • Ариу – кёзге, акъыл – джюрекге.
  • Тёгюлген тюгел джыйылмайды.
  • Ана къойну – балагъа джандет.
  • Эр сокъур болсун, къатын тилсиз болсун.
  • Алгъанда – джууукъ, бергенде – джау.
  • Намысы болмагъанны, сыйы болмаз.
  • Булут кёкге джарашыу, уят бетге джарашыу.
  • Эм ашхы къайын ана мамукъ бла башынгы тешер.
  • Шапа кёб болса, аш татымсыз болур.
  • Эркиши – от, тиширыу – суу.
  • Къумурсхала джыйылсала, пилни да джыгъадыла.
  • Ач къалгъандан, кеч къалгъан къолай.
  • Бойнуму джети джерден кессенг да, мен ол ишни этеллик тюлме.
  • Кёб къычыргъандан – къоркъма, тынч олтургъандан – къоркъ.
  • Насыб бютеу халкъны юлюшюдю.
  • От кюйдюрген, сау болса да, тот кюйдюрген, сау болмаз.
  • Ачлыкъ отха секиртир.
  • Ашын ашагъанынгы, башын да сыйла.
  • Азыгъы аз, алгъа къабар, аты аман, алгъа чабар.
  • Тамбла алтындан бюгюн багъыр ашхы.
  • Адеб этмеген, адеб кёрмез.
  • Чоюнну башы ачыкъ болса, итге уят керекди.
  • Адеб джокъда, намыс джокъ.
  • Тынгылагъан тынгы бузар.
  • Тели турса – той бузар.
  • Къонакъ хазыр болгъанлыкъгъа, къонакъбай хазыр тюлдю.
  • Ишлегенден, къарагъан уста.
  • Адеби болмагъан къыз – тузсуз хант.
  • Ашхы адам – халкъ байлыгъы, ашхы джер – джашау байлыгъы.
  • Алим болгъандан эсе, адам болгъан къыйынды.
  • Туз, гырджын аша, тюзлюк бла джаша.
  • Ишленмеклик адамлыкъды.
  • Джыгъылгъанны сырты джерден тоймаз.
  • Таукел адам тау тешер.
  • Арпа, будай – ащды, алтын, кюмюш а – ташды.

САТАНАЙ

31.03.2021 0 4713  Акбаев Х.
"Аланка"
Автор картины: З.Батчаева

САТАНАЙ – нарт эпосда энчи орну болгъан обур тиширыў, нарт Ёрюзмекни къатыны, Сосуркъаны анасы.

Сатанайны туўгъаны меджисуў тейричилик бла къысха байламлыды – Кюн-Тейри бла Айны къызларыды, кёзню къаматхан ариўлугъу болгъанды (алтын эшмелери да барды), билгичлиги бла эрине (нартлагъа да) болушханлай турады. Гитче заманчыгъында аны Джелимаўуз урлайды, артда талай джылны алмастылада джашайды, нартланы уллу къарт-къуртхалары асырагъанды.

Бир къаўум алимлени оюмларына кёре, антропонимни тамалында эски къарач.-малкъ. сата «коралл» (айтыўгъа кёре, Сатанай гитче заманында бешташ оюнну коралл ташчыкъла (сата) бла ойнагъанды) + анай «ана, аначыкъ» сёзле турадыла (тенгл.: якутлулада джомакълы ташны аты сата).

Бизни сартын, эпосдагъы Сатанай къарач.-малкъ. меджисуў тейричиликде дунияны къалай къуралгъанына джораланнган ийнаныўла бла къысха байламлыды, алагъа кёре джер Кюн-Тейриси бла Ай-Анадан туўгъанды (Сатанайны да атасы Кюн-Тейриди, анасы да Айды), ол себебден, Сатанай, бир ишексиз, Джер-Анасыды неда джер бла къысха байламлыды – эски-баба тил. cam «джер» (тенгл.: эски-мисир. Сет «башха джуртланы, къум тюзлени тейриси»; вавил. Сатаран бла этрусск. Сатре «джер берекетни тейриси»; эски-рим. Сатурн «битимни тейриси»; чуўут-христ. Сатана «джерни бийи»). Атны тамалында эски-баба тил. cam «джер» + анай «ана» тура болурла > Сатанай «джерни джакъчысы», «Джер-Анасы» деген магъанада. Эшта, патриархат келгенинде, джерге иелик эркишилеге кёчюб (Джер-Тейри), Сатанайны чыны, къуллугъу «нартланы анасы» дараджагъа тюшген болур (нарт эпосха кёре ўа, ачыкъдан айтылынмаса да, нартланы биринчи аналары Батчалыў болуб чыгъады – бютёў нартны атасы Дебет эсе, аны къатыны да бютёў нартны анасы болургъа керек шойду, алай а ол сыйлы атны Сатанай джюрютеди). Дагъыда проф. Э.Р. Тенишевни оюму бла да тенглешдиригиз: тюрк-монг. cam «сыйлы, къурманлыкъ юлюш»+ана > сатанай «сыйлы ана».

САТАНАЙ – главная героиня нартского эпоса, мудрая ведунья, жена Ёрюзмека и мать Сосурка; имеет космогоническое происхождение – она дочь Солнца и Луны имела золотые косы и ослепляющую красоту (солярное происхождение), была украдена драконом Джелимаўуз, спасена человекоподобными демоническими существами алмасты, воспитана главной ведуньей нартов. 

По мнению некоторых ученых, в основе имени архаичное карач.-балк. название коралла сата (по легенде она в детстве любила играть коралловыми камешками) + анай «мать, матушка» (сравн. с якут. волшебным камнем сата). Вероятно, в основе образа Сатанай лежат древние космогонические представления карач.-балк. о сотворении земли, согласно которым земля рождена Отцом-Солнцем и Матерью-Луной, а Сатанай – их дочь, видимо, была олицетворением самой земли «cam» (срав. с др.-егип. богом чужих земель, пустыни Сет, др.-инд. Сати «сущая», с вавилонским Сатаран, этрусск. богом изобилия Сатре, др.-римск. Сатурн – от cam «сеять», христ.-иуд. Сатана «князь земли»), с распространением более развитых мифологических систем она становится покровительницей земли cam + ана//анай «мать, дух-покровительница», а позже низводится до роли персонажа нартского эпоса. Ср. также с версией проф. Э. Р. Тенишева (от тюрк.-монг. cam «священный, подношение» + ана «мать» > сатанай «святая, священная мать».


(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет