sufilya semenova пишет:
Я уважаемая женщина! В Карачае враги отца и сводные братья/сестры, может быть и злословилина мой счет, в мое отсуствие,потому что мое присутствие в стране им не нужно, чтобы творить "чудеса" в творчестве отца, но я не та! И в вопросе "намыс" я буду повыше тех женщин, которых он считает "намыслы". Для меня, как для порядочной женщины и писателя, этотвопрос очень чувствительный. За свое достоинство непременноспрошу!!!
Буду рада, если ему передадите!
Гражданка, Софья! К сожалению, ты далека от здравой и доброжелательной переписки с людьми. Видимо, тебе не позволяют быть благоразумной устоявшаяся твоя природа. Ибо, являясь дочерью великого Исмаила, ты так не оболгала бы, разбрасываясь грязными словами, причем, ничем не обоснованными, даже отца родного, старшего брата и своих старших сестер, я уж не говорю чужих и пытаешься что-то фантазировать и в мой адрес. Я, слава Богу, жив и здоров, и тебе могу ответить по закону за твои противоправные действия, а вот ты воюешь с детьми дорогого тебе отца и со многими другими, давно ушедшими в мир иной. Это как можно назвать? Ты, которая называет себя «уважаемой женщиной», себя «характеризуешь» каждой строчкой, написанной тобой на страницах этого форума. Спрашивается: ты, которая написала и издала, как ты говоришь, много своих книг, почему после 1992 года до и сих пор, не издала ни одной книги великого отца Исмаила Семенова?
«Эки заран, бир хайыр» написан рукой одаренного и достойного сына Исмаила, талантливого поэта Карачая Азрета Семенова и с этим тебе придется смириться до конца своей жизни! А за оскорбления ни в чем неповинной своей сестры Зубайды, т.е. самой старшей дочери твоего отца, придется ответить перед законом, есть и другой суд – перед Аллахом. Тебе, гражданка, Софья, если не остановишься, придется держать ответ за клевету и гнусные твои речи перед многими. Сколько лжи ты вылила сюда, в форум Эльбрусоида, которая на самом деле живет ЧИСТЫМИ ПОМЫСЛАМИ И ДОБРЫМИ ДЕЛАМИ.
Что касается меня, то ты зря не трать своего времени, я всегда служил и служу Отечеству и своему народу. Они всегда в глубине моего сердца и, в отличие от некоторых других, я им предан.
Ну а раз ты так «виртуозно», «артистично» (да, твой опыт сценической жизни, здесь пригодился), изощренными методами разносишь своих близких, а, что можно говорить о твоем отношении к другим лицам? Мой совет «уважаемой женщине»: пора тебе остановиться, твои оскорбительные выпады, кляузы в адрес безвинных людей, могут обернуться статьями из Семейного и Гражданского Кодексов. Рекомендую тебе, перелистать страницы этих правовых нормативных документов. У Билала, при всем при этом, надо отдать ему должное, хватило разума остановиться. Что сказать: Молодец! Рекомендую следовать его примеру.
Софья! Мен ёмюрюмде сени бла не телефон бла сёлешмегенме, не сеннге атаб, бир джукъ джазмагъанма. Алай болгъанына бу форумгъа тёкген учхара джазмаларынгы кёрюб, бир да сокъуранмайма. Айтырым а: джангы китабланы да кёрмегенлейинге, биреулеге кесинги къыздыртыб, джылынгы, сырынгы да унутуб, «Ачыу келсе, акъыл къачар» дегенлей, эте тургъанынг бла бек сейирсиндиресе. Аланы джалгъан сёзлери бла джылына, аланы сер махтауларына алдана, терс джолгъа чыкъгъанынгы дженгилирек ангыласанг иги болур, сыйынгы андан ары тюшюрмей. Джолдан къошулгъанланы учхара сёзлери бла тамада къарнашынгы, тамада эгечлеринги сёзлерин «теблеб», къачларын кёрмей, сыйлы болурма дей эсенг, бек джангыласа.
Халкъыбыз багъалатхан, барыбыз да сюйген уллу юйюрню атасы, закий джазыучубуз Исмаилны студент джылларымда кёре, тюбей тургъаным себебли, аны юсюнден кёлюме келген талай сёзню – джюрек разылыгъымы – Эльбрусоид фонд чыгъаргъан эки аламат китабны биринде айтыргъа кюрешгенме. Сен «джанкъарнаш» этген Билалгъа ийген письмомда да чертген эдим аны.
Билиб къой, ол эки китабха тюшген материалланы бириси да, къайтарыб айтама, кёкден тюшмегендиле, закий Исмаилны юйдегисини архивинден алыннгандыла. Сизле, «кукушка хвалить петуха, за то, что хвалит он кукушку» дегенлей, кече-кюн да, бир-биринге, тишлеригиз тюшерлей, махтау бериб турмай, кесинг хар ким да джаратырча, сёз табмазча, деменгили китаб чыгъаралмагъанынгдан сора (алай а арт джыйырма джылда «Акътамакъны» окъуб чыгъаргъа да заман табмагъанынгы башында джазаса), ол игиликни Эльбрусоидда ишлегенлеге этелдиле эселе, алагъа Сау болугъуз дерге керек тюлмю эдинг?!
Исмаилны китаблары Софья бла Билалгъа деб чыкъмагъандыла, халкъыбызгъа деб этилген Игиликди.
Закон джаны бла, билимигиз ол эсе, айтырым – аз да джорукъ бузулмагъанды.
Иги къыз! Миллетибизде таулу тиширыуну адеби-намысы деб да боладыла, ол затланы да унутмайын, закий атангы эмда аны тюнгюч уланыны, сени да тамада къарнашынг Азретни (Аллах джандетли этсин экисин да) сыйларын тюшюрмей, адебли тамада эгечлеринги, къарнашларынгы да кёллерин къалдыртмай эмда ёсюб келген туудукъланы да кёллерин чыгъармай, джашай барсанг, кесинге да сый, насыб болур.
Ол затланы ангыларча Аллах сеннге да акъыл, басым берсин. Эсен бол.
Сэстренка пишет:
Sabr ,
Билал, Вы знаете и все знают мое уважение к Вам и как я горжусь, что мы с Вами из одного аула)), поэтому Вам дифирамбы петь не буду)), а, адресуя Вам,спою дифирамбы в честь Азрета Алиевича)). Азрет Алиевича я знаю с третьего класса)). Он для меня - идеал, не побоюсь этого слова). Если бы Ваш спор происходил где-то, не здесь, не на (моем)) ) форуме, я бы, конечно, и не вмешалась бы, но здесь промолчать не могу. Не вмешиваюсь ни в коем случае в Ваш спор по вашим писательско-литературным темам, но что роли Азрета Акбаева в деле реабилитации карачаевского народа касательно,хочу попроситьотношение к самоопределению карачаевского народа путем выхода из состава Карачаево-Черкесской Республики и создания Карачаевской Республикине путать с собственно реабилитацией карачаевского народа. Кто знает, не окажись Азрет Акбаев в Госдуме и не окажись Азрет Алиевич в тот час в том кабинете, где и когда оказался, может, видели бы мы закон о реабилитации казаков и не увидели бы закон о реабилитации карачаевского, балкарского, чеченского и других народов. Это было в годы, когда я в институте училась. Нас даже с пар снимали для просмотра в прямом эфире съездов депутатов. И мы следили не только за изменениями, но и за проектами законов и их обсуждением. Первоначально закон о реабилитации хотели только для казаков принять. Если бы не оказался Азрет Акбаев "на том месте в тот час", так бы оно и получилось. Абдулатипова спросите, он должен подтвердить.Кстати, на тех выборах я за Бурбулиса в Екатеринбурге г олосовала)), даже не знала, кто депутат от КЧР)).
Сэстренка!
Магъаналы сёзле джазгъанса, сау бол. Репрессиягъа тюшген халкъланы юсюнден этген ишлерибизден хапарлы болгъанынгы ангыладым. Анга къошарым: 1995 джыл Кърал Думаны пленар джыйылыуунда мен сёлешиб, депутатла анга кёре бегим алгъан эдиле. Этилген ишле, шукур Аллахха, бир талай да бардыла, алай а былайда аланы тизиб айланмайым. Сау-эсен бол, джашаудан къууан, юрист къуллугъунгда да уллу джетишимлеге джет!
Билал! Я думал, что у тебя хоть сколько, но есть человеческое достоинство, признаю, я ошибся. Жаль, что ты изначально не понял и не осознал мои добрые намерения, советы и в целом доброжелательное письмо, адресованное лично тебе, без публичной огласки. Когда убедился в том, что ты в своей излюбленной манере будешь продолжать обливать грязью ни в чём не повинных и честных людей, патриотов своего Отечества и народа, будешь продолжать нести отрицательные эмоции, всякого рода дезинформацию, ложь и не можешь остановиться (к сожалению, ты по своей природе таков, тебе незнакомо созидать и творить добро), и при этом, не приемлешь никакой критики по отношению к себе, мне пришлось немного рассказать о тебе.
Ты своим ответом на мое письмо в очередной раз убедил меня и всех в том, что я говорю о тебе Правду. Вывод один, к сожалению: ты – псевдолитератор, основную часть жизни и свое перо прежде всего посвятивший прославлению себя, готовый продать душу, лишь бы оказаться рядом с большими писателями и взять у них «три строчки» о себе «великом»; ты – неудачник, живущий за счет других, и при этом неблагодарный псевдопатриот, позволяющий себе постоянно, огульно и беспардонно обвинять всех в чем угодно. Естественно, каждый раз убеждая всех в том, что ты есть то, в чем других обвиняешь.
И ещё: ты задаешь вопросы, ответы которых тебе очевидны. Наверняка, ты на них получишь исчерпывающие ответы от других.
Теперь самое время дать статью первенца Исмаила Семенова, такого же, как и отец, талантливого поэта Карачая - Азрета Исмаиловича Семенова - «Эки хата, бир хайыр», которая так тебя «тронула». Пусть другие тоже почитают и поймут, отчего ты не в себе. Как ты не поймешь: сын защитил творчество отца (в этом суть данной статьи), на славе которого ты так рьяно хочешь подняться до его высот. Увы…
ЭКИ ЗАРАН, БИР ХАЙЫР
Бу китабны чыгъаргъан!
Айтылгъанны тюз айыр.
Кёб кюрешиб этгенинг:
Эки заран, бир хайыр.
Мен биремлеб айтайым
Магъанасын сёзюмю.
Сен чарламай тынгыла,
Джете эсе тёзюмюнг.
Билмей тургъанлай, оджакъдан къурум тюшгенча, чынг багъалы адамымы джангы китабы къолума тюшдю. Не джашырыу, аны туугъанына бек тиерсиз къууандым, алай а, къараб къарагъынчы, къууанчымы узунлугъу, экинди бла ашхамны араларыча болду. Не ючюн десенг, китабны «кесине соруб», ички сёзлерин «айтдыргъанымда», аны дунияда къалай джашарыгъына къайгъыра, терен сагъышха кирдим.
1. Китабны ал тыш къагъытыны экинчи бетинде: «Къайсы миллетни да миллет этген тёрт заты барды: Джурту, Тили, Дини эм Адети», - деб джазылгъанды. Семенлени Азретни «Къарачай» деген белгили поэмасында бу сёзле назму халда былай айтыладыла:
«Къайсы халкъны да болады
Тёрт баш заты:
Тили, дини, адетлери,
Миллет аты».
Азретни эски поэмасы джангы китабдан эсе тамада болгъаны себебли, бу тизгинле поэмадан цитатала болуб алыннган болурла. Ол, бир джаны бла иги огъунады, алай а, керекли тыйгъыч белгиле салыныб, кимден алыннганы кёргюзюлмегени ючюн, былайда цитата алыуну джоругъу бузулгъанды. Башха сёзле бла айтсакъ: «Сууну ичсенг, чыкъгъан джерин соруб ич», - деген нарт сёзню унутханбыз.
2. Китабны тышы джараусуз джукъа тышды, ол къалын-къаты болургъа керек эди.
3. Чыгъарманы титул бетинде: «Семенлени Сымайыл (Джырчы Сымайыл)» - демей; Семенлени Исмаил (Джырчы Сымайыл) десек, ол дурус боллукъ эди.
4. Поэтни бу китабда сураты болургъа бек тыйыншлы болуб къалгъанды салынмай.
«Акътамакъ» басмаланмагъанды, дейик; «Чалкъычыкъ» нек кёрюнмейди? Ол «сюрюуден» нек айырылды?..
Былайда, халкъ джырчыны талай джырыны юслеринден айтылыргъа керекли сёз, аны къуру юч джырыны хапарларын билдиреди, алай а, ала да тынгылы баджарылгъанча кёрюнмейдиле:
6. Халкъ джырчыны ол къыйын кёзюуледе джоюлмай нек къалгъаныны сылтауларын сагъыннган тизгинледе: «Ол заманлада джырчыны джылы да келгенди», - деб айтылады. Кертисин айтсакъ, аны себеби джырчыны джылында тюл, сыйында бла юй болумунда эди; ол кёзюуде поэтни эски юй бийчесинден къалгъан алты сабийи, джангысыны биргесине келген да юч сабий, барысы да 7 айдан 14 джылгъа дери, эки да къарт ана, саулай да 12 адам (кеси бла 13) Семен улуну къолуна къарай эдиле.
Аны тышында, бу китабда айтылгъаныча, халкъ джырчыны халкъгъа керек болгъанын оноучуланы кёбюсю ангылай эдиле.
Кертисин айтсакъ, ол кёзюуде (1937-чи джыл) Исмаилгъа 41 джыл тола эди. Бу сёзюме шагъатым, Семенлени Исмаил кесиди:
Справка
Дана настоящая, Карачаевским Гор ЗАГС в том, что г-н Семенов Исмаил Унухович, в актовой записи о рождении своей дочери значится 1896 годом рождения. Заявителем является сам Семенов Исмаил Унухович.
Основание: актовая запись о рождении за 1939 г. дочери Семеновой Маруа Исмаиловны.
Зав. гор. отд. ЗАГС: (Вылкова Р. А. )
Бу справканы боюнсха нёгери, поэтни кеси саулукъда чыкъгъан (1938-чи джылда): «Джырла бла ийнарла» деген китабды. Китаб да, справкача: 1896-чы джылда туугъанды Семенлени Унухну джашы Исмаил», деб бегитеди. Мында эсге алынныкъ затла дагъыда бардыла:
а). Китаб чыкъгъан заманда авторну сау болгъаны.
б). «Джырла бла ийнарла» китабны Къарачай илму-излем институт джибергени эмда аны тамадасы Семен улу бла бир элчи Орусланы Махамет болгъаны.
в). Китабны баш редактору поэтни эт адамы-тенги, кеси бла бир элчи, джазыучу Къоркъмазланы Кёккёз болгъаны.
г). Чыгъарманы корректору, бюгюн да башы сауду, Байрамкъулланы Алибек болгъанды.
Бу адамла тёртюсю да бирча джангылыб, Исмаилны керти джылын 27 джылгъа кесинден эсе тамада этиб джазгъандыла деб, мен ийнанмайма.
7). 16-чы бетде «Кюу» деген назму, бу керти да кюу эди. Исмаил, 20-чы джыллада къумукъ зикирлеге салгъаныча, «Уллу салауатха» да макъам джарашдыргъанды. Ол макъам бла «Уллу салауатны» бюгюн да айтадыла. Аны араб тилде макъамы джокъду, тюз айтылыб барады. Бу кюуню автор ол макъамгъа келишдириб этген эди. Былайда берилген тексти уа, авторнукъундан тюрлендирилгени себебли, макъамгъа келмейди. Алай эсе, кюу да болалмайды. Тоналгъан назму болуб турады.
8). 33 бетде суратны тюбюне: «1900-1937» джыл салыныбды. Китабны башха джерлеринде авторну туугъан-ёлген джыллары кёрюнмегенлери себебли, бу джазыугъа кёре, Семен улуну танымагъанла: «Поэт къуру 37 джыл джашагъан кёреме», - деген сёзде тохтарыкъдыла. Таныгъанла уа: «Огъай, былайда авторну ол джыллада джазгъанларыны юслеринден барады сёз», - дерикдиле. Биз, танымагъанла айтханча ангыласакъ да, бу санлагъа айтханча байланыш талай соруу тууадыла:
б). Бу китабха таяна сёлешсек: «Джазыб тебрегени 1900-чю джыл; биринчи джыр-назмусу «Минги Тау» болады. Тёртджыллыкъ сабийге асыры ауур тюлмюдю джырны да этиб, макъамын да чыгъаргъан?
в). «Огъай, Исмаил Ленин бла тенгди», - дерге бир-эки адам табылыргъа болурла. Алай эсе, халкъ джырчы 30 джылы джетгинчи джукъ да джазмай къалай туралды? Семен улу Исмаил Ленинден огъай эсенг, Сталинден да кичи болгъанына энтда бир ачыкълау келтирейик: В. Н. Невскаяны «Социально-экономическая жизнь Карачая в XIX веке в дореформенный период» (Черкесск, 1960.) китабында: «Список лиц, свободных сословии: бий, чанка, ёздены в Карачаевском обществе Баталпашинского уезда 1867 г.» - деген джеринде, Семенлени Умар хаджини (поэтни къарт атасыны) 5 джашы – Шогъайыб, Юсюб, Хусейин, Зеке, Унух – кёрюнедиле. Умар хаджи кеси 1861-чи джылда (аны юсюнден «Ленинни байрагъы» газет джазгъан эди) Кябада ауушханды.
Бу китаб айтханнга (163 бет) кёре, Унух улу Исмаил 1870-чи джылда туугъанды. Алай болса: Умар хаджини 5 джашы юйленир ючюн да, Унух хаджини Исмаилгъа дери ёлген 5 сабийи тууар ючюн да, аладан сора джырчы Исмаил джаратылыб, дуниягъа келир ючюн да – къуру 3 джыл азлыкъ этмеймидиле?!
Эшта, ол юч къауум зат да этилир ючюн керек болгъан болурла 29 джыл – 1867-чи джылдан 1896-чы джылгъа дери.
Унух хаджини Исмаилгъа дери 5 сабий ёлгендиле. Исмаилны (туугъанлай) ит тегенеге салгъанлары да, аны ючюн болгъанды. Тегенеге салгъан, Джулдузханны эт джууугъу Къызлалийлени Асида болгъанды. Асиданы мен кесим таныйма, бир узун, ариу, чамчы къарт къатын эди. Анамы 10 баласы болгъанына, Исмаилны «Анам» деген кюу джырындан шагъатлыкъ алайыкъ:
«Мени унутма бир солугъан солууда,
Он балангы тогъузусу – къолунгда.
Мен да барма бир мусафир джолунда,
Джулдуз атлы, балдан татлы, ой анам!»
9). «Джырчы Сымайыл» китабны (1900-1937) деген кесегинде къуру 13 назму басмаланнганды. Ала 396 тизгинни къурайдыла. Ол кёзюуге (1937-чи джылгъа) дери, аты чыгъыб, айтылыры айтылыб, китаблары басмаланыб тургъан халкъ джырчыгъа (анча джылгъа) къуру бу 13 назму аз тюлмюдю? 396 тизгинни 37 джылгъа бёлсек, халкъ джырчыны бир джыллыкъ иши 10,7 тизгин болады. Неда хар юч джылда бир назму джазгъанды ол. Семен улу 1870-чи джылда туугъан эсе уа, джети джылны кюрешиб, къуру 396 назму тизгин джазгъанды. Хар джыл сайын 5, 5 тизгин неда 8 джылгъа 11 куплет этгенди. Да Исмаилны андан сора джюрюшю джокъ эсе, «Халкъ джырчы» деген атны бу къалай алалды?!
Былайда поэтни творчествосуна эс бёлмегенлик, аны затын джыймагъанлыкъ, адамланы ийнандыралмагъан ётюрюкле – бары да къол аяздача кёрюнедиле.
10). Мен – Исмаилны закон бла тюл, адет бла къагъытчысы, поэтни хар несин да иги билеме. Мени къолум джетмей, аны хазна бир назмусу да къагъытха тюшмегенди. Мен билген бла бу китабны 59-чи бетинде «Сталин деген чууутлу…» - деб башланнган назму да, 60-чы бетде «Эчкиге гаккы табдыргъан» деген 5 тизгин да, 107-чи бетде «Хрущевгъа» деген назму да, 115-чи бетде «Тилчи хоншума», 153-чю бетде «Сагъыш», 159-чу бетде «Соруу» – была бары да Исмаилны «стауатында туугъан тёлю» тюлдюле.
62-чи бетде «Межгитни джыры» деген кюу-джырны толу варианты берилмегени себебли, магъанасы – мыхыз, тизгинлери да хирис болгъандыла. Аны китабда берилген бла толусун тенглешдириб кёрейик. Китабда:
Оноучула сёзню сыйдам сёлешелле,
Джетдире-джетдире сюрмени.
Межгитни чачдыла, къангаларын элтиб,
Ишледиле джангы тюрмени.
Апендини тутуб, сюрюб алыб барыб,
Ол джангы тюрмеге салдыла.
Бир джанындан – ачыу, бир джанындан – чачыу…
Адамла тентиреб къалдыла.
Апендини айыбын кърал биле болур,
Андан бизге не зат джетгенди.
Терсди ким эсе да межгитни чачдыргъан,
Межгит юй не хата этгенди?
Бир къауумла чыртда акъыл этмейдиле:
«Ач боллукъбуз», - деб бир тойсала.
Шо, не боллукъ эди аны чачыб атмай,
Кирит салыб, турма къойсала?
Кюуню толу варианты:
Оноучула сёзню алай сёлешелле,
Джетдире-джетдире сюрмени.
Межгитни чачдыла, къангаларын элтиб,
Ишледиле джангы тюрмени.
Апендини тутуб, сюрюб алыб барыб,
Ол джангы тюрмеге салдыла.
Бир джанындан – ачыу, бир джанындан – чачыу,
Адамла тентиреб къалдыла.
Экинчи кюнюнде Къуранны келтириб:
«Былай ал! - деб анга бердиле. -
Ма, муну теблесенг, башынга бошса сен,
Теблемесенг, он джыл!» - дедиле.
Кёзюнде огъу болса, урур кибик болуб,
Узатханнга хыны къарады.
Ичин ачыб-ачыб уппа этди да аны,
Тышын тили бла джалады.
Эки кёзюнден да джуммай-джуммай тёкдю,
Келди да кёлюне таукеллик.
Он джылын да алыб, Сахалиннге кетди,
Ол эсен келлик, сау келлик.
Межгитни чачдыла. Къангаларын элтиб,
Ишледиле джангы тюрмени.
Энди межгит да джокъ, энди молла да джокъ,
Динсиз этгендиле тийрени.
11). Джангы китабыбызда ангылашынмагъан сёзле, магъанала да тюбер ючюн къалмайдыла:
32-чи бетде «Джырчы Исмаил» - деген назмуда:
«Алай не келсин, джазыу буюрду –
Учхан къанатым сыныб къуюлду.
Бош ышаннганем джазыу джибине –
Тёнгереб тюшдюм аякъ тюбюне» - дейди.
Джазылгъанына кёре, къанат кеси сыннган, къуюлгъан да этеди. Куплетни аягъына дери окъусанг, къанат сыннганы себебли, тёнгек саулай да къуюлгъанча кёрюнеди. Алай эсе, «къуюлду» 3-чю бетде тюл, 1-чи бетде (къуюлдум) болургъа тыйыншлыды. Сёзсюз да, ол авторда «къуюлдум» эди.
12). «Минги Тау» джыр авторда 27 куплетди, мында уа къуру 20. Ма андан чыгъарылыб атылгъан куплетле:
Сенден сора къайсы тауду
Белине кюрен тартылгъан?
Башына байракъ тагъылгъан,
Сау дуниягъа айтылгъан?
Мамукъ таула джасайла
Сени башынгда булутла.
Басхан башы, Бездирген,
Къарча джашагъан бу джуртла.
Кюнюнг ушайды алтыннга,
Кеченг ушайды кюмюшге.
Башынга чыкъгъан батырла
Алгъа баралла хар ишде.
Таджал атлы бир тауса,
Аурумагъан, ёлмеген.
Энчи джорукъ тутаса,
Къалгъанла хазна билмеген.
Боркъулдаб чыкъгъан гара сууларынг
Боза кибик кекирте.
Эртден-ингир сууукъ аязынг,
Джолоучуланы джёккюрте.
Чынг алгъа санга танг ата,
Чынг артха сенден кюн бата.
Келген ийнакълай, кетген туракълай,
Ариулугъунгу джарата.
Маскуадан курсауайла,
Келиб сейирге къарайла.
Къайнаб чыкъгъан дарман сууларынг,
Ауругъанлагъа джарайла.
13). 65-чи бетде авторда:
«Ата Джуртдан къысдадыла –
Джурт да джокъ.
Игиликден умут этиу
Чыртда джокъ», - дегенни орнуна китабда:
Ата Джуртдан къысдадыла –
Джурт да джокъ.
Игиликден умут этиу
Энди джокъ, - деб айтылады.
Былайда, авторну джазгъанын тюрлендирген адам, куплетни рифмасыз къойгъанды.
13). 66-чи бет.
Авторда:
«Къайры элтелле, сёлеширге
Ишинг джокъ.
Кимге соргъун, тюзюн билген
Кишинг джокъ», - дегенни орнуна китабда:
«Къайры элтелле, сёлеширге
Онгунг джокъ.
Кимге соргъун, тюзюн билген
Киши джокъ», - деб тюрлендиреди.
Автордагъы «киши джокъ»: биз ышаныб сорлукъ адамлада, аны тюзюн билген адам джокъду, демекликди. Китабны «киши джогъу» уа аны тюзюн билген адам джокъду, деб бегитеди. Ол а терсди, нек десенг, Сталин бла Берия биле болур эдиле эшта, аны тюзюн, башха киши билмей эди эсе да.
14).
15). 104-чю бет. «Гёбелеккеге къарай» деген назму.
Авторда:
«Ол – джаннган шынгкъарт, сен – гёбелекке
Джарыкъгъа талпыб келесе кёкде.
Этер муратда башынга игини,
Эсгералмайын кюеригинги»…
Китабда:
Ол – джаннган шынгкъарт, сен – гёбелекке,
Джарыкъ талпыб келесе кёкде.
Билалмай кёкден энеригинги,
Эсгералмайын кюеригинги».
«Эчки бер да, эчки ал, макъыргъаны – артыкълыгъы», - дегенлей, биринчи тизгинни китабда автордача алады. Экинчи тизгинде «джарыкъгъа» деген сёзге «джарыкъ» деб къойгъаны себебли, магъана къатыша, ритм бузулады. Ючюнчю тизгини уа, авторнукъундан эсе осалды. Нек десенг, къарангы кече гёбелекке кёкню къайсы къатларындан тюшерик эди. Ол шынкъартха, аны кёнделен джанындан, адамланы мийикликлерини тенглигинде келирге боллукъ эди. Былайда тюрлендириучю сюрмелениб тургъан къанганы балта бла джоннган ызы белгили болуб турады.
16). 78-чи бет. «Джамбулда« деген назму 1944-чи джыл тюл, 1948-чи джыл Къош-Тёбе элде джашла бла къызла ортада къобуз сатыб алгъанларыны сыйына этилгенди. Назмуну бир кесеги (8 тизгини) китабны 56-чи бетине тюшгенди. Китабха тюшмей къалгъаны да «Тамара» деген кесеги да 12 тизгин барды.
17). 115-чи бет. «Тилчи хоншугъа»
«Хей» дегенден юркесе,
Сыфатынгдан кёсесе.
Мен – тартынмакъ, сен – батыр,
Мен – дин ахлу, сен – кяфыр,
Мен миллетни алчысы…»
Бу назмуну Исмаил джазгъанды деб, мени сартын, кишини ышандырыргъа базмайма. Ол: «Мен – дин ахлу, сен – кяфыр!» - дерик тюлдю кишиге да. «Мен – миллетни алчысы!» - деб да махтанныкъ болмаз.
Экинчиси, «тартынмакъ» не сёздю? Тюзю, «тартынмакълыкъ», «тартынмакъ» деб сёлеширге болады, алай а бу контекстде алагъа орун табылмайды. Эшта, бу сёз «тартынмакъ» тюл, «тартынчакъ» болгъан болур авторда.
18). Ол бетде:
«Мен тау белден ёргелей, /Сен – ёзенден тигелей», - деген сёзлени къалай ангыларгъа керекди?
Бир-бирде, ана тилде назмуланы окъуй башласанг, эски шиякылада табылыучу буруннгу джазыуланы окъугъанча бир къыйналаса, магъана чыгъаралмай.
Къууанчы кёлюне джетген адам: «Меннге тенгиз – тобукъдан», кириб да ёталлыкъма, кючлюме; «тау – белден» – сыйлыма, тауну башындан да къараяллыкъма, кёкге башым джете турады, деген магъананы билдире, алай сёлеширге боллукъду. Былайдагъы «тау» бла «белни» къалайгъа сюрюрге да табалмайма.
Экинчи тизгини андан да пелахды: «Сен ёзенден тигелей», - дерге болмайды, нек десенг, ёзен кеси тигелениб турады. Баям, автор былайда: «Сен ёзеннге тигелей», - деген болур эди.
19). 127-чи бет. «Отум джукъланды».
Авторну:
«Ол дуния деген тёре бар эсе,
Сыйратындан учуб ётген сен болгъун.
Мекер джандет деген тёре бар эсе,
Хур къызлагъа нёгер болгъун, тенг болгъун!»-
деген куплети бла Ал сёзде (4-чю бетде): «Исмаил араб тилни иги билгенди. Атасы къарт атасы да Кябада ёлгендиле. Исмаилны кесини да баш дин окъууу бар эди», - деб джазылгъан бир китабха сыйынмайдыла. Нек десенг, магъанасына кёре, назмуну автору ол дуниягъа ийнанмайды, ишеклиди. Араб тилни иги билген, дин ёзекден чыкъгъан, баш дин окъууу болгъан апенди, ол дуниягъа ишекли болмазгъа керекди.
20). 152-чи бет. «Къартлыкъгъа» деген назму Аллахха, диннге да къаршчыды. Алай эсе, Исмаилны кесине да джаулукъ этеди. Автор къартлыкъгъа бла аджалгъа: «Уруш этмей, бой салалмам къутсуз-джыйрыкъ, Киши санга…» «Мурдар уучу», «санга», « сен бёрюге» «…ёлюм келсе мени джолда излегиз сиз!»- дейди.
Назмуну автору къартлыкъгъа тиш къыса, аджалгъа да оноу этгенча кёрюнеди. Ол (къалай биледи) джолдамы ёллюкдю, къолдамы ёллюкдю?
Аллахны ийген затына бу тукъум къаршчы туруу, элиягъа керилген улакъ текеча, Аллахны буйрукъларына бойсунмай, алагъа ассы болууду. Авторну аты бла айтылгъан бу сёзле халкъ джырчыны дин сыйын аякъ тюбге теблейдиле.
21). 153-чю бет. «Сагъыш»
«Тохсаннга киргенлей,
Къуран аят ауузумда.
Тоба-шукур борч болуб,
Таш мынчакъла къолумда».
Бу куплет да бек сейирди. Къарт Исмаил тохсаннга киргинчи, анга «тоба», «шукур» да борч болмаймы тургъанды? 90 джылы джетгинчи Исмаил апенди динсизми тургъанды? Бу «Сагъыш» деген назму авторну (Семен улуну) аты бла этилсе да, башха адамныкъыды.
22). Ол бетде
«Джюзден атлай тебредим
Сабийликге къайтханча.
Джашаб тургъан ёмюрюм,
Къысха таурух айтханча», -
деген сёзле, Исмаилны назмусуна: «баргъан суугъа – джалгъан суу», - дегенча, артдан къошулгъандыла. Автор: «Джюзден атладым», - демегенди, дерик да тюл эди. Нек десенг, ол кесини керти джылын кимден да иги биле эди.
23). 159-чу бет. «Соруу» деген назмуну ал эки тизгини къумукъ зикирден, автор ёлгенден сора алыннгандыла. Къалгъаны да, Исмаил къатышмай этилгени, назмуну магъанасындан белгилиди. Бу назмудагъы соруула, динден хапары болмагъан, Аллахха да ийнанмагъан адамны сорууларыдыла:
…Айт, топуракъ, джаназысыз джатханла
ассымылла дин ахлуну къатында? –
деген соруудан не магъана ангылашынады? Дин ахлула болуб, тюрмеледе, къазауатлада, башха къыйынлыкълада ёлгенлени бек азына къылыннган болур джаназы. Не уа джаназы къылыннганлай, гюнахлы ёлюкню гюнахлары къурубму къаладыла?
24). 163-чю бет. «Бир джюз он джыл джашадым», - дейди поэт.
1939 джыл Учкулан советде: «Мен 1896-чы джыл туугъанма», - деб, кеси къол салгъан Исмаил, 1980-чы джыл, ол санына 26 джылны къошуб: «Мен бир джюз он джылны джашадым», - деб къалай айтыр?
25). 63-чю бет. «Къарачай таугъа» деген назмугъа алай нек аталгъанды? «Къарачай тау» деб, тау джокъду, болмагъанны Исмаил да айтырыкъ тюлдю. Назмуну автор атагъан аты «Ташчы» эди. Ол назмуда дагъыда биз ёрлеялмагъан бир «секиртме» барды:
«Къанатлыла мекям салгъан мийикледе,
Джезчабакъла джаратылгъан кёк кёкледе,
Алтын-кюмюш, накъут-налмаз джашыргъанса…»
Былайда экинчи тизгин не хапар айтады? «Джез чабакъла» не затладыла?
26). 83-чи бет.
Поэтни «Анам» деген кюу джыры 1940-чы джыл «Къызыл Къарачай» газетде басмаланнган эди. Ол заманда анам кеси да (Джулдуз анам) сау эди. Артда, анасыны ёлгенине, джашауну баргъанына да байланыш, автор джыргъа тюрлениуле кийирген эди. Бу китабха алыннган вариантын да сала, ахыр вариантын да толусу бла берселе иги боллукъ эди. «Анам» авторда (ахыр варианты) 34 куплетди, бу китабда уа къуру 23 куплет бардыла. Китабха салынмай къалгъанлары быладыла:
Адамладан орта бойлу-алаша,
Хар адамгъа сени халинг джараша.
Ашха-суугъа чомартлыгъынг тамаша,
Джулдуз атлы, балдан татлы, ой, анам!
Бешигимде тебретеенг сен мени,
Къулагъымда зынгырларым зынгырдай.
Къууанч болуб, ары-бери чайкъалыб,
Белляу айтсанг, белляуунга тынгылай.
Джан ауалда ала кёзле сюзюлюб,
Хар бир адам ёлюм джолгъа тизилиб.
Ана-бала бир-биринден юзюлюб,
Джулдуз атлы, балдан татлы, ой, анам!
Мени унутма бир солугъан солууда,
Он балангы тогъузусу – къолунгда.
Мен да барма бир мусафир джолунда,
Джулдуз атлы, балдан татлы, ой, анам!
Мункир, Накир сени ариу кёрсюнле,
Джандетледен кийим алыб берсинле.
Хур къызлары хошкелдиге келсинле,
Джулдуз атлы, балдан татлы, ой, анам!
Сыйлы Аллах гюнахланы кечгеед,
Айтыр сёзюнг ауузунга тюшгеед.
Хур къызлары чачларынгы эшгеед,
Джулдуз атлы, балдан татлы, ой, анам!
Эртден-ингир дууа эте келейим,
Сууаблыгъын аны сеннге берейим.
Джандет фердаусда джарыкъ кёрейим,
Джулдуз атлы, балдан татлы, ой, анам!
«Атам!» - десем, толгъан айлай танытад,
«Анам!» - десем, джарыкъ кюнлей джарытад.
Назмуларынг джюреклени джылытад,
Джулдуз атлы, балдан татлы ой анам!
Ана деген, джандет Дууба терекди,
Ата деген, бал чайырлы кемикди.
Ёксюз къалдым, кимден да не келликди,
Джулдуз атлы, балдан татлы, ой, анам!
Унух атам! Сени унутуб къоймайма,
Хапарынгы ненча айтсам да тоймайма.
«Анам!» - десем бал чайырла чайнайма,
Джулдуз атлы, балдан татлы, ой, анам!
27). 94-чю бет.
«Сымайыл къайтды джерине» деген назмуну тюбюне: «1957 джыл, Хурзук» деб джазылыбды.
Мени сартын, бу зат культура неда адамлыкъ тюлдю – бетсизликди. Былайда устаны бичгенин дуппукъ миндеб, тартыкъ этгени да, терс тигиб хумпу этгени да, ачыкъ кёрюнюб турадыла. Бу рифмалагъа Семенлени Исмаилныкъыладыла дерге бети джетген адам: «Ит темирни ашайды!» - деб демлеширге уяллыкъ тюлдю.
Ма Исмаилны рифмалары: алдырдынг – салдырдынг, аудурмай – саудурмай, бир тауса – бир джауса, Таллыкъгъа – аллыкъгъа, келгинчин – кёргюнчюн, джанаша – алаша, дагъыда аны кибик башхала.
«Назмуда магъана болсун ансы рифма, ритм дегенле бош затладыла», - деб эришиучюле, джыл джылдан да кёбден кёб бола барадыла. Мени сартын, не тюрлю затха да деменгилилик керек болгъанча, ариулукъ да керек болады. Назму да алайды, магъаналы болгъаны бла биргелей, сыйдам да болсун!
Бу айтханыбызны сёз къысдырыкъла бла бегитиб кёрейик:
«Сен джулдузлагъа джанаша,
Къалгъанла сенден алаша.
Кийиминг ариу джараша,
Къалай сейирсе – тамаша!»
Бу куплетни рифмасыз джазыб да къарайыкъ:
«Сен джулдузлагъа джанаша,
Къалгъанла сенден шылабла.
Кийиминг ариу теппе-тенг,
Къалай сейирсе – махтаулу!»
Былайда къуру рифмаларын къоратханбыз. Энди ритмлерин тас этиб да бир сынайыкъ:
«Сен джулдузлагъа джанаша 5+3=8
Къалгъан таула сенден эсе шылабла 4+4+3=11
Кийиминг юсюнге теппе-тенг болады 3+3+3+3=12
Бек сейирлик тауса, махтаулуса. 4+2+4=10
Магъана джаны бла юч куплет да бирчаладыла. Поэзия джаны бла къарасакъ, 2-чи, 3-чю куплетле алкъын назму тюлдюле – назмучукъладыла. Алай деген: мычхыгъа, сюрмеге да кирмей, балта ызлары бла турадыла. Оруслула быллай назмугъа «белый стих» неда «подстрочники», дейдиле.
30). «Джырчы Сымайыл» деген китабны дагъыда бардыла хората джерлери. Алай болса да баш кемлиги: кертиге ёпкелемейик, чыгъармада керти Исмаилны кереклисича кёрюнмегени.
Аны атын айтдыргъан бу китабдагъы назмула тюлдюле. Быланы сынгар бири да болмагъан заманда айтдыргъанды ол кесини сыйлы атын.
- Не бла айтдыргъанды?
- Сёзге усталыгъы бла.
- Сёзге устала Къарачайда Исмаилдан сора да ой-ой-ой!
- Уста джырлагъаны бла.
- Уста джырчыла бла Къарачай не заманда да алай джарлы болмагъанды.
- Сора кесинг айт!
- Болсун, разы болсанг, Ёртенлени Азретни сёзлери бла джууаб берейим: «Исмаил! - дегенди Азрет, - биз (сенден къалгъанла) кырпычны этер ючюн, бирибиз топуракъ басабыз, бирибиз, кебге салабыз, ючюнчюбюз, бишириб хазырлайбыз. Сен а, кесинг топуракъны да басаса, кебге да саласа, бишириб да хазырлайса».
Мындан мурат: Ёртен улу айтханнга кёре, башха поэтлени бири джыр этеди, бири анга макъам салады, ючюнчюсю да джырлайды. Исмаил а барын да кеси тындырады, демеклик. Бу китабха кёре уа, Семен улу кебге да къуймайды, биширген да этмейди. Алай деген, макъам чыгъарыучу да тюлдю, джырлаучу да тюлдю. Ол да къалгъанлача бир назмучуду.
Халкъ джырчыбыз, джырланы тышында да, кёб зикирле джазгъанды, алагъа макъамла чыгъаргъанды. Къумукъ зикирлеге (Абдурахман шыйыхны зикирлерине) талай ариу макъам джарашдыргъанды. «Акътамакъ» поэмасы, аны макъамы, Исмаилны джырлауу – бу юч зат къарачай-малкъар искусствогъа джангы затла болуб къошула, авторну сыйын мийикге чыгъаргъандыла. «Акътамакъ» – поэтни баш чыгъармасыды. Поэтни аты да аны бла айтылгъанды.
Исмаилны 100 чакълы джыры бла 40-дан аслам зикири, аланы барысына да энчи макъамлары къалгъандыла кесини артында. Ол къарачай-малкъар джырланы тикирал билгени бла бирча, аламат да джырлаялгъанды. Анга шагъат, Алийланы Ракай джаздыргъан кассетада «Айджаякъны» джырлагъаны. Бюгюн бизни ийнебизни ташха тюйретген не затды десенг, «Джырчы Сымайыл» деген китаб бу затладан хазна джукъ баджаралмагъанды.
1954-чи джыл Джамбулда, чюгюндюрде эришиуде биринчи орунну алгъаны кинону журналына тюшюб, аны кёргюзюб тургъандыла.
Исмаил эмилик юретиучю, джау джибге чыгъыучу, тутушуучу, атда ойнаучу, тепсеучю, стемейчи, чамчы, накъырдачы, ишленнген, Къуранны ариу ауаз бла тикирал окъугъан адам болгъанды. Сёз ючюн, Джамбул межгитде Ташкентден келген муфти Исмаилгъа Къуран окъутуб: «Сен радио бла, кесибизге огъай, Арабха, Тюркге да окъургъа боллукъ эдинг Къуранны, аллай мадар болса», - деген багъаны бергенди. Бу затланы барына да бегимли, ийнамгъылы материалла бардыла.
Башында айтылгъанланы тынгылы баджара, бюсюреулю иш этерге энтда боллукъ эди, алай а акъ кийимни алгъы бурун кир суу бла чайкъасанг, артда таза бла джуугъанлыкъгъа да базар бет алмайды. Аллыкъ эди эсе да, этиллик иш тындырлыкъ адамланы къолларына тюшмейди.
Джангы китабны, бу джол мен айтмай къойгъанлыкъгъа, андан окъуучугъа заран болмазлыкъ кемликлери, энтда биргесине къаладыла. Алай болса да, къалай-алай болгъан эсе да, бир иш этилгенди. Аны этер ючюн, Семенлени Дахир уллу джоюм этгенди.
Билял тюз бла терсни ортасындады. Иги этеме деб этгенди. Бек уллу къыйыны да киргенди. Алай болса да, авторну туугъан джылы 1870-чи болмагъанын да, къол джазма басмагъа хазырланмагъанын да, китабны джыя-джарашдыра тургъан адамны ким болгъанын да, китабны чыгъарыу андан таша къуралгъанын да Билял иги биле эди.
Бу айтханларыма дагъыда къошарым: китабны 8-чи – 10-чу бетлеринде Ёртенлени Азретни юсюнден этилген сёгюм керек тюл эди. Нек десенг, биринчиси, Ёртен улу Азрет Семенлени Исмаилны 1933-чю джыл, биринчи болуб, басма джюзюне чыгъаргъан, кеси тутулуб кетгинчи, аны кёлтюрюб, джакълаб тургъан адам эди. Исмаил андан бек кишини да джаратмай эди неда сюймей эди тенглерини ичинде. Исмаил аллай багъалы адамын кесини китабында хыртха урлукъ тюл эди.
Экинчиси, Ёртенлени Локъманны джашы Азрет къарачай-малкъар литературада джангыз бир Азретди. Экинчи аллайыбыз джокъду, боллукъ да тюлдю. Ёртен улудан къалгъан сёз байлыкъ, къарачай-малкъар халкъгъа алай гитче саугъа тюлдю. Аны себебли, Пушкин патчахны арбаз поэти, къайсы власть келсе да Пушкинлей къала эсе, Азрет да, колхозну махтагъаны ючюн айыб алмай, Азретлей къалыргъа керекди.
32). Лайпан улу Билялны ючюнчю терслиги: колхоз бригадир ишлемеген джууукъларына трудоденле джазгъанча, Семен улу Исмаилны къара чёбге атыб айланнганлагъа да, аны юсю бла махтаула салгъаныды:
«Джырчы Сымайылны джалгъан даудан ариулар ючюн, аны закий поэзиясын бизге къайтарыр ючюн, чырт тохтаусуз кюрешген Къагъыйланы Назифатды…» - дейди Билял.
«Сени муслиманлыгъынга мени ишегим барды», дегенлей, бу сёзлени кертиликлерине мени – дауум, чийсилликлерине да шагъатым барды. Былайда Ал сёзню автору къараны юсюн акъ бла джабыб, биле-биле джашыргъанды. Ишни джигин таба, сёзню кертисине къайта сёлешсек, бу айтылгъан махтау – кюмюшчю хапарды.
Тюзю: «Ленинни Байрагъы» газетде Хубийланы Осман: «Семенлени Исмаилны басмаларгъа заман болгъанды», - деб биринчи кере джазгъанындан сора, Къагъыйланы Назифат да, Семен улуну махтаб, ол газетде уллу статья чыгъаргъан эди. Аны тышында ол джыллада Исмаилны джакълаб талай джыйылыуда да сёлешген эди. Назифа ол статьясыны ызындан къысха-къысха джазыб, халкъ джырчыны джашауун, творчествосун да суратлаб кёргюзе, газетде аланы басмалай турургъа, алай этер ючюн а поэтни джазыучу джашын (мени), кесине атчы этерге излеген эди...
Андан бери ахыратда – Исмаилгъа да, дунияда Азретге да Назифа себебли тынгы тауусулду. Бу сууукъ адам, Къара Махмут Дахир бла Зухраны орталарына киргенча, арабызгъа кирди.
Атамы 10 сабийин, эки къауумгъа бёлюб, аланы араларында поэт кеси саулукъда бегиген шохлукъну оюб, ортабызны бузду. Бизни юйдегиде Тегей-Юнгюч урушну болдурургъа деб кёб кюрешди. Аны терслиги бла халкъ джырчыны юбилейи этилмей къалды.
33). Махтау Аллахны кесине болсун, джылы келген къарт Сымайыл къуру да джашаб турмазлыгъын, ариу джашаб турса да, билген затларын унутургъа боллугъун да эслерине ала, Халкъ Джырчыгъа, халкъгъа да джан ауурутхан адамла болгъандыла. Аладан бир талайын былайда сагъыныргъа тыйыншлы болур:
5. Аппакъланы Ибрахим, Джанибекланы Сосланбек, Текеланы Идрис, Ахтауланы Магомет «Акътамакъ» поэмадан джюзле бла куплетле джыйыб-джазыб джибергендиле. Болушханла дагъыда кёбдюле. Эшта, «Тохтаусуз кюрешгенле», деб да, «Быллай адамларыбыз болгъанлары насыбды», деб да, Исмаилны келе тургъанын кёрселе, обком бла КГБ-дан къоркъгъандан, джол къоюб джаллаучулагъа тюл, ма быллай адамларыбызгъа айтыргъа керек болур.
«Назифа алай къазауат этмесе, иш къалай болур эди», демей, «Бу адамла алай къазауат этмей къойсала, бюгюн биз Исмаилны аты бла нени басмаларыкъ эдик?» - десек тюзюн айтырыкъ эдик.
«Ол алай айланыучу болса, мени юйюме да бир кирир эди», - деб Насра Ходжа айтханлай, Назифа халкъ джырчыны алай багъалатыучу болса, ол да автор сау заманда, къалгъанлача, не джырын, не макъамын, не бир айтхан хапарын, бир джазарыкъ болур эди. Биз билген бла Къагъыйланы Назифа Семенлени Исмаилны, Лайпанланы Билял айтханча, 1963-чю джылдан башлаб тюл, 1986-чы джылдан сора эсгере башлагъан эди. Исмаилгъа «джан аурутууу» да къуру 3-4 джылгъа созулгъанды…
34).
«Джырчы Сымайыл» деген китабны,
Тёрт джыйырмадан аслам кемлиги.
Аланы иймезге бар эди мадар,
Алай болса уа, боллукъ эд иги!
35).
Халкъ джырчыны джашаууну юсюнден,
Мадар болса, шохум, манга аз юрет.
Исмаилны джакълау хыртны къурагъан –
Аны джашы – Семенлени Азрет…
1-чи июнь 1993 джыл.
Семенлени Азретни эндиге дери басмаланмагъан бу статьясынэгечи Зубайда тилек къагъыты бла бирге Эльбрусоид» фондну башчысы Тотуркъулланы Алийге эмда китабны редколлегиясына ийген эди. Статьяаны тилеги бла басмаланады.
«Джамбулда» деген назму Исмаилныкъы тюл, джашы Азретникиди деб, кёб адам шагъатлыкъ этедиле. Аланы араларында белгили врач, джамагъат къуллукъчу Шидакъланы Ибрагим хаджи, фахмулу этнограф, тарихчи Шаманланы Ибрагим да бардыла. Экиси да сюргюн джыллада Орта Азияда Семенлери бла бир элде джашагъандыла. (Прим. Б.Ф.)
Мен сизлени джауугъуз тюлме. Алай а сагъыш этмей, сенича, ётюрюкле бла адамланы башларын чайкъагъанлагъа да, алагъа харс уруб башлагъанлагъа да, тынгылаб къойгъан къыйынды. Бизден акъыллы джокъду деб, кёлюгюзге не келсе да, аны айтыб барыу, адамлыкъны шарты тюлдю.
Исмаилны, юйдегисини да бетлери бла ойнау тохтаргъа керекди. Законну-джорукъну сагъынасыз да (сен а, иги джаш, барыбыз да билгенден, аладан къачан да узакъдаса), керек болса, аны ангылатыргъа да болумубуз джетер.
Халкъыбыз тыш джауланы заранларындан, кесибизде да бирикмекликни къарыусузлугъундан кёб къыйынлыкъ чекгенди, нени сынамагъанды, неге тёзмегенди, айтыргъа, джаханимни отуну минг джолларындан къутулуб къайытханчады… Закий къартларыбыз, огъурлу ата- аналарыбыз джюрек джылыуларын бере билгенлери бла эс табдыра джашатханлары бла джаш тёлюбюз окъуу-билим, усталыкъла алыргъа талпыйды, джашауда тыйыншлы орун табаргъа учунады – алай бла къралыбызгъа, туугъан халкъыбызгъа, адамлагъа, джууукъгъа-тенгнге джараргъа, тукъумларын, атларын айтдырыргъа тырмашады.
Шукур Аллахха, бу уллу къралда огъурлу къарачай-малкъар таулу миллетибиз, кесин тас этмей, дуния сукъланнган Минги Тауну эки джанында хурметли орналыб, Кавказ таулагъа, ёзенлеге къууат салыб, башха миллетле бла келишиб, кеси джазыуун къатлай джашайды. Эшите-эшите турабыз башха къраллада джашагъан, бизнича, ууакъ миллетлени не атлары, не джашагъан джерлерини атлары айтылмайды, ким къайда къалай джашагъанлары да сагъынылмайды. Бизлени уа, бир да къурумай эсе да, республикабыз барды, джерлерибизни, эллерибизни атлары айтыладыла. Сабийле школлада, студентле училищеледе эм институтлада ана тиллеринден, литературадан дерсле аладыла, радио эмда телевидение бериуле кесибизни тилибизде барадыла, ана тилибизде газетле, азыракъ чыкъсала да, китабла да чыгъадыла, театрларыбыз ишлейдиле.
Миллетни атын айтдыргъан аны ишлеген адамларыдыла. Интеллигенциямы болады, ишчиси, къошчусуму болады, халал урунуб, башына, халкъына да сый да, намыс да, хайыр да келтирген.
Билал, мен халкъыбызны сюргюнде болгъан тёлюсю (аккала, аммала, атала, анала, тамада къарнашларыбыз эм эгечлерибиз) кёлтюрген ауурлукъну, чекген къыйынлыкъны, ол джашау чыныкъдыргъанладан кёб юлгю, дерс да алгъанма, сора бюгюннге дери башымы кёлтюрмей, урунуудан джанлатмай, бир кюнню бир джерде ишлемей турмагъанма, кёб джууаблы къуллукъда, аланы арасында кърал дараджалы къуллукълада да ишлей келгенме, ол затла менннге джашауну не къадар терен билирге, халкъыма аз-кёб болса да джараргъа болушхандыла, джазыучулукъ ишимде да хайыр болмаса, заран этмегендиле дерикме. Бютеу джашауумда бир тукъум джакълыгъым болмай, тикрал кесими мангылай къыйыныма таяна, джашай келгенме. Сёз ючюн, урунуу джолумда, Уруп тау-магъадан комбинатны ишлеу къурулушуна (Комбинат-бютеусоюз къурулуш ишге саналгъан эди) къошулгъаныма, анда мингле бла джаш тёлюге джетишимли башчылыкъ этиб тургъаным бла бюгюн да ёхтемленеме. Устазлыкъ, печать, радио, телевидение эмда культура джаны бла кёб тюрлю джамагъат ишлеге да къыйнымы салыр ючюн къалмагъанма. Джангы Россия къуралгъанында уа, бютеу республиканы миллети сайлаб, биринчи депутат болгъанымда да, бир къауумлача къычырыб айланмагъанлыкъгъа, сайлаучуланы разы этер джанындан, халкъыбызгъа, аны адамларына джараргъа кюрешгенме. Ким да джашауунда халкъына къолундан келгенни этерге борчлуду. Алай этер ючюн а, патриотлукъ сезимлери теренирек болургъа керекди. Билал, сенде да болурла ол тукъум сезимле.
Алай а тюзюн айтайым мен сени таныгъанлы, сёзню ачыгъы керекди, былай бир джерде талай джылны джарашыб, деменгили ишлеб, кесинги кёргюзтмегенсе. Мен сени терслегенлигим тюлдю, болумуча айтханлыгъымды. Джашауунгда кёб заманынгы, иги джаш, ишсизликге, демагог сёзлеге, биреулени къайтара да хыртха уруугъа, даулашыулагъа, кесинге джаула излеуге, адамланы бир-бирине юсдюрюуге, кимни болса да аман бетли этерге кюрешиб тургъанынгы сени таныгъанладан кёбле ушатмайдыла. Артыкъ да бек интеллигенцияны «акъла бла къаралагъа», «амантишлеге» юлешиуюнгю тохтатыргъа керексе. Аланы арасында къазаууатда эмда репрессиягъа тюшюб, азаб чегиб ёлгенле да бардыла. Ол затлагъа кёб заманынгы къоратаса. Сайтлада, башха тюрлю да инфармацион къазауатларынгы къой. Ол сеннге сый келтирмейди, бар заманынгы назмулагъа берсенг иги болур, кесинге, окъуучулагъа да.
Сен Эльбрусоидни, кимни да сайтына, ашыгъыб чыгъыб, бютеу халкъыбыз сыйлагъан, сюйген онглу эм закий джазыучубузну – Семенлени Унухну джашы джырчы Сымайылны – кёб болмай биринчи кере Эльбрусоид фонд мийик даражада чыгъаргъан китаблары бла халкъыбызны, бютеу Семен тукъумну, джазыучуну юйдегисин, окъуучуланы да алгъышларны орнуна, болгъанны болмагъанны да кесингча, биягъынлай, адетингдеча, дау салыб джазгъанынг учузлукъду. Бу эки томну чыгъарыргъа къыйынларын салгъанланы сыйларын тюшюрюрге излегенинги бир адам да тюзге санамазлыгъы хакъды. Билиб къой, иги джаш, ол экитомлукъгъа салыннган чыгъармаланы барысы да закий Семен улуну эки абадан къызы, Зубайда бла Маруа, уллу джашы белгили джазыучу Семенлени Азретни (джандетни тёрюнде болсун) архивинден эмда туудукълары табдыргъан материалладыла. Эндиге дери басмаланмагъан талай зат барды. Семенлени Азретни «Эки хата, бир хайыр» деген статьясы да аланы бириди, ол кёкден тюшмегенди неда биреу джазмагъанды – ол Азретни осиятыды дерге боллукъду. Китабха Исмаилны тамада къызы Зубайданы тилеги бла (Эльбрусоидха келген письмоларын кёргенсе форумда) салыннганды. Исмаилны 1992 джыл сен редакторлукъ этиб чыгъарылгъан «Джырла бла назмула» китабында джиберилген халатланы закий джазыучуну джашы фахмулу поэт Азрет кеси къолу бла джазыб белгилегенди. Ол кечмеген халатланы джангы китабха да ётдюрюргеми керек эди, огъесе китабны оноуун мен нек этмегенме дебми дау саласа? Сылтауу ол экинчиде болур, эшта.
Бу экитомлукъ китабха кирген материаллагъа редколлегияны членлери (барысы да миллетде сыйлары болгъан, атлары белгили алимле) - къараб чыгъыб, оноулашыб, бегим алгъанлары хакъды. (Ала да айтырла сёзлерин!) Редколлегияны членлерине уа «субайлыкъгъа, кёзбаулукъгъа, къаранчхала, чыгъанакъла» деб не ат-бет атаргъа дыгалас этгенлигингди? Алай бла кесинги сыйынгы тюшюресе. Къарачайны онглу джазыучуларын Ёртенлени Азретни, Орусланы Махеметни, Хубийлени Османны (барысы да джандетли болсунла) эмда бюгюнлюкде белгили джазыучубуз Хубийлени Назирни хыртха уруб кюрешгенинг бла уллу джангыласа. Алача бир джарагъаенг миллетинге.
Алайды да Тоторкъулланы Хасанны джашы Алийча, Семенлени Дахирча адамлыкълары болгъан керти таулу джашла миллетибизни тин байлыгъын айнытыугъа джоралаб, талай джоюм этиб, кёб китабланы чыгъарыргъа халкъыбызгъа болушханлары ючюн, барыбыз да сау болсунла дерге керекбиз. Бу джашлагъа, аллай ишлери ючюн, артыкъсыз да, Тоторкъулланы Алийге кёб бюсюреу этерге тыйыншлыды. Ол миллетибизни, эм алгъы бурун керти дуниягъа кетген джазыучуланы-классиклерибизни - Семенлени джырчы Исмаилны, Байрамукъланы Халиматны, Семенлени Азретни, Батчаланы Муссаны, Чыпчыкъланы Борисни сайлама чыгъармаларын, Хубий улу Магомет джыйгъан джырла бла ийнарланы, Къарачай поэзияны антологиясын, дагъыда талай башха китабланы ачха джоюмларын бойнуна алыб чыгъартханына, аланы джылла бла уллу къыйын салыб, басмагъа хазырлаб кюрешген «Эльбрусоидни» джууаблы къуллукъчуларына да бюсюреу этерге тыйыншлыды. Билал, ол эки таулу джаш кимден да алгъа китабларынгы чыгъарыргъа сеннге болушхандыла. Сыйларын кёре билирге керексе, мени оноуум бла чыгъарылмагъан китабла харамдыла, деб турмай. Ала сеннге болушханны къой да къой, адамланы хапарлары барды.
Сёз сёзню айтдырады, дейдиле, бир-эки юлгюню эсинге салайым, кёлюнг къалмасын. Ол сен меннге Черкесскеде Акъ юйде ишлеген джылларымда тюбей тургъан кёзюуледе болгъан затлагъа огъай дерик болмазса… КЧР-де илму-излем институтда ишлеген кёзюуюнгде (кёб да ишлемеген эдинг) кесинге нёгер да табыб, коллективни къозгъаб, «от салыб» кетгенинги кесинг ариу билесе, кёбле да шагъатдыла анга. Бир кюн меннге кабинетиме салыб келесе да (мен КЧР-ни Правительствосунда ишлей эдим ол кёзюуде) алай айтаса:
- Азрет, Бекижев Мухтар-миллетчиди, кеси да бу инстутутха осал тамадалыкъ этеди, джаратмайбыз, меннге уа илму ишлени орусча джаз дейди.
- Сен а не джууаб бердинг да, Билал?- деб сорама
- Мен къуру къарачайча джазарыкъма, - дедим.
- Да, Билал къарнаш, хар тамаданыча, сизникини да болур уллу кемчиликлери, алай а къралда бютеу учреждениеледе документлени къурашдырыу, илму ишлени джазыу да закон бла орус тилде бардырыладыла. Хапарыгъызны эшитебиз, кимле кетерге излей эсегиз да, бу кетемен хапарыгъызны бир къоюгъыз, кетсегиз а, къалгъан миллетлеге табын этериксиз, - дейме.
Алайда сени бир кесек тюшюннгенча кёргенем, алай а бир- биригизни къыздырыб кетдигиз да, бир талай джылны институтну хайырын, таблыгъын да башха миллетлени адамларына бердигиз. Кетгенигизден халкъгъа не хайыр болду, хатасы уа аз тюлдю, зараны кёбдю. Институт талай джылны башха миллетлеге ишлеб турду. Кюрешмей болмай эсегиз, чот табсыз эсе, болумну институтдан кетмегенлей тюзетир джанындан ишле бардырыргъа керек эди.
КЧР-де 1987-1992-чи джыллада областны джазыучуларын союзун (Хубийланы Осман тамадасы, мен да Союзну Правлениесини членлерини бири эдим) юч-тёрт адам, сен да алларында болуб, экиге бёлебиз дейсиз да, талай кере джыйылгъан кибик этесиз. Сени тамадагъа тыйыншлы кёрмегенлеринде, биягъы сен салыб кабинетиме меннге келесе, бюгюнча эсимдеди, джукъунг да келе тургъанлай, къалгъанланы юслеринден тарыгъаса… Ол алай, бу былай… « Мен къойдум бу чотланы…», дейсе. Сора ара шахаргъа джаллайса. Андан кимни къууандырыб, кимге болушуб кетдинг, союзну чачаргъа джарадынг. Аллай «джигитликлеринг» дагъыда бардыла.
Аны бла къалмай, артхаракъ джыллада мен Москвада Кърал Думада уруннган джылларымда, кесим уставын джазыб, Ара шахарда джашагъан къарачайлыланы бирикдириу муратда джамагъат организацияны къурауну оноууун этиб айланнган кёзюуде да, сеннге джолукъдум. Анда да москвачы къарачайлылагъа «вождь» болургъа, джашауда болмазлыкъ, келишмезлик затланы бир къауумлагъа джаяргъа кюрешгененг. Джолунг болмагъанында (джолунг болур ючюн а демогогияны къоюб, биреулени табанлагъанынгы къоюб, адамла бла биригиб ишлей билирге, урунургъа керекди да!) бу къралда бир джерде ишге берилиб, джарашыб, орунлу болалмагъанынгы тамам билгенингде, чечен шохларынг бла тыш къралгъа джанладынг, ахырында нек эсе да Норвегияда орналдынг. А-а-а! Энди ангыладым, Нобелевни саугъасын алыр муратынг бар ушай эди, аны анда бередиле да!
Билал, мындан ары да, бара барсанг, дуниягъа хапар джайыб, кесинги чыгъарама деб тургъан томларынгдан алгъа, закий джазыучубуз Семен улуну, кесинг айтханча, «тин хазнасын, ашыкъмай, толусу бла деменгили хазырлаб», ол сеннге не айтсанг да джакъ бола, харс ура тургъан эки-юч адам бла бирге, чыгъарыб да къоярса деб, сени иги таныгъанла бек ышанабыз.
Эсен бол!
Акъбай улу Азрет,
кърал эмда джамагъат деятель, профессор-юрист
джазыучу, джурналист, Семенлени Исмаилны
экитомлугъуну редколлегиясыны члени.
Москва,
13-чю Октябрь, 2015 джыл.
Мындан ары джашаууунгда аслам заманынгы эмда фахмунгу чыгъармачылыкъ ишлеге берирсе деб ышанама.
