Расширенный поиск
4 Декабря  2025 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Мени джылытмагъан кюн, меннге тиймесин!
  • Тойгъан джерге джети къайт.
  • Дуния малгъа сатылма, кесингден телиге къатылма.
  • Адебни адебсизден юрен.
  • Аманны къуугъан, аманлыкъ табар.
  • Борчунг бар эсе, хурджунунга ойлаб узал.
  • Айтылгъан сёз ызына къайтмаз.
  • Къатыны харакетли болса, эри къымсыз болур.
  • Башсыз урчукъ тюзюне айланмаз.
  • Эки къатын алгъанны къулагъы тынгнгаймаз.
  • Бозанг болмагъан джерге, къалагъынгы сукъма.
  • Хар ишни да аллы къыйынды.
  • Ишни ахырын ойламай, аллын башлама.
  • Сабийликде юретмесенг, уллу болса – тюзелмез.
  • Къазанны башы ачыкъ болса, итге уят керекди.
  • Къанны къан бла джуума, аманны аман бла къуума.
  • Мал кёб болса, джууукъ кёб болур.
  • Къартны сыйын кёрмеген, къартлыгъында сыйлы болмаз.
  • Кюн – узун, ёмюр – къысха.
  • Дуния мал дунияда къалады.
  • Хата – гитчеден.
  • Аджашхан тёгерек айланыр.
  • Байны къызы баймакъ болса да, юйде къалмаз!
  • Адамгъа аман кюн соруб келмейди.
  • Айранны сюйген, ийнек тутар.
  • Халкъны юйю – туугъан джери.
  • Алтыннга тот къонмаз.
  • Чомартны къолун джокълукъ байлар.
  • Дуния аламаты сен эсенг да, игиме деб айтма.
  • Джогъун бар этген, барын бал этген.
  • Сибиртки да сыйлы болду, кюрек да кюнлю болду.
  • Бети бедерден, намыс сакълама.
  • Ариу сёз джыланны орнундан чыгъарыр.
  • Кесине гебен этелмеген, биреуге черен эте эди.
  • Ханнга да келеди хариблик.
  • Бичгенде ашыкъма, тикгенде ашыкъ.
  • Тойчу джашха къарама, къойчу джашха къара.
  • Байдан умут эте, джарлыдан ёгюз багъасы къорады.
  • Сютню башын джалагъан къутулур, тюбюн ичген тутулур.
  • Бал ашаргъа сюе эсенг, чибин ургъаннга тёз.
  • Джаш къарыу бла кючлю, къарт акъыл бла кючлю.
  • Аурууну келиую тынч, кетиую – къыйын.
  • Гырджын – тепсини тамадасы.
  • Билимсиз иш бармаз.
  • «Ма», - дегенни билмесенг, «бер», - дегенни билмезсе.
  • Баш болса, бёрк табылыр.
  • Байны оноуу, джарлыгъа джарамаз.
  • Тилчи бир сагъатха айлыкъ хата этер.
  • Къызгъанчдан ычхыныр, мухардан ычхынмаз.
  • Эри аманны, къатыны – аман.

СЕМЕНОВ КАЛТУР (~1750 - 1850)

18.06.2004 0 8248

 

Про одного из знаменитых певцов-импровизаторов Семенове Калтуре мы, к сожалению, знаем не много. Однако народная память сохранила до наших дней удивительные по содержанию и стилю песни, некоторые импровизации, описание жизненных случаев, переполненных порозительно яркой сатирой и юмором. Все это свидетельствует о большом таланте, образности и глубокомыслии автора, о его почете в своем народе. Произведения Калтура самые ранние сохранившиеся письменные труды в истории карачаево-балкарской литературы. 

Калтур родился в обычной горской семье в старинном ауле Учкулан. С детских лет пас овец, помогал по хозяйству своей семье. Про него люди говорили: "Он без труда ловит отбившуюся от отары овцу. Очень энергичный, отзывчивый и остроумный юноша. Выносливый и ловкий Калтур по стрельбе из лука, в тутуше (национальной борьбе), на скачках и джигитовке Калтур всегда занимает первые места".

Он активно проявлял себя и в народных празднествах (той), был заводилой в любой компании. Из-за того, что Калтур без труда залезал по веревке, смазанной маслом, хорошо пел и был веселым и шутливым человеком, ему часто предоставляли слово и с удовольствием слушали его пожелания и песни собственного сочинения.

Калтур (его помнят еще и по другому имени - Хиджи) был женат трижды. Во время эпидемии чумы 1808-1811 гг., унесшей жизни многих карачаевцев, Калтур потерял жену и шестерых детей. Позже Калтур женился на Батчаевой Хаммес, которая была моложе его в два раза. Она родила ему четырех сыновей: Омар- Хаджи, Осман-Хаджи, Окуб-Хаджи и Зеке. Калтур - прапрадед Исмаила Семенова. 

(Перевод предисловия Риммы Ортабаевой в книге "Къалтур", издательство КЧГУ, Карачаевск, 2003)

 

Алгъыш

Боза аякъ, сыра аякъ!
Джалбарайыкъ, арагъа салайыкъ!
Игиликден юлюш алайыкъ.
Аманлыкъдан кенгде къалайыкъ!

Игилик деген бизни юсюбюзден
Кетмесин!
Аманлыкъ деген, артыбыздан къуууб
Джетмесин!
.....
Кийген кийими кеклю болсун,
Акълы болсун!
Адамла бла джарашыу болсун,
Татлы болсун!

Атлылар ойнар арбазы
Болсун!
Бугъала бишер къазаны
Болсун!
Къатында джууукъ базары
Болсун!
Этеги - дженги кенг
Болсун!
Игилеге, ашхылагъа тенг
Болсун!
Сюрген сабаны битимли
Болсун!
Келинчик кеси этимли
Болсун!

Иги келин юйге келсе,
Ийнени ийнек этер...
Юй этер...
Аман келин юйге келсе, юйюнгю
Тюб этер.

Бутун буруб олтурсун!
Бутлай урчукъ толтурсун!
Къайын анасына аман
Болса уа -
Бурула, джылай
Олтурсун!
Ал табханы, таракъчы
Болсун!
Экинчиси, таякъчы
Болсун!
Тюй бюртюк кибик
Юресин!
Ашхы муратына
Тюбесин!


Къалтур, санга ышанады Къарачай

- Къалтур, санга ышанады
  Къарачай.
- Ышаннгылы болалсам эд,
  Мен алай...

- Къалтур, сезюнг болмаучан эд
  Экили?-
- Сезюм бирди! Мен билеме
  Кесими:

  Тау артында менден онглу
  Барды бир джаш.
  Аны элтселе, болаллыкъды
  Кимден да баш.

- Нек къоркъаса, Къалтур, андан
  Сен быллай бир?
- Мен айтайым, айтылгъандан
  Сен хапар бил:

  "Къызбайлыкъ этмеген
  Батырлыкъ да этмез ".
  Ол келсе, Къалтургъа
  Биринчилик джетмез:

  Мен къачхан кийикни
  Къалай ура эсем,
  Ол учхан чыпчыкъы
  Алан уралады.

 

Къартла, махтау!

Къартла! Махтау
Тёрюгюзге!
Джукъ келмесин
Кёлюгюзге.
Юйде болуб
Атагъанем
Муну сизге.
Муну къазан
Этигиз да-
Буюругъуз!
Андан къыйын
Иш тюшмесин
Элигизге!

 

Къонакъ болсанг

Къонакъ болсанг, эт сен алай:
Аз джукъла да, аслам сагъай

Дагъыда бир айтырыгъым -
Ал эсинге:
Къонакъбайны эшигини
Безгисине

Тынгы табдыр: "Хырт!" - деб ары,
"Хырт!" - деб бери
Джюрюб турма; бир эшикге,
Бир ичкери.

Эслеб селеш. Сакъ тынгла,
Айтылгъаннга.
Тер излеме, орун бермеселе
Санга.

Кеб да къалма. Ашыгъыб да
Кетме чыгъыб;
Селешсенг а, селеш, сезюнг
Сезню джыгъыб.

 

Мен баргъан эдим Дууут элине

Мен баргъан эдим Дууут элине
Кесим къонакъ болуб.
Къызланы барын алландыргъан эдим,
Табсиз омакъ болуб.

Мен къонакъбайда олтургъан эдим,
Тебен къууушха.
Кире да чыгъа айланадыла
Къызла джумушха.

Бир къыз кирди да, ол кезюн манга
Къаратыб кетди.
Экинчи къыз а, ол мени тамам
Джаратыб кетди.

Ючюнчю кириб, джукъ да сагъынмай,
Уялыб кетди.
Тертюнчю кириб, айтыргъа базмай,
Къыйналыб кетди.

Бешинчи кирди да, ол къашларымы
Сылаб кетди.
Алтынчы кирди да: "Мени алмайса!" - деб,
Джылаб кетди.

Джетинчи кирди да, чыгъаргъа унамай,
Даулашхан этди.
Сора бир тенгим, къууушда къоймай
Мени алыб кетди.

 

Саламым бла къууугъум

- Саламым бла къууугъум.
Кесиме ушагъан джууугъум?
Келе тур, къалмай эриниб.
Сууутма мени тёрюмю!

Саламым бла къууугъум!
Кесиме ушагъан джууугъум!
Теке териден тулугъум!
Кесинг кибикди къылыгъым.
Эчки териден гыбытым:
Ариу джашаргъа умутум.

 

Тентек болса да


Айланч болса да
Джолну барлыкъма.
Тентек болса да
Къызны аллыкъма.

Къурмачдан эсе,
Къууут игиди.
Айрандан эсе,
Джууурт игиди.

 

Чалкъычыла

Бизни да тамадабыз - кичибиз
Барды аллыбызда ишибиз.
Къоркъма, хомух, ойнай - кюле
Ишле этербиз.
Бау аллында аракъ - аракъ
Тишле этербиз.

Къыш аманды къылыч кибик
"Шып!" - деб джетер.
Аш болмаса, малыбызны
Алыб кетер.

Сен айтханча болса:
Къабланлача
Къайырылышырбыз.
Гыр - мыр болуб, мычымайын
Айырылышырбыз.

Мен айтханча этсек, кеб тюйюлбюз -
Тертеубюз.
Алгъышдача, зсен къачха
Джетербиз.
Къууанч эте, юйюбюзге
Кетербиз...

(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет