МИНГИ ТАУ
(ЭЛЬБРУС)
Семенланы Исмайыл башлагъан
къарачай-малкъар миллет эпосгъа – къошуу
Кавказ-джуртну джарыкъ эте,
Сирелгенди Минги Тау.
Башы аны кёкге джете,
Кёрюнеди бир къадау.
Адамлагъа билинеди
Табигъатны патчахы.
Булутлагъа илинеди
Дунияны байрагъы.
Эльбрус кюндюз кёрюнеди,
Ачыкъ болуб хауагъа.
Тюбюнде да бёлюнеди
Ёзенлеге-сыртлагъа.
Ашхам болса, тюрленеди,
Акъдан кёчюб кёк бетге.
Бирде багъыр бет тёгеди,
Сейирлик бла, энишге.
Алтын бетли, саргъылдым да,
Кече ай бла – кёксюлдюм.
Къызылдым да, акъсылдым да:
Къуатына бёлендим.
Минги Тау бла кёлю мийик –
Къарачайны-Малкъарны.
Мийикликге биз джетейик,
Кёре сыйын къадарны.
Гитче таула турадыла
Уллу Таугъа тамалда.
Аралыкъда тутадыла,
Этиб аны тамада.
Суула, чыгъыб, къобадыла,
Тюрте-сюре ташланы.
Джашау берген – бузладыла,
Къатлай ас-тау башланы.
Минги Тауну бел тюбюнде –
Отлау, чегет: джашилле.
Тёнгек юсю – къачхы кюнде,
Башында уа – къыш чилле.
Боран кюртде атланады,
Чыкъгъан адам ёрлюкге.
Джел ургъандан ол ауады,
Ушаб тамам ёлюкге.
Минги Тауну бузларындан
Тайыб кетген кёб болду.
Джолда тутгъан боранындан –
Къатгъан халда кёб ёлдю.
Хыйса такъгъан тагъайланы –
Тау сыйдамгъа, бузлагъа:
Тюзден адам билмей аны,
Учарыкъды къушлагъа.
Минги Таугъа Хыйлар Хыйса
Кёргюздю джол хар кимге.
Къарачайда джюрек къызса:
Ёрлейдиле бу тикге.
«Хачирланы Хыйса – адыг»,-
Деб айтдыла хоншула.
- Къуру бизде ёсюу, - айтдыкъ, -
Джигит, уста таучула.
Сотта улу минген эди
Талай кере Эльбрусгъа.
Бала улу тюшген эди
Хауа гыбыт бла Таугъа.
Уучу Дячи Джаппу улу,
Уулай келе кийикни,
Эки башлы Минги Тауну,
Аулады, бу мийикни.
Венгер Деши швейцарла бла
Минги Таугъа ёрледи.
Терболат ул бирге бола,
Ёр башында сирелди.
Хаджилары джол усталыкъ
Кърал башчыгъа этдиле.
Джыйырманчы ёмюр аллы:
Кировну да билдиле.
Байдаланы Таужан – Тауда,
Джуртубайка Зулиха…
Хаджиланы Абидат да,
Джюзюм, Гезам дагъыда…
Залиханка Кязий, Раузат:
Совет къызла – Эльбрусда.
Халкъны джолу ёрге – азат:
Джаш да, къыз да – къуш халда.
Биджиланы къарт афенди
Минги Таудан къарады.
Джюз джыл артда болгъан эди:
Учкулан бла айтылды.
Ёзденлары, Гогулары –
Минги Тауну башында.
Тукъумла бла чыгъыб барыб,
Кючлендиле Эльбрусда.
Тёлюле бла Минги Тауда
Залиханла – Малкъарда.
Билиб, тинтиб илму халда –
Эресей бла байламда.
- - -
Бир заманда Минги Тауда
Нал ызланы къойдула.
Орус улу болуб аллда,
Ат джорукъну къурдула.
Бу чыгъыуну алл джылында
Эки Башгъа миндиле.
Ат аякъны чыдамын да
Джаяу ёрлеб, тинтдиле.
Ма атлары: Бегеулду,
Тебу улду, Хапча ул.
Таулу Умар Байрамукъду:
Ётюб туруб таш-чаул.
Бегеуллу Борис-таучу
Хапча улу бла бирге –
Минги Тауну къат хорлаучу
Болдула ол кёзюуге.
Хапчаланы Рамазанды
Спорт устазлыкъ тамада.
Ишин ариу бардырады
Илмулукъ бла байламда.
Къочхар улу, Ёлмез улу –
Билек болуб Малкъардан…
Болушлукъну бериб уллу,
Разы болуб Эльбрусдан.
Саулукъ сакълау Ахматдады,
Башчылыкъ да – боюнунда.
Талай кере сыналгъанды
Тебу улу бу халда.
Ёхтемликде Къобан улу
(Халиматны туудугъу),
Байрамукъ ул, Мурза улу –
Минги Таугъа джол тутуу.
Минги Тауну боюнунда
Ингуш къызны алдыла.
Албогачи тукъумунда
Биринчи бла айтдыла.
Биджи улу, Джатто улу,
Каппуш улу – атлада.
Къарачай халкъ этди толу
Джигитлигин Деу Тауда.
Тохсан сегиз джыл сюремде –
Эм биринчи – дунияда!
Къарачай ат – Гитче ёрде,
Экинчи джыл – Уллуда!
Тохсан тогъуз сайлау джылда
Генералгъа келдиле.
Эмануель тутгъан ызда
Бизникин да элтдиле.
Владимир да бюсюреуде
Таучуланы ашырды.
Аны сёзю тау ёрледе
Къанат кибик тагъылды.
Тебу улу Ахмат-башчы
Ат ёрюшню къайтарды.
Каппуш улу болуб атчы,
Минги Таугъа нал атды.
Бу ёрюшню атадыла:
Джюз джетмиш джыл – Хыйсагъа.
Семен улу генералдан
Сёзю – алгъыш хыйсабгъа.
Хыйса чыкъгъан джыл белгиди:
Бу ёрюшге сый атау.
Джюз джетмиш бла кёл игиди:
Къуандырыб Минги Тау.
Биягъы къаум чыкъгъан эди
Бу ёрюшню джолуна.
Ёлмез улу алгъан эди
Болушлукъну боюнуна.
Хачирланы Маратны да
«Хыйсалыкъгъа» алдыла.
Джуукълукъ тёр хыйсабы бла:
Кёл мийикде бардыла.
Чыгъыб кетген тынч да тюлдю:
Лагъым барды хар ишде.
Бузгъа тыйгъыч болгъан – чюйдю:
Ала – нал бла керекде.
Аушдуруб, алыб, салыб,
Кёзлеге да – кюн джабыу.
Атланы да сакъ бардырыб:
Минги Таугъа джарашыу.
Быллай халда Ёлмез улу
Чыгъыучанды хар кере.
Кёлю аны болмай уллу:
Минги Таугъа сый бере.
Хурзук элден чыгъа келиб,
Кечеликге къалдыла.
Экинчи кюн ёрлеу этиб,
Чыран тюбге бардыла.
Бир кюнню да солуу этиб,
Хар неге эс бёлдюле.
Чыгъар ызны джолун чертиб,
Къаялагъа ётдюле.
Джаяулула аллгъа кетиб,
Атлы къаум – кесекден.
Бири бирин ёрде джетиб,
Джоппу болуб бёлекден.
Ёлмез улу: «Тау боюндан
Барсын дженгил ат!» - деди.
Алай болмай, аурлукъдан
Таярыкъ эд къар керти.
«Игиликде» атланады
Дагир-уста, таукел джаш.
Джангыз кеси сайланады,
Джол тёреге болуб баш.
Чыгъыб ётдю тикли джанын,
Ёрледи баш джассыгъа.
Къалгъан адам тутуб ызын,
Чыкъды ёрлю ачыкъгъа.
Онбеш атлам къалды ёрге,
Энди джети, беш, эки…
Сыйынады джюрек тёрге
Европаны мийиги!
Къарачай ат хорлам этди!
«Къарачай» деген да ат!
Дуниягъа да бизден энди
Къарачай халда рахмат!
- - -
Ат бла чыгъыу эте келди
Боташланы Абдулах.
Беш минг атлам чыгъа, энди:
Бу хапар – джюз джыл аллгъа.
Эртделикде бир ас къыз да
Кетген эди Эльбрусгъа.
Бара барыб ат бла бузда,
Къайтмай къалды ызына.
- - -
Къарачай ат билингенли –
Эки минг джыл аллында.
Тауда туякъ бегигенли –
Кёрюнеди аланда.
Ат бла къанат – бирди бизде,
Ат ёсдюрюу – эртдеден.
Малыбызда, итибизде –
Асыл къанлыкъ тёлюден.
Юч атыбыз миллет ишде
Этгендиле бегимлик.
Айтылдыла болгъан тилде
Хурзук, Даур, Игилик.
Къыркъ ючюнчю джылдан бери:
Тюб этилген замандан –
Ат тёлюбюз болду кери,
Сыйырылды халкъ атдан.
Къабарты ат болду онглу,
Унутулду Къарачай.
Болгъан кибик кюн тутулуу,
Неда кече чыкъгъан ай.
Онтёрт джылдан къайтыб келиб,
Хар небизни джангыртдыкъ.
Атларабыз джортуб келиб:
Халкъыбыз бла айтдырдыкъ.
Ат тёлюню джангыртгъанды
Орусланы Кълыч-Герий.
Аланы да чыгъартгъанды
Минги Таугъа, таб бегий.
Бу иш ючюн Орус улу
Халкъдан, къралдан сый табды.
«Къыйынынг да Джуртгъа – уллу»:
Ол саугъа бла джасалды.
Кюрешдиле хоншу халкъдан –
Кълыч-Герийге айтдыла:
«Бир ат болсун Къабарты ат,
Тюшюб келсенг – саугъала».
Орус улу унамады:
Юч ат къалды халкъ атда.
Кертиликде болуб къалды –
Ёмюрлюкге махтауда!
- - -
Ат бла чыгъыу бола келе,
(Алтмыш беш джыл – ёмюрден) –
Биреуленле, ёле-ёле,
Къайтгъан элле ёрюшден.
Беш минг атлам атла барыб,
Тирелдиле кюртлеге.
Бизден болмай ала, арыб,
Къайтгъан элле тюзлеге.
Бизни атла – эм чыдамлы:
Халкъыбызча ийлемде.
Хар небиз да – эм тамамлы:
Сынау болса чегимде.
«Мен» дегенлик болмай халкъда –
Ариу этиб халисин…
Кёкге джетген Минги Тауда
Бизден ненча, ким билсин?
- - -
Твёрдохлебов уста-таучу
Айтырыкъды билимде…
Тебердичи Къочхар улу
Болгъан эди Мийикде.
Аны кибик тау устала
Шагъатлыкъда айтырла.
Минги Таугъа чыкъгъан улла
Белгиликге чыгъарла.
- - -
Эки минг джыл барыуунда
Эки Башгъа миндиле.
Мизиланы Исмайылда
Сыйны, байлаб, билдиле.
Замансызлай кетген эди:
Биз да болуб бушууда.
Минги Тауну тинтген эди:
Тарих байлыкъ къошууда.
Халкъыбызны озгъан кюнюн
Белгиледи тарихде.
Къарачай бла Малкъар тёлю
Атланырча эркинде.
Джаза тургъан «Минги Таум» -
Исмайылны харфындан.
«Минги Тауда ызла» болум –
Китабыны атындан.
Ёмюрлюкню къолундады
Этген иши тарихде.
Халкъны онгу уллудады:
Тутуб сыйда, тёр эсде.
Ёрюш джолну хазыр эте,
Къаумубуз атланды.
Исмайылны джылын черте,
Аны сыйын атады.
Халкёчланы Къады-хаджи
Полковникди Джорукъда.
Лайпанланы Сапар-башчы
Къуллукъдады шахарда.
Хапчаланы Рамазанды
Кърал арада Спорт-уста.
Тебуланы Ахматдады
Оноулукъ Кърал Саулукъда.
Лайпанланы Барадинди
Солуу юйге тамада.
Бегеуллу Борисдеди
Оноу Окъуу-Илмуда.
Июль айны ингиринде
Хурзук элден ётдюле.
Алайда джол адетинде
Кече таннга кёчдюле.
Кюндюз кетиб джюклю атла
Хотю-Таугъа, аушгъа.
Уллу-Камны тогъай ала,
Къаум чыкъды джайлыкъгъа.
Уллу-Камдан, къысыу тардан
Юре эди суу-атым.
Къая ташла къалаулукъдан
«Эдельвейсден» окъ-атым.
Тёрт минг атлам тенгиз башдан:
Солуу эркин хауада.
Андан сора адам чархда
Тюрлениуле заранда.
Баш – тёгерек, джюрек – уруу,
Мийик тебим къанында.
Илеширге керек болуб,
Турадыла алайда.
Ётген къаум бола эди,
Эки Башгъа атлана.
Барадин да бара эди,
Къошулуб бир къаумгъа.
Ингиринде къайтыб келди
Эм мийик тау башындан.
Бизни къаум алгъыш этди
Джюрек тёрню джанындан.
Бизни къаум атланады
Барадинсиз эртденгде.
Бузлу джел бла сыналады,
Джюрек ишлеу – тау кенгде.
Чат орунда айры болуб,
Эки Башгъа чыкъдыла.
Аны-муну салыб, буруб,
Шагъатлыкъгъа такъдыла.
Андан сора биягъынлай –
Алмаш этиу чыгъыуда.
Эки Башда болуб, аулай:
Къуанч солуу – Эльбрусда!
Ма алай бла белги этиу
Исмайылны джылына.
Минги Тауда сыйын бериу:
Намаз борч бла иш тына.
Халкъны джолун ачгъан адам -
Кеси чыгъар мийикге.
Иши аны болса тамам –
Аты тюшмез энишге.
Мизиланы Исмайылгъа
Бизден уллу бюсюреу.
Миллетибиз таукел аллгъа
Барлыкъ ючюн – сый бериу.
Таулу асда, Исмайылда
Кавказ – эртде теренде.
Онеки минг джыл аллында –
Адам аллы ёмюрде.
Кавказ таула узунуна
Кетгендиле мийикде.
Европагъа Азиядан
Ётгенлеге – тиреуде.
Эльбрус болуб тау арада,
Бойсундуруб хар затны…
Ётген адам кёрюб анда
Патчахлыкъгъа бий шартны.
Греклиледе мийиф тёрде –
Кавказ таула, Минги Тау.
Джер бугулла – Титан деуле
Олимпле бла болуб джау.
Борей бугул Кионаны
Алыб кетиб Эльбрусгъа:
Чыгъардыла Гирпак-джанны
Гениохлу патчахгъа.
Андан бери Борей-Отоу
(Джел-Отоу ат – башхалай) –
Минги Таугъа болду атау:
Кавказ артда атала.
Сатурн-бугул Юпитерден
Къоркъуб чыкъды Эльбрусгъа.
Тюрлеу этиб Сарыубекден,
Бугъунады бир чакъгъа.
Прометей да бир таулуну,
Кавказ аты бла къакъды.
Джауорунда кёрюб джауну:
- Узакъ тюлдю, - деб айтды.
Юпитер-Деу атасыны
Джюнлю аркъан бла къысды.
Тартар таудан атыб аны,
Прометейге айланды.
Байлаб такъды Минги Таугъа
Прометейни-шагъатны.
Ёшюнюн да ачды къушгъа,
Берген кибик налатны.
Ёлген джашны, сюрюучюню
Атын берди ол таугъа.
«Кавказ» ат да алл гюрджюню
Айтыуунда – адамгъа.
«Гирпак» ат а – къырпакъ-кърауду
Имбашлада Эльбрусда.
Эльбуруш а – Минги Тауду,
Арасы да – бурушда.
Кавказны уа аты иги
Сакъланады бизледе.
«Къабакъ аз» деб ас эшиги
Ачылгъанды эртдеде.
Прометейни бийчесини
Азы аты – Азия.
Грек ала бла байлай кесин:
Белляу анга – Ас уя.
Грек миллетни Азиясы
Кёрюнеди Кавказда.
Артда – Орта, Алл уясы
Болду азий атауда.
Илму тёре белгилейди:
Кавказ – эртде кёб халкълы.
Тин байлыкъны ёрюндеди,
Сакълаб, болуб тау джакълы.
Кавказ джерни тюбю – байлыкъ,
Юсю – джылыу, джашиллик.
Башы - таулу, джайыб джарыкъ,
Хауа тёгюу – игилик.
Тиллери бла эркиндеди:
Индоевроп, тюркюлю…
Кавказ тил да – шумердеди –
Къарачай сёз тёгюлюб.
Эски халны Кавказ тута,
Джангылыкъгъа джегилди.
Заман чагъы бирде – орта,
Бирде аллы таб келди.
Ма аны ючюн багъа уллу
Эртделикден Кавказгъа.
Минги Тауча хапар – толу
Болгъан кибик бу джуртгъа.
Минги Тауну ёз хауасы
Къарачай бла Малкъарда.
Асыл шарт бла бий тамгъасы
Эки болгъан бир халкъда.
Минги Тауча тазалыды
Закий аслы Исмайыл.
Тарихликде бай ызлыды:
- Ашхылыкъда сёз джайыл!
Минги Тау бла ёсюб келген
Эки бёлек – бир миллет.
Бизге Аллах болду берген
Джер юсюнде хур джандет.
Таукел болуб атларыкъбыз
Минги Тауну тёрюнде.
Игилик бла айтдырлыкъбыз
Атыбызны хар кюнде.
- - -
Ёлмезланы Абдул этген
Джигитликни ким этер?
Минги Таугъа болду минген
Эки джюзден кёб кере.
Эльбрус-Башны иесиди,
Болушлугъу – усталыкъ.
Халкъыбызны тау бетиди,
Ишин этиб алгъышлыкъ.
Чегет-ие - чегетчича,
Тенгиз-уста – тенгизчи.
Темир-ие – темирчича:
Минги Тауну билгичи.
Кавказ, Алтай, Эверестни –
Къутхарыуда аулады.
Къарачай бла Малкъар энни
Эм мийикде байлады.
Алай айтды келгенинде:
- Таугъа чыгъыу - бой салыу.
Чыкъмасагъыз ёхтемликде…
Не ючюн десенг: джарашыу.
- - -
Алимликде, миллетликде –
Эльбрус ючюн дау бир тик.
Ка-Че-эРде, кърал тёреде –
Бу чыгъымгъа – таб битик.
Алий улу Исмайылда
Бу оноуну къыйыры.
Эмануэль чыкъгъан джолда –
Бу къаумну чыгъары.
Къарт-Джурт элден, батырлыкъда
Чыгъадыла джангыдан:
Тебу улу – башчылыкъда,
Талай адам – саны танг.
Алибек бла Назир Долай,
Ахия, Кемал Соттала.
Башха Тебу улу Къаплан,
Гулиев да ала бла.
Халкёч улу, Алчакъ улу,
Байрамукъ ул, Биджи ул.
Борлакъ улу, Чотча улу,
Беспалов бла Хаджи ул.
Джаннуев бла Гола улу,
Джатто улу, Каппуш ул.
Колясов бла Лайпан улу,
Къойчу улу, Орус ул.
Шумель Олег, Ёзден улу,
Марат, Хамит Хачирле.
Салпагъар ул Эльдар толу
Болур ие мийикге.
Джюк чыгъарлыкъ – атларыбыз:
Тау ёрледе чыныкъгъан.
Джигитликни къайтарыб биз,
Энтда болдукъ сыналгъан.
- - -
Къасайланы Байчора къыз
Минги Тау бла кёлленди.
Эмануель баргъан джол ыз
Бу къаумгъа берилди.
Нёгерлери – оруслула,
Тогъуй элле айрандан.
Къарыулула болуб ала,
Ёте элле борандан.
Хурзук атны тау башында
Ташла тизиб, ол джазды.
Минги Тауну хауасында
Джашаууна кюч алды.
- - -
Холамханка Тамарады
ЭСеСеСеР-устасы.
Тау ёрлеу бла ол аулайды
Минги Тауну акъ башын.
Талай кере ол ётгенди
Европаны тауларын.
Малкъар-Таулу къыз кёргенди
Мийикликни джолларын.
- - -
Тебуланы Юсуф таукел
Минги Таугъа ёрледи.
Тыялмады суукъ тау джел,
Мийик ёрлеу кёл берди.
Индонезий таучула бла
Юсуф болду аллындан.
Тенг баралмай ол къаум бла,
Аллгъа кетди аладан.
Шамбирия Руслан-уста
Нёгер болду Юсуфгъа.
Тая, къоба, учуб бузда,
Миндиле Деу Тау Башгъа.
- - -
Европаны мийигине
Джол ачгъан джаш – Хыйсабыз.
Минги Таугъа мингле минген:
Олду бюгюн мардабыз.
Къобанланы Алхаз-хансчы -
Багъыу ишни устасы.
Къум тюзледен къайтыб, ачды
Ташлы Тауну тамгъасын.
Ёрлеу анга билимлиди:
Чыкъды, кёрмей бир заран.
Ючкекенде белгилиди,
Эте билиб кёб дарман.
Фахмулукъда кюрешеди
Къатышдырыб хансланы.
Къартлыгъында джетишеди
Сау этерге адамны.
- - -
Сюд приставлыкъ чыкъды ёрге,
Беш эки джюз сынады.
Минги Тауну усун кёре,
Мийикликден къарады.
Ёзденланы Исмайылды
Башчы болгъан бу ишге.
Эресейни адамыды,
Къуллук этиб кюрешген.
Джети адам къаумунда –
Хазырлау бла чыгъыуда.
Джюз къыркъ беш джыл атауунда
Приставлыкъны бу къралда.
Энтда чыгъар акъыл барды
Европаны ёрюне.
Джерни башы чыртда тарды,
Джетмей адам-кёлюне.
- - -
Минги Тауну ёрлеринде
Бизден кёбле болдула.
Айтылырча тёреледе,
Иги ызла къойдула.
Хорлам байракъ Европаны
Мийигине – Эльбрусгъа.
Алтмыш беш джыл ётюб, аны
Чыгъардыла Сый-Таугъа.
Къыркъ ючюнчю джыл тюртгенек
«Эдельвейсни» бу таудан.
Ол заманда бегитгенек
Быллай байракъ аллындан.
Къазауатны онгун алгъан –
Калашников окъ-саут.
Сый суратлы болду къалгъан
Минги Тауда бу «Даут».
Лагъым этиб, кючлю джауну
Хорлагъанед файхамбар.
Алай кибик, бу Даутну
Аты алды тёр хапар.
Бюгюн кюнде – онекиди,
Уруш джылда – джыйырма.
Лайпанланы Сюлеменди
Айырылгъан башчыгъа.
Алыб чыкъды адамларын
Алты сагъат заманнга.
Минги Тауну бузун-къарын
Ётдюрдюле хар саннга.
Хабаров бла Биджи улу,
Мауланберди ул Умар…
Ильенко бла Тамбий улу:
Ёрге чыкъгъан энтда бар.
Къаракот ул, Джанибек ул,
Мамтов Хасан, Борлакъ ул…
Анаев бла Байрамукъ ул:
Байракъ бирден байлаул.
-Хорлам мийик – бирикгенде! –
Деб айтгъанед Сюлемен.
Джаш тёлюбюз ёссюн кенгде,
Бек базама анга мен!
- - -
Джаш адамла болуб, Таугъа
Эгеч, къарнаш чыкъдыла.
Дина-къыз бла Марат-джашгъа
Ачылдыла тау башла.
Къобанланы джигит-Марат –
Владивосток шахардан.
Джюрегинде этди джахад,
Чыгъыб, тюшюб Эльбрусдан.
Сюрюб келген «Ниссаны» бла,
Ёрлеу эте таулада,
Джаяу чыкъды къызгъаны бла,
Бир-бир джерде – баурда.
Джашагъаны – тенгиз джаны,
Минги Таудан энишде.
Джюрюгени эркин аны;
Джорукълукъда – кърал ишде.
Джыйырма джети джылы толуб,
Майор чыннга ол – ие.
Джорукъ ишде керек болуб,
Таукеллигин билдире.
Джаш болса да, болумлуду,
Сыйы туруб миийкде.
Ата джуртгъа джолукълуду,
Болгъан кибик динликде.
Ата-ана аскер къуллукъ
Эте келе, къайтдыла.
Якъут джерде комиссарлыкъ:
Полковник чын алдыла.
Бусагъатда джашайдыла
Черкесск-ара шахарда.
Ата джуртну сакълайдыла,
Болуб керек къорууда.
- - -
Къабартылы болгъан эди
Биргесине Маратны.
Джол узунну тутгъан эди
Гурушха бла – дунияны.
- Къыйын джолгъа нек чыкъгъанма?
Нек айландым ёрлеге?
Ташлагъа баш нек ургъанма?
Нек алдандым сёзлеге?
Нартюх тюзде тургъа эдим,
Качанланы сындыра.
Тирмен ташны бургъа эдим,
Юйде борчну тындыра.
Алай эте, от чакъдырыб
Тишлеринде, ол барды.
Кючден-бутдан, джел къакъдырыб,
Минги Таугъа «къол салды».
Сейирлиги артда келди –
Ёрню сюймей тургъанны:
Бир кесекден Таугъа тебди,
Кюсеб чыгъар мадарны.
Тау башында аны ючюн
Саналаса адамгъа:
Сен излейсе – мийик кючню
Джюрегингде байларгъа.
Тюз джерде уа джашаб тургъан –
Тау ташаны билалмаз.
Джюрегинде сайлыкъ тутгъан –
Минги Таугъа миналмаз.
Мийик ёрде болгъан адам -
Джанын тута мийикде.
Асыллыкъда болуб тамам:
Ариулугъун билдире.
Ма аны ючюн чыгъадыла
Джашларыбыз Сый-Таугъа.
Джюреклерин ачадыла
Эркин халда дуниягъа.
Аны ючюн бизни халкъны
Халисинде – толулукъ.
Тута билиб сёзню-антны,
Ёсдюреди огъурлукъ.
Бу хауада ёсген эди
Джигер Хыйса Эльбрусда.
Тарыгъыусуз ётген эди
Мийикликге дунияда.
- - -
Маратны да къаумунда
Дина чыкъды Эльбрусгъа.
Эм насыблы болду анда,
Сыйыналмай къуанчгъа.
Высоцкий да айтгъан эди
Минги Тауда – Эльбрусда:
- Сеннге насыб къадар келди,
Саулай дуния – къолунгда!
Бу сёзлеге тюшюнюбдю
Шаманланы Дина къыз.
Айтгъан эди: «Нюзюрюмдю
Минги Таугъа элтген ыз».
Муратында мине эди
Минги Тауну ёрюне.
Ызына да эне эди
Кёлю миниб тёрюне.
Бусагъатда хар кюн сайын
Барадыла Эльбрусгъа.
Сынар ючюн деулюк сыйны,
Джюрек-мийик – эм башгъа.
Адам толу - сау дуниядан
Минги Тауда къонакъда.
Къарачай бла Малкъар халкъдан
Къонакъбайла – Эльбрусда.
Абдул-Халим – къонакъ ие,
Башчылыкъда хар затда.
Джол устаны нёгер эте,
Джарашдырыб таблыкъда.
Дина-ариу ёрлеу этди
Ёлмезланы Ахматдан.
Хауа къытлыкъ къысыб, энди
Минги Тауну башындан.
Дуниялыгъы – джан тёреде:
Хорлам этди мийикде!
Аягъы да – Эльбрус-ёрде,
Къуанч халы – менликде.
Хар атламы – сюркелиу бла,
Тохтау эте солууу.
Эришиую – къарыуу бла,
Аллах болуб къорууу.
Кесини да кёл тёресин
Аушдурду тау ёрде.
Джюрегинде ёр белгиси
Эниш болмаз ёмюрде.
- - -
Минги Тауну мийиклиги –
Кёб миллетни тёрюнде.
Германла да арийликни
Джуртун кёрюб бу джерде…
Адольф аскер байрагъы бла
Минги Таугъа чюй урду.
Арийликни байрамы бла
Алты айны ол турду.
Минги Таугъа патчахлыкъны,
Келген адам, кёргюзе.
Сынатыргъа деулюк халны -
Хар падишах бек излей.
Темирлан да чыкъгъан эди,
Къырыуу бла бу Таугъа.
Эмануэль ёрлей эди,
Аскери бла Эльбрусгъа.
Хыйсагъа да берген эди
Эмануэль - саугъасын.
Иги юйге теннге эди
Берилгенни багъасы.
- - -
Минги Таудан, буйрукъ эте,
Ташайдыла каганла.
Анда-мында зорлукъ эте
Къралыбызда бир ханла.
Барс аты бла хазар элни –
Юсуф-каган таныды.
Барс эл - Эльбарс болгъан эди,
Малкъаргъа да байланды.
Хазария юч джюз джылны –
Къраллыкъ тутду Кавказда.
Эл-бе-Рууш деб ол атны –
Къойду Эльбрус-хакъында.
Чуут тилде, каганлада –
Элияны ёрюшю.
Сюйсенг – мында, сюйсенг анда:
Къарачайны юлюшю.
Эль-Бе-Рууш – Эльбурушду:
Къарачайча ангылау.
Ногъайдан да – Джелбурушду,
Этсенг толу ачыкълау.
Эгиз Тау бла Эльбрус Тауну
«Минги Тау» бла бир аты.
Эки башлы орус къушну
Болур мында къанаты.
Уллу орус миллет бизге –
Тамыр къарнаш аллындан.
Ачыб, къарау этсенг сёзге,
Бирчалыгъы – таныуда.
Тюркю-славян тилде ара –
Малкъар тилди, къарачай.
Болгъан болур эдик къара
(Хариф) джайгъан Къараджай.
Ёсюб кетген уллу славян –
Къарачай бла байламлы.
Халибиз бла бирча болгъан –
Шагъатдады тамамлы.
Къарачай бла славян халкъны
Кёб минг сёздю бир этген.
Минги Тауну башы хакъды:
Бирлик кючню билдирген.
- - -
Кёк бла джерни арасында
Аллах салды тауланы.
Къарачай да Минги Тауда
Минг джылла бла танылды.
Минги Тауну аты – Шат-Тау,
Ол да тюздю, чаты бар.
Менгу десенг – тюркю атау,
Тау чыранды, хаман къар.
Тюркютде да «Менги» - чексиз
Ёмюрлени санауу.
Таугъа киши къалмай эссиз:
Тюрлю-тюрлю атауу.
Шат-Тау атны сейирлиги
Эртделикде тарихде.
Хатуланы Рашид иги
Кёргюзеди билимде.
Шисни Къуран билдиреди:
Уланыды Адамны.
Библий китаб да береди
Шагъатлыкъгъа «Сиф» атны.
Шет-файхамбар билгич эди:
Джети китаб кесинден.
Иудей бла муслим белги
Джазмалыкъда – теренден.
«Нюр джарыкълы» - иран тилден
Болуб энтда магъана.
Египетден буглу Сетден
Тюшюб ханнга-каганнга.
Байлам болуб «Шадибекден»
(Ангылауу – Шат-бек, бий) –
Келедиле бир билекде:
Биджи, Хачир, хан Хубий.
Лермонтов да иги билиб
Тарих тёре байлауну –
Минги Таугъа чыгъыб-миниб,
Шат бла этди атауну.
Шат-Тау атны аталгъаны –
Минг джыл аллгъа – хазарда.
Шидакъ атда Шет ышаны
Болур Рашид айтгъанда.
Кесим этген сагъышда уа:
Скиф миллетлик – Сиф, Шис, Шет.
Скифия бла – тюркю халкъ бла
Байлам болур бизни Шат.
Тарих бетге къарасанг да,
Бизни миллет – тюрк аллда.
Яфетден да атласанг да –
Болур хапар тюз халда.
- - -
«Чуутлула – Къарачайда»:
Рашидни бир китабы.
Кёрюнеди бу джазмада
Дебетни таб хыйсабы.
Чуут аты Давид эди,
Муслиманда ол – Дауд.
Нартлы аты – Дебет эди,
Темир ишге – уста-от.
Эртде чуут патчах эди
Сулейманны атасы.
Табынганы – Аллах эди,
Ызын тутуб баласы.
Джашлыгъында, къой кютюуде,
Къой таякъ бла – таш атыу.
Ит орнуна хыйсаб эте:
Кетген къойну къайтарыу.
Таш силдеу бла джау аскерни
Гёджебин ол аудурду.
Разылыкъ бла миллетини
Патчах башы да болду.
Мындан аллгъа юч минг джылда
Кёрюнеди бу патчах.
Мухамматгъа Къуранда да
Сагъынады Деу-Аллах:
«Бу тауланы бой этгенбиз
Уллу къулгъа, Даудгъа.
Сый джырлаула эшитгенбиз
Аладан Деу-Аллахгъа.
Джоппу болуб къанатлыла,
Ол сыйлаугъа – тенгликде.
Аллах-сыйгъа ийиб джырла
Экинди бла эртденгде.
Кючлюлюк бла бегитгенбиз
Патчахлыгъын Даудну.
Акъыл тёрню да бергенбиз,
Сёзюне да – къарыуну.
Ол Бизге бек джуукъдады,
Къайтыу орун – хазырлы.
Джерде Бизни орунданы», -
Ма сёзлери Аллахны.
Даутгъа эм уллу сыйны
Исламда – тюрк халкъ атай.
Анга къураб айтыу джырны
Къазах, Малкъар, Къарачай.
Бизни нартлы айтыу джырда –
Эм биринчи темирчи.
Джашагъаны – Минги Тауда,
Джюреги бла – тейричи.
Тутгъан иши – джер юсюнде
Эм биринчи – темирлик.
Усталыгъы – кюбеликде:
Окъ бла къылыч ётмезлик.
Библияда, Къуранда да –
Юзюк джасау хапарла.
Къуру бизде толу халда
Кертиликни табарла.
Бу тарихни узунлугъу –
Минги Таудан узакъда.
Чуут халкъны он тобугъу –
Джесирлик бла Кавказда.
Даутну юй бийчесини
Бизде аты Батчалыу.
Библияда кёрюнгени –
Батшева деб танылыу.
Ызы къалын файхамбарда:
Онтогъуз джаш Даутда.
Анасы да Сулейманны –
Вирсавия – бир атда.
Болгъан болур Батчаладан,
Алауганны табыб ол.
Неда болуб Боташладан,
Чуут тилде къалыб ол.
Чуут къаум Минги Таугъа
Алыб келди хапарны.
Дебет бизге болду саугъа:
Ызын кёрсек Къуранны.
Къарачай джаш болгъан болур
Давид-Даут-Деу-Дебет.
Чуут халкъгъа къонган болур
Бизден учгъан тарих бет.
Деует аты нарт эпосда
Деулю халын кёргюзте.
«Тео» сёз да Европада –
Деу Аллахны Кесинде.
Чуут халкълы болгъан эсе–
Алагъа да бюсюреу.
Батыр ызны къойгъан эсе –
Эки халкъда ол бир деу.
Кёргюзтюрге излеген зат:
Минги Тауну деулюгюн.
Тарихликде Дебет – шагъат:
Кючлю, таулу, юлгюлю.
Аны аты Минги Тауда
Тау кибикди, мийикде.
«Дебет-Тау» деб сый атауда
Турур ёмюр тизгинде.
- - -
Алимлик бла кёрюнеди
Минги Тауну атауу.
Тюз хакъ бла да илинеди
Эльбрус-Таугъа ат салыу.
Ялбузи бла Элбуз неди?
Джал-Бузлу бла Джел-Бузлу.
Аты бла бу тау эркинди:
Бирде – сыйдам, бир – услу.
Эльбурус да – Услу Тауду:
Боран этиб башында.
Кёлю уллугъа – кючлю джауду,
Элни буруб усунда.
Буруз атлы тюркю халкъ да,
Джашагъан эди Эльбрусда.
Эльбурз-атны башха тауда
Бегитдиле - Иранда.
Авест динни заманында –
Эльбурз атлы мийиклик.
Аны юсю табынлыкъда
Болуб эм бек сейирлик.
Альтибарес – Джылтырауду,
Альборс-Тауча Иранда.
Бирчалыкъда Альпий Тауду,
Альберис да – Армянда.
Кохи Алерц, Эльборос да –
Иран халкъ бла белгили.
Шумерле да Кингу атда
Сакъладыла Мингини.
Скифлиледе – Грауказ эди:
Кърау Къыз болуб Минги Тау.
Татарлада – Акъ Тау эди:
Бу Деу Таугъа – минг атау.
Эбул Жебал – Тау Атасы:
Аты алай Арабда.
Болуб шимал буз къаласы -
Биз джашагъан арада.
Араблада ата-баба
Болгъан эди Кавказда.
Эльбрусну да Каф атауда
Аллах салды Къуранда.
Хауа-Къыздан Хауказ болду,
Германда да ол – хур ат.
Адам аба уя къойду:
Бюгюн Дамбай – хур сурат.
«Къапыкъаз» да бола эди –
Къабакъ-Баш бла Къаб-Эшик.
Джюрек къылны байлай эди –
Кавказ болуб илешлик.
Грецияда Эльбурусну –
Питра Ажал атауу.
Монголлада бу Тил-Тауну
Этмейдиле унутуу.
Грекли Гомер аргонавтны
Ие эди Кавказгъа.
Алтын джюн бла байлай антны:
Батырлыкъны – дуниягъа.
Амазонка Минги Тауда –
Эркишисиз – урушда.
Прометей да бу айтыуда
Байлам болду Кавказда.
Биз тёреде тюркю-орус:
Минг бла джарым джыл аллда.
Болгъан болур ат – Эльбурус,
Асслыла бла байламда.
Ногъай, Къумукъ – Асхартау бла
Айтадыла Эльбрусну.
Малкъарда да Ас-Къар Тау бла
Аладыла атауну.
Хош-Омакъ деб болду аты
Къабартыда, Адыгда.
Баш Тау - Башлам болуб къалды
Чеченде да, Ингушда.
Къушлу Тау да, Джин патчах да,
Уллу Тау да, Тейри Тау…
Аджашырса атларында:
Бюгюн аты – Минги Тау.
Минги Тау ол – мингли деген,
Минг тау багъа бу Деуде.
Мийик ёсген, кёкге джетген,
Схауат эл бла белинде.
Эльбрус аты – Эльбурушду:
Джелни буруб башында.
Джер къуралыб, ол турушду,
Къарачай да – къатында.
Минги Тауда джашаб нартла,
Аулаб туруб Эльбрусну…
Ёрюзмек да кёкге атлаб,
Къанын тёгюб джау Фукну…
Нух-файхамбар тюртген эди
Кемеси бла Эльбрусну.
Шумер халкъ да кетген эди,
Эсде тутуб бу джуртну.
Македонский, Гунн аскерле,
Чингиз-ханла, Батула…
Аланы да Кавказ джерле
Тарта элле - бу джуртла.
Эм бек мийик тау – Эльбрусду:
Европаны тёрюнде.
Адам къаум саркъгъан болду
Сууча, эниш – бу ёрден.
Джерни тутгъан – орналгъан тау,
Барс Тау - Эльбрус - арада.
Джер юсюнде хар болгъан тау
Джюз бла джарым - санауда.
Эм ариу тау – Минги Тауду,
Уллу сууу – Къобан суу.
Къутургъан суу – Кодор-сууду,
Хар айтылгъан ат – асыу.
Минги Тауну къуралгъаны –
Чексизликден ёмюрлюк.
Ёхтемликден булгъау къаны
Къуюла эди: от-гюрлюк.
Минги Тау ол – Къусгъан Тауду:
Булгъау болуб ич тёре.
Джаугъан халда ачы джауду –
Бир-бирледе от юре.
Къусгъан-Оба деб, Кускамафь:
Аллай ат да Эльбрусда.
Урюшглюмос – Ёрюш Кюл-Баш:
Башха тилден таныуда.
Эль-Бий Орус Эльборусду -
Орусланы тукъумда.
Терен кёрсек, ол дурусду -
Халкъны джолун аллында.
Минги Тауну къонакъбайы -
Орусбий-эл Баксанда.
Келген адам – разы дайым:
Къарнашлыкъда, тенг халда.
Эльба-Орус деб айтады
Германлы да, оруслу.
Мийик атны да салады –
Джюрек тёрге орунлу.
Орус къралны закийлери,
Болгъан тюрлю устасы…
Дунияны алимлери –
Минги Таугъа – сыпасны.
- - -
Минги Тауну ачыкъ этди
Мизиланы Исмайыл.
Уллу алим сёзню себди:
- Болсун хаман ыз байыл!
Минги Тауну аулау этген
Болду Джырчы-Сымайыл.
Ариулугъун джырлай тёкген,
Халкъгъа бериб «хамайыл».
Ёмюрлюк джыр – Минги Тауду,
Тохтамайын джырлаудан.
Эпосну да башлаууду,
Мен джазгъан да – джалгъаудан.
Джюз джыл джашаб кетген джырчы –
Болгъан болур Эльбрусда.
Тюзлюк хакъгъа болуб джакъчы,
Тура эди алл сафда.
Минги Тауну сау дуниягъа
Джырын джайды эм мийик.
Макъамы да болуб саугъа,
Чабыб кетди эмилик.
Совет къралны ашугларын
Джыр тёреде онглады.
Минги Тауну ышанларын
Халкъ шартла бла байлады.
- - -
Минги Таугъа эн салыргъа
Излейдиле бир халкъла.
Кавказ джерни ёз алыргъа
Тюненеги къонакъла.
Минги Тау бла бирге ёсген,
Ат бериуге – Къарачай.
Хауасы бла бирге ётген
Бюгюнлюкге - Къарачай.
Къарачай бла нек байламды
Джер арасы – Минги Тау?
Халкъыбызгъа джол сайламды:
Аллахгъады бу махтау.
Минги Тауну эки джаны
Ёмюрледен – бизледе.
Болгъаныча халкъны саны –
Тутарыкъбыз мийикде!
Хар адамны ёрлюк джолу –
Джашауунда аманат.
Эркин болсун бизде солуу:
Минги Деу-Тау – аламат!
2008-2011
ДАМБАЙ (авт) – Домбай. (Адам+аба+уя) - Адамны (ата-бабабызны) уясы.
СЫЙ-ТАУ (авт) – Минги Тау.
БАЙЫЛ (авт) – байлыкълы ( бол).
СУУ-АТЫМ (авт) – водопад.
ЭГИЗ-ТАУ (авт) – Минги Тауну гитче башы (5621). Уллусу – 5642.
БУГ (авт) – Бог. Букъ – бугъул. (Спрячься) = адамлагъа кёрюнмеген бир саулу зат.
Бугул – земной или человеческий бог. Бугъур = буг+ёр – Верховный Бог.
МИЙИФ (авт) – миф. (Мийик+эб) высокое+свойство.
ДЕУ – исполин, богатырь, могучий человек 2) Бог (франц.) 3) Теологияда = ТЕО - деу
(авт) 4) Авторныкъы - Аллахлы; Буг; Бугълу. Бёлюбуг - полубог.
ТЮРЛЕУ (авт) - превращение.
