Исследовательская работа на тему:
«Судьба известных балкарцев во время переселения»
Работу выполнила: ученица 7-го класса
МКОУ СОШ с.п.Безенги Аттоева Лидия
Руководитель: Боттаева Любовь Якубовна
Мухажирлик къыйын ишди,
Ол а бизге энтта тюшдю,
Аны кётюрген да ишди,
Кётюралмасакъ – бедишди!
Мёчюланы Кязим
Не къыйын заманда да, тауларыбызгъа зорлукъ къыяма кирип, терслик бораны юйлеринден сибиргенде да, жер къалтырап титирегенде да, элия урса да, къар юзюлюп жолларын кессе да, Малкъарыбызны жаугъа тергеп, жаханимни тежеселе да халкъыбыз сыйрат кёпюрден ёталгъанды. Ол гюнахсыз эди.
Кёчгюнчюлюк. Бу сёз халкъыбызны эсинден, кёлюнден бир заманда да кетерик тюйюлдю. Таулуну жюрегинде биз чанчылгъан ызланыча къойгъандыла. 1944 жылны март айыны ал кюнлери озгъан жылланы ачы сагъышлары.
Бу ай жылы да, жарыкъ да болгъанлыкъгъа, бизни абадан тёлюню, жарсыта, жюреклерибизде мудах сезимлени къозгъайды, къыйын эсгериулени кёз аллыбызгъа келтиреди.
Бусагъатда тырман этерикле да болурла, жарым ёмюрден артыкъ заман озгъанды андан бери, болгъанды къара кийгенибиз, тиширыуланы байрам кюнлерин халкъ бла бирге белгилейик деп. Ол тюз болур, алай жюрегинден къырып, жонуп къайсы таулу аталлыкъды 1944 жылда 8 мартда ёмюрледе жашап келген жеринден къысталып, къум тюзлеге тёгюлген халкъыбызны ачыуун?
Ол мурдарлыкъ, ол артыкълыкъ миллетибизге не ючюн болургъа керек эди? – деген соруу соруулай къалгъанды. Артыгъыракъ да кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъларын сынагъанлагъа, кёзлери бла кёргенлеге. Бюгюн да ол къыйын заманланы ауазы жюрек жараларыбызны ашландырады.
Кючгючюлюк! Бу сёзню тауушуна окъуна къулакъ салып бир тынгылачыгъыз. Ачы жилягъан сабийни, ананы жилямукъ тамычылары вагонланы къангаларына тийген таууш эшитиледи анда.
Нек? Нек болгъанды алай, нек къойгъандыла аллай артыкълыкъ этерге? Хар заманда да, бу соруу тынгысыз этеди. Гитче, кишиге артыкълыкъ, чабыууллукъ этмеген жарлы халкъны ёлюмге жиберир ючюн ол не хата этген болур эди? Бир да билмейме. Огъесе бизни малкъарлы эр кишиле ёлюмден къоркъуп, душманны жанынамы ётген эдиле? Угъай! Аллай затны мен бир да эшитмегенме. Неда тиширыуларыбыз душманнга болушлукъ этипми тургъандыла? Угъай! Да сора аланы араларында урушну жигитлери бла юлгю кёргюзтгенле къайдан чыкъгъандыла?.. Жаланда соруула, жууапла уа табылмайдыла.
Нечик сур эди, нечик кюйсюз эди къыралны ол заманда бизге къарамы жарым сагъатны ичинде сау халкъны къара чёпге салып, адамла санындан чыгъарып, бардан жокъ этип къойгъан эди, аны мурдарлыкъгъа ушагъан политикасы.
8 деген тарихни мен бугъоугъа ушатама. Бир-бирине жабышып тургъан эки тогъайы бла да – малкъар халкъгъа салыннган бугъоугъа. Кишеннге да ушайды ол, темир кишеннге. Бир хатасыз халкъгъа, узакъ ёмюрледен бери ол сынай келген, ол кётюре келген къыйынлыкъла азча, бугъоу салгъан, кишен салгъан малгъунла.
Адам сыфатлы жаныуарланы, кюйсюзлюклери, уу тырнакълары малкъар халкъны жюрегине ёмюрде кетмез, сотур болмаз жара салгъандыла. Ол жарадан къан бюгюн да тама турады.
1944 жыл, мартны 8-чи кюню. Малкъар халкъны тарихинде бушуу кюн, къара кюн болгъанлай ёмюрлеге къаллыкъды. Ол кюн Кавказны орта мисиринде жашагъан аз санлы таулу халкъ, белгилисича, Орта Азияны бла Казахстанны бек къолайсыз, бек онгсуз, къытлыкъ къысхан жерлерине кёчюрюлген эди. Зор бла, уллу сакълыкъ бла, аскер кюч бла чыгъаргъан эдиле мени жарлы халкъымы жолгъа. Уллу, гитче эсенг да, малкъар миллетден эсенг, кёчмей, кетмей амалынг жокъ эди.
Ары дери къыралгъа не кёп къыйын салгъан эсенг да, не айтылгъан адам болгъан эсенг да, сени тюзлюгюнг, къыйынынг, Ата журтха кертичилигинг алынмай эдиле тергеуге. Инсан урушда къан тёкгенлеге, коллективизацияны заманында, жанларын-къанларын аямай, жигитлик этгенлеге, Уллу Ата журт урушдан жаралы болуп къайтханлагъа да жокъ эди кечимлик, жокъ эди ыспас-бюсюреу. Унутулгъан эдиле бары да. Быланы барысыны да жоллары бир эди – Сибирь. Ёле тургъанланы да къоймай эдиле тёшеклеринде ёлюрге.
Таулу халкъны кёчюрюуню юсюнден бир къауум архив документлени билдириулери:
«Указ Президиума Верховного Совета СССР о переселении балкарцев, проживающих в Кабардино – Балкарии, Президиум постановляет:
1. Всех балкарцев проживающих на территории КБАССР, переселить в другие районы СССР.
2. Земли, освободившиеся после выселения балкарцев, заселить колхозниками из малоземельных колхозов Кабардинской АССР.
3. Кабардино – Балкарскую АССР переименовать в Кабардинскую автономную советскую социалистическую республику.
Председатель Президиума Верховного совета
СССР – М. Калинин.
Секретарь – А. Горкин.
Москва. Кремль. 8 апреля 1944г.
Буйрукъгъа кёре, 20-30 минутну ичинде кеслерин жолгъа хазырлап, аллыкъларын алып, ёмюрден – ахыргъа артха къайтмазгъа. Биргелерине алгъанлары уа не эди? Аш-азыкъ, юй сауутла, мирзеучюк, кийимле – 500 кг. бир юйюрге, ол марда эди. Машиналагъа жюкленнген хапчюк кёп болса уа къолларына бек алгъа тийген затны тышына быргъап болгъандыла кёчгюнчюлюкге сакъ къалауурлукъ этип баргъан совет солдатла. Кёчгюнчюле уа кимле эдиле – сабийле, тиширыула эм къартла.
14 эшалон бла 37713 малкъарлы кёчюрюлгенди. Малкъар халкъ жолда баргъан 17 – 18 кюнню ичинде 562 адам ёлгенди, тюзю уа – ала жоюлгъандыла, зорлукъ, хорлукъ, зарауатлыкъ бла жоюлгъандыла. Саула ахлуларыны жиляуларын жолда – къолда эте баргъандыла. Поезд бир кесекге тохтаса уа ашыкъ – бушукъ этип, ёлгенлени алай асыраргъа кюрешгендиле. Бир – бирде уа, поезд къызыу бара тургъанлай, вагонланы эшиклерин сакълагъан солдатла ёлюклени тышына ата болгъандыла. Алай атдырмаз ючюн, ёлген адам болса, станциягъа дери ёлюкню юсюн жабып, солдатла кёрмезча, поезд тохтагъан кезиуде уа къармашып, терк окъуна асыраргъа кюрешгендиле.
Миллет биле эди ёлюрге баргъанын. Волга сууну юсю бла баргъан жангы кёпюрню сынагъанларын да сезген эдиле жесирле. Алай, насыпха, ала умут этгенча болмагъанды.
Миллетибизни келтирип, Орта Азиягъа бла Къазахстаннга тёгедиле. Аланы кимин бау орунлагъа, кимин халжарлагъа, оюла тургъан эски гытылагъа атадыла.
Халкъ ач, жаланнгач да болуп, аны юсю бла ёлгенле да кёп болгъандыла.
Карточкалагъа берилген гыржын къабынла бла жокъ эди жашау этер онг. Биргелерине келтирген кюмюш тюймелени, бел бауланы сатып, кеслерин ачдан жанларын сакъларгъа кюрешгендиле.
Сюргюнде тургъан жыллада саулай бир тёлю къырылгъанды.
Миллети бла бирге туугъан жеринден тентирегенди бизни закий Кязимибиз да. Кязим жашауунда ненча тюрлю къыйынлыкъгъа тюбеген эсе да, кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы аны жюрегине биз чанчылгъанлай болгъан эди. Сексен беш жыллыкъ Кязим хажи халкъны бек къыйын кюн, туугъан жеринден кёчюргенин кёреди. Къыйын мухажирликде – халкъыны къыйынлы жолунда, ол мужурасына тыянып, «сакъат санларын ат этип», ахырларына тыяннган, тюнгюлген, адамланы барына жетерге, кёл этдирирге кюч табады. Аны къыйынлыкъ жолунда жазылгъан назмулары – «Жарлы халкъым» - аны 1944 жылда жазгъанды эм «Таукел этейик биз бюгюн» деген чыгъармаларында къаллай уллу магъана барды. Бу назмуларыны хар сёзюне терен ийнанаса. Экинчи назмуда авторну ауазыны таукеллиги, тамбылагъы кюннге ийнаныулугъу сезилип турады. Кязим халкъына тёзюм тилейди; «жангылмазын, жукъгъа къол жетдирип, айыплы болмазын» аманат этеди. «Ишди сизни жашатырыкъ!» - деп бар ачыуну, кючню, тёзюмню ишге салыргъа керегин айтады. Иш къайгъыны унутдурлукъду, кюч берликди; бет жарыкълы этип, терслик жолуна чыдатырыкъды, аны « намыс бла бошатырыкъды». Халкъны ата журтуна бет жарыкълы къайтырына Кязими бу хар таулугъа буйрукъча, аманатча эшитилген, акъыллы сёзлери халкъгъа болушхандыла:
Мен ёлюрме, артха къайтмам,
Саулугъумда жалгъан айтмам;
Бузулмагъыз къыраллыкъгъа,
Киши жерде тургъанлыкъгъа!
Не да
Душман оту жетди бизге,
Терслик болду бу жол бизге.
Башыбыз тюшгенди сёзге,
Эриши кёрюндюк кёзге.
Къазахстан. Кязимни ахыр сураты
Бу чыгъармалада туугъан жерден айырылыуну, ары къайтыргъа кюсеуню, термилиуню кючю къаллай чексиз болгъанын сезебиз. Кязим кесини артха къайтмазына, сюйген тауларын кёрмезине жюреги бла ийнанмагъанды. Аны бек жарсытхан зат – анда ёлюп, узакъда бастырыллыгъы тюйюлдю. Поэтге кюч-къарыу берген да бир зат – кесини ахыр солууна дери да халкъы бла бирге болгъаныды.
«Миллетим бу кюйсюз жашаугъа тёзалырмы, адамлыгъын тас этмей жашаялырмы,» деген сагъышла аны ахыр кюнюне дери биргесине эдиле.
Шёндю уа ол кеси да мындады. Сюйген халкъыны биргесинеди.
Долинск. Кязимни къабыры
Уруш бошалгъандан сора, малкъарлы жашла туугъан тауларына Кавказгъа къайталмай, киши жерине, Орта Азиягъа бла Къазахстаннга баргъандыла.
Къулийланы Къайсын да аладан бири болгъанды. Жашлай, урушну отуна тюшюп, туугъан журту ючюн кёп сермешлеге къатышып, ауур жаралы болуп, госпитальда сынсый жатханды… Иги болгъанлай а, биягъы фронт…
Андан да уллу сынау, кюйсюзлюк, палахла уа алда эдиле – малкъар миллетни туугъан жеринден зор бла къысталгъаны. Ол ачылыкъ, къатылыкъ урушдагъы сермешлери бла къатыша, жарсыулу этгендиле, тынчлыгъын алгъандыла. Аскер кийимин тешгенликге, ол кюрешден къутулалмагъанды.
1945 ж. Къулийланы Къ. Совет Союзну Жигити Фельзенштейн бла.
Донбасс. 1943 ж. Къулийланы Къ., А.Кешоков эм Ц.Гоффеншефер.
Барыбыз да билгенликден, Къайсын Ата журт урушха тири къатышхан таулу жашларыбыздан эм жазыучуларыбыздан бтриди. Урушну ахыр жараларындан сау болуп, Къайсын 1945 жылда Москвагъа къайтхан эди. Мында аны таный эдиле, сюе эдиле. Ата журту зор бла, жалгъан дау бла сыйырылгъан таулу поэтге не бла болушургъа да хазыр эдиле орус маданиятны белгили адамлары. Ала анга юй да, иш да мажарып, жазгъанларын да чыгъарырча этип, кесин да Москвада къояргъа хазыр эдиле. Ол театр институтда окъугъан заманындан шуёхлары, аны окъутханла бары да малкъар халкъны къадарын аны юсюнде кёргенча, алай эдиле. Къайсын орусну белгили адамлары кесине алай хурмет этгенлерине ыразы эди, баш ура эди, алай а къыйынлыкъ чекген халкъындан айырылып, аны не жашауу боллукъ эди? «Угъай, халкъым къайда эсе да, анда болургъа керекме» - деп, ол да мухажирлик жолуна чыкъгъан эди. Кёп турмай Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеге келеди. Андан ары онюч жыл бу жерде жашап, кёчгюнчюлюк, учузлукъ азабые кётюргенди. Сёзю, иши бла да, жарлы халкъына кёл этдиргенлей тургъанды.
Урушдан сау къайтхан малкъар жазыучула Къыргъызстаннга тюшюп, барысы да Фрунзе шахаргъа жыйылгъан эдиле. Бир бирге тюбешип, жарсыуларын айтыргъа, бир бирден кёл табаргъа онглары болгъан уллу ырысхы эди. Къайсын мында Къыргъызстанны жазыучуларыны Союзуну жууаплы къагъытчысы, ызы бла орус жазыучуланы къауумуну башчысы болуп ишлегенди. Кесини жазар, жазса да басмалар онгу болмагъан тутхун поэт къыргъызлы жолдашларыны назмуларын орус тилге кёчюре эди, анда орус журналны чыгъарыргъа болушханды. Белгили къыргъызлы жазыучу Тугелбий Садыкъбековну, Алыкул Османовнукёп белгили чыгъармаларын орус тилге кёчюргенди. Ол заманда Къайсын кёчюрген романла, башха ууакъ чыгъармала артда да басмаланып тургъандыла. Аны къыргъыз жазыучула бла шуёхлугъу уллу эди. Чингиз Айтматов, сёз ючюн, Къайсынны кесини устазына санайды. «Мени адабиятны уллу жолуна чыгъаргъан Къайсын болгъанды» - деп кёп кере айтханды.
1945 жылда поэт Фрунзе шахаргъа келгенде, анга 28 жыл бола эди. Терслик бла тюзлюк, жигитлик бла хомухлукъ, ётюрюк бла хаухлукъ дегенча, жашауну орта жигин тутхан затлагъа къарамы ёсген, кючленнген заман. Аллай жыл санда, бир жанындан уруш, экинчи жанындан халкъына жетген зулмулукъ кюйдюрюп, киши жерине тюшгенде, ол дунияда бир жан, бир факъыра сынамаз сыныкълыкъны сынай эди. Кесин факъырагъа тенг этип, Ата журтсуз къалгъан – факъырагъа тенгди, деген кёл такъырлыкъны кюйдюргюч жилямукъларын жута эди. Сюргюнчю поэтни жюрек къыйынлыгъын кётюралмагъандан болургъа боллукъ ажымлыкъдан къыргъыз жерни огъурлулугъу, аны малкъар жерине ушагъаны, къыргъыз адамла уа бек адежли, халал, малкъарны кеси кибик, жууаш болгъаны къутхаргъандыла. Къайсын кеси киши жеринде биринчи кюнюн эсгере, былай жазады: «Мен Фрунзеге ингирликде кеч жетген эдим. Эрттенликде уа тауланы кёрдюм. Ала, Нальчикде кибик, жууукъ эдиле. Аллах, шо таула болгъан жерден кери тюшмегениме шукур, дедим. Кавказ таулары тюйюл эселе да, тауларыдыла! Жап-жашил Фрунзе шахар да кёлюмю бир кесек басды. Аны орамларында тюппе-тюз ёсген акътерекле бек кёп эдиле»…
Къайсын Фрунзеде 12 жылгъа жууукъ 1945-1957 жылланы тургъанды. Къыргъыз жазыучула аны «Къасыке» деп, сыйлы кёрюп, аны къыйынлыгъына жарсый эдиле, болушургъа кюреше эдиле.
Поэт къыргъыз жазыучуланы чыгъармаларын кёчюрюу бла чекленирге сюймей эди.
Назмула, жырла да ачыгъан, апчыгъан абамланы таукеллик сезимлерин уятыр ючюн керекдиле. Халкъны азабын, къыйынлыгъын не бла унутдурургъа боллукъду? Назмула басмаланмайдыла, жазылгъан зат, Кязимни заманындача, жалан къол жазмала бла жюрюйдю, бирден-бирге , элден-элге. Не айтып, не бла кёл этдирирге боллукъду поэт халкъына? Туугъан жерни эсгериу! Аны жерлерин, жырларын…Анда болуучу жашау къудуретни .Тау ауузланы сыфатларын, жаланда аладыла балхам боллукъ жаралы жюреклеге, кетюрюмлю, тансыкъ ссезимли сыфатла. Андан сора жаз тил! Халкъны халын башха затла бла тенглешдирип айтыу. Ол жаны бла Къайсынны «Тынгылау» деген назмусу тауушлукъду:
Жесирлеге, батырлагъа тутмакъда
Соруу этгенде, тынгылай элле ала.
Кёк кюкюреп, элия ургъанда,
Тынгылау!
Сен, къургъакъ, тар къындан чыкъмазса.
Халкъны халын андан тюз, терен ачыкъларгъа амал жокъду. Къайсын назмусунда тюзлюкню да махтайды, кёк кюкюреп, элия ургъанда, таула къалай туруучуларын эсгерип, жаз тил бла ёз халкъын таулагъа тенг этеди. Ол заманда халкъгъа жетген къыйынлыкъны ачыкъ айтыргъа амал жокъ эди. Айталса уа кимге тиерик эди таягъы? Сталиннге, коммунист партиягъа. Ким базынырыкъ эди анга, базынса уа кечеден тангнга жокъ этип къоярыкъ эдиле аллайланы. Аны себепли жаз тилни онгу Къайсыннга барын айтыргъа, палахсыз къалыргъа да онг бергенди. Уллу, ауур къыйынлыкъ жетген заманда, анга жаланда кишилик болушады. Кишиликни тагыларын а поэт туугъан жерни ариулугъунда, халкъыны тиричилигинде кёреди.
Мен къара кюн кесиме нёгерге,
Къаты кишилик, сени алама,
Солдат ийнаннганча командирге,
Мен эски кючюнге ийнанама.
Олду кереги, аталаны кишилик аманатларын бузмау, тюзлюк келирине ийнаныу.
Кёчгючюлюк жыллада Къайсын къалай жашагъанын, аны жюреги къалай къазауат этгенин «Тау ауузлада ажашхан уучула» деген назмусу да толу кёргюзтеди. Жангыз назмуда окъуна кесини да, битеу халкъны да болумун эсден кетмезча, алай кёргюзтюрге къолундан келгенди. Жолсуз, юйсюз къалгъан, къарангыда жол тапмай къармалгъан уучула – ала жарлы жерлешлери, бары да кёчюрюлген халкъла болгъанларын ким ангыламай эди. Ала жол тапмай, амалсыз болуп, къаядан къуюлургъа окъуна жетгенлеринде, поэтни таукеллик ауазы элгендиреди., аланы къыйын жолларында узакъ жарыкъча кёрюнеди. Узакъ эсе да, жарыкъ иги умут этдиреди, жолсузлукъну хорларгъа болушады. Поэт ажашхан уучуланы юслеринден айтып, бушуулу дунияны суратын къураса да, ауазы-таукелликди, адамны хорларыгъына ийнаныуду.
Къыйын сагъатда жерге къапланып,
Амалсыз жилямагъанла.
Палах келгенде, эрлейин къалып,
Жолсузлай, алгъа баргъанла!
Къысыр къаяланы кечеги тарларында жол излеген мараучула-поэтни жюрек жараларыдыла.
Къайсынны сюргюн назмуларын хыйсап этип окъусанг, ол къаллай жюрек бла жашагъанын, не чекгени бек тура болады. Бирде тюнгюлюуню ачы ауазы эшитиледи, бирде уа аны ючюн кесин тюйгеннге ушайды. Игиликге, азатлыкъ келирине ийнаныуну баш этип жазгъанды поэт. Аны себепли назмуда уучула жолну таукел излегенлерине алай къууанады:
Ёлюм да неди? Палах да неди?
Кишилик – кючю адамды.
Туугъан жерни суратларына, хапарларына, жашау халларына къайта, Къайсын аланы хар биринде эс, тёзюм, ёхтемлик берген белгиле, шартла табады. Бирде ала сейирлик ариу жашауну эсге тюшюредиле:
Чаришде, гуппур болуп, жашла,
Тюп эринлерин да къапханлай,
Барыучу элле, жел баргъанлай,
Къаратор, Къаратор, Къаратор!
Поэт таулагъа къайтырыкъбыз, энтта жашла ат юйретирикдиле, ёзенлнде чариш этерикдиле деген умутну береди «Къаратор» деген назмусунда. Ол назмуну таулула жыйылгъан жерледе окъуп, Ата журтунда жашауну иги, къууанчлы кюнлерин эсге тюшюре, кёл этдиреди поэт.
Къулийланы Къайсын миллети бла сюргюнде тургъанда, халкъгъа этилген зор ишни кётюралмай, кёп тургъанды. Алай ол тынгылап, ырахатланып жашап турмагъанды. Отарланы Керим бла, Залиханланы Жанакъайыт бла бирге Сталиннге письмола жазып тургъандыла. Аланы анга тилеклери бир эди: Малкъар халкъдан «спецпереселенец» деген атны кетериу бла туугъан жерге къайтарыу эди». Алай аланы тилеклерин не Сталин, не Берия эшитмей эдиле. Къайсын таулулагъа комердатурадан эркинлик къагъытла алыргъа да кёп болушханды. Комендантны къагъыты болмаса, бир элден бирси элге барыргъа онг жокъ эди. Аллай къагъытсыз не дууагъа, не барып жуугъун кёрюрге онг жокъ эди.
Къайсын халкъгъа ариу сёзюн, назмусун, къолундан келгенни аямагъанды. Гитче, огъурлу, мадарыулу, жигер халкъына билеклик этип тургъанды поэт. Ол миллетин да, туугъан жерин да чексиз сюйгенди.
Къайсын кеси да, жаралы ташыча, айтыргъа боллукъ эди: «Барына да чыдадым! –деп. Туугъан халкъы бла кёчгюнчюден ата журтуна тансыкъ болуп къайтхан Къайсын, туугъан тауларындан къарамын алалмай, къаягъа аркъасын берип сюеле эди. Аны ол къаядан айырсанг, къаяны жанын айырлыкъча кёрюне эди. Тюзлюк терсликни хорлагъанды. Онюч жылны киши жеринде термилип тургъан малкъар халкъ, туугъан жерине, ташына къайтханды. Онюч жылны суууп тургъан от жагъала, жангыдан тиргизилгендиле, жашау ызына келгенди. Мухажирлик сынап тургъан тауубузну, жерибизни азат нюрю жарытады.
1957 жыл малкъар халкъны жашауунда бек къууанчлы жыл эди. Анча жылны туугъан жерин ташына, сууна, хауасына термилип туруп, аланы кёрюрге эркинлик берилгени, къаллай уллу насып эди таулугъа!
Ол насыпха юлюшлю эдиле бизни эллилерибиз да. Аланы кёбюсю, сабийлей, сюргюнню ачы къыйынлыгъын сынагъандыла эм аны ачы гыржынын ашагъандыла. Ол санда мени аппам, аммам да болгъандыла.
Бызынгы эл 1957 ж. Эллилены кёчюп келген кезиулери.
Алай, Аллаха шукур, аланы асламысы бюгюн бизнибладыла. Ала бизни низамгъа, жашауну ариу эм тюз жолу бла барыргъа юйрете, бизге юлгю болуп жашайдала.
Бызынгы эл. Ташны атдырып, школну мурдорун салыргъа жыйылгъан адамла, ол санда 100 жыллыкъ къарт Аналаны Къазий.
Туугъан жерибизде биринчи такъыйкъала
Ата журтха къайтыу
Мен кесими насыплыгъа санайма ол къыйынлыкъланы кёрмегеним ючюн. Алай, мени халкъым кёрген къыйынлыкъланы юсюнден эшитсем, жюрегим бек къыйналады.
Халкъ халкълай къаллыгъына, терслик да хорланырыгъына, таулу Ата журтуна къайтырыгъына ийнаннганлай тургъанды эм ол муратына, тилегине жетгенди. Заман оза баргъаны къадар, кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъларын бютюн да бек ачыкълау барыбызны да борчубузду. Таулу халкъ сау къадарда, кёчгюнчюлюкню темасы унутуллукъ зат тюйюлдю. Тюненесин унутхан, тамбласыны сагъышын этмез. Кёчгюнчюлюк тауусулмазлыкъ китапды, аны халкъ жазады.
Бизни халкъыбызны сауутлу-сабалы солдатла бла кёзкёрмезге сюрдюргенле дуниядан эртте кетгендиле, хар бири адам улуну аллында бедиш байрагъы, къаргъыш тёбеси, налат бодуркъусу болуп! Малкъар халкъ а жашайды туугъан журтунда той эте, къууанч эте. Къууанч кюнюбюз кёп болсун! Узакъ, зауукъ ёмюр сюрсюнле адамларыбыз.
Туугъан жерибизде биринчи къурманлыкъ.
Быйыл 8-чи мартда малкъар халкъ зор бла Ата журтларындан къысталгъанлы 70 жыл болады. Былайда Къайсынны назму юзюгюнден аны тилегин жазмай жарамаз:
Энди бир заманда да юйюбюзде
От жукъламасын, кюлю суумасын!
Биз сынагъан палах энди бир кюнде
Юйбюзню эшигин да тапмасын!
1994 жылда Республикабызны ол замандагъы Президенти В.Коковну Указы бла 28-чи мартны малкъар халкъны къыраллыгъын къайтарыуну Кюнюне санаргъа, бизни республикада жашагъан халкъланы барысына да байрам кюн этерге деп тохташдырылгъанды.
Мен келе тургъан байрам бла битеу малкъар миллетими
эм бу конкурсну къурагъан адамларыбызны алгъышлайма!
Саулугъугъуз, къууанчыгъыз кёп болсун!
Айный, чагъа барсын таулу халкъым!
если хочешь обвинить человека, прежде найди ему семьдесят оправданий ©