Къумуш элде межгит
07.08.2017
0
3800
1970-чи – 1973-чю джыллада ишленнген межгит
Къумуш эл, халкъ сюргюнден къайтханлы (1957-чи джылдан ёрге къарай), миллетибизни дин аралыгъы бола келгенди. Элни сыйын, хурметин кёлтюрген хар къуру да аны онглу адамларыдыла. Къумушчула Батчаланы Даўут афенди, Хатуайланы Къурман-Алий афенди, Эбеккуланы Ислам, Ногъайлыланы Локъман, дагъыда алача дин ахлу къартларыбыз ол джаны бла элчилени иманларын бегитиўге кёб къыйын салгъандыла.
Совет властны кёзюўюнде, белгилисича, межгитлеге эркинлик джокъ эди. Аны амалтын ораза айда трапы (тараўух) намаз къылыргъа, къайсы кюн кимни юйюнде джыйыллыкъларын белгилеб, элде бир-бири юйлерине джюрюгендиле.
Ол джыллада межгит ишлерге огъай эсенг, мекямы сакъланнган межгитлени хайырландырыргъа эркинлик берилмеген заманлада, къумушчула кеси эллеринде межгит ачаргъа, Аллахдан умутлары бла, оноў этгендиле. Ол кёзюўледе, ишни баш аўурлугъу межгитни кесин ишлеген тюл, аны ишлерге эркинлик алалгъан эди. Аллай джумушну ызындан джюрюб, аны баджарыўну къолгъа таўкел алгъан Хатуайланы Махамет-Алийни джашы Зекерия болгъанды.
Эбзелени Мухтарны джашы Мухаммат айтханнга кёре, къартла джыйылыб, ким баджарыр бу ишни, деген заманда, Зекериядан башха киши базалмагъанды. Ол а:
- Мен алайым бойнума, – дегенди. Ол джыллада районда, областда да быллай джумушну башларгъа умут этген огъай эсенг, аны юсюнден сёлеширге да киши базмагъанды.
Аны хапарын Эсеккуланы Дахирни джашы Мурат былай айта эди:
- Хатуайланы Зекерияны, биргесине да нёгерлери бла, хар къуру да партияны райкомуну (бюгюннге дери тилибизде сакъланнганыча, Дом Советни) аллында бла ичинде кёрюўчен эдиле. Зекерия динибизге джан аўрутхан бла къалмай, къралны законларындан да хапарлы эди да, алай айта эди: «Бир элде неда шахарда намаз этген джыйырма беш адам бар эселе, алайда межгит болургъа дурусду, джокъ эсе, дин тутханланы конституция эркинликлери бузуладыла». Алай бла ол бу ишни аягъына джетдириб тындырлыгъына да аккылсыз эди, нек десенг, тутхан иши Аллахыбызны аллында тюз болгъанын биле эди.
- Алай бла Хатуай улу крайкомгъа дери джетген эди, – деб эсине тюшюреди, КЪЧКЪУ-ну профессору Асхакъланы Солтан да. – Къарачай, кёчкюнчюлюкден ызына къайтханында, миллетлигибизни сакълар ючюн, джамагъатны джашаўунда кёб затха эс бёлюрге керек болгъанды: окъуў-билим алыўгъа; адетлерибизни сакълаўгъа; динибизни таза халгъа келтириўге (Орта Азияда миллет чачыў-къучуў болуб, бирер тюрлю масхабланы кёрюб къайытханды ызына); мадары болгъанча межгитле ишлеўге. Элде межгит салыргъа эркинлик алыр ючюн, билимли, миллетни арасында сыйлары болгъан, хар ким сёзлерине тынгыларча адамла керек эдиле. Аланы бири дин билимден хапарлы, миллетибиз ючюн таўкеллиги болгъан, къуру сыфаты бла огъуна кёзге тюшген, эки метр сюекли Хатуайланы Махамет-Алийни джашы Зекерия эди.
Элибизни къартлары джыйылыб, оноў этген заманда бу джумушну бардырыргъа, бир аўаздан Зекерияны башчыгъа сайлагъандыла. Башында айтханыбызча, областны тамадалары джан аўрутмагъандан да, шиндиклерине къоркъгъандан да, межгитге эркинлик бериўню баджармазларын кёргенинде, Зекерия бла нёгерлери Ставрополь крайкомгъа баргъандыла. Ала, дин ишлеге къарагъан башчыгъа кириб, излегенлерин айтхандыла.
Биринчи кере джуўаблары алай болгъанды:
- Сиз намазны тюз къыла да билмегенлей, не межгит ишлерге излейсиз? – деб, хыны сёлешиб ашыргъандыла.
Экинчи кере Даўут афендини да алыб баргъанды.
- Элни имамыды, сорлугъунгу сор, энтда бардыла дин окъуўлары болгъанла! – дегенинде Зекерия, келтириб Даўут афендини аллына Къуранны салыб:
- Ма былайын окъучу! – дегендиле. Тюгел окъуб да бошагъынчы, окъугъанына сёз табалмай, былагъа: – Совет Союзда дин, кесигиз билесиз, къралдан айырылгъанды, мен сизге намаз этигиз деб айталмайма, – деб, джумушакъ сёз бла умут юздюрюб, ызларына ашырыр акъыл этгенди.
Ол заманда Зекерия, ёрге туруб, 200-300 метрде, кёз туўрада тургъан килисаны (церковь) кёргюзгенди да:
- Къарачыгъыз, ол килиса кёзге къалай ариў кёрюнеди, бизге уа, бир да къурумаса, межгит атына бир гитче юйчюк ишлерге къоюгъуз, – дегенди.
Алай бла ол тамада, огъай дерге сылтаў табмай, эркинлик бергенди. Алай а Хатуай улуну джумушу аны бла бошалмагъанды. Райкомда, обкомда ишлегенле бла талай ушагъы болгъанды, аны къой, милицияда да саў сутканы соруў алыб кюрешгендиле. Башха джукъ табалмай, сёзлери алай болгъанды: «Ишлегиз межгитигизни, алай а къуру бир джаш адамгъа межгитге джюрю деб айтханыгъызны эшитсек, башха этмей, айыбыгъызгъа джолукъдурлукъбуз!»
Ол кёзюўде элибизде саўлай Къарачайгъа белгили, айтхан сёзлерине саўлай джамагъат тынгылагъан, аллай къартларыбыз бар эдиле.
Эркинлик берилгени бла, заманны созмай, терк огъуна, (дагъыда не болады, не къалады деб), межгитни мекямын, кече-кюн демей, ишлеб тебрейдиле. Башланнганы бла тохтаў болмасын деб, биринчи Дудаланы Ибрахим (беш минг сом), Наўрузланы Осман (беш минг сом), Абайханланы Ахмат (он минг сом), Хатуайланы Къурман-Алий (он минг сом) ачха бергенле. Дагъыда Эбеккуланы Ислам да тёрт минг сом ачха бла, башына джабхан къанджалны, терезелени ачхасын тёлегенди.
Межгит ишленирин не радиода, не телевидениеде, не газетде билдирирге мадар джокъ эди. Эски заманлада къоду къычыртыб билдиргенча, хапар аўуздан аўузгъа айтылыб, джайылгъан эди. Хапарны эшитиб, башха элледен адамла келиб, кеслери кёзлери бла кёрселе, керти къуўаныб, сукъланыб кете эдиле. Къумушчуланы кеслеринден озуб, башха элледен да бир къаўум адам, межгитге деб, кеслерини пенсияларын разы болуб берген эдиле.
Межгитни ишлеўге школда тамада класслада окъугъан сохталадан башлаб, къурулуш усталагъа дери, ташчы, агъашчы, къанджалчы, дагъыда аны кибик кёб адамны къыйыны киргенди. Кюн сайын, эртденден ингирге дери, межгитни ишин-джумушун, къагъыт-документ чотун, джыйылгъан ачхасын эсеблеб, керекли джерге джоюб, башха къурулуш ишлени да тохтаўсуз бардырыб тугъанла Батчаланы Солтан-Хамит (кассир-казначей), Къасайланы Мусса, Аскерни джашы (председатель совета старейшин), Ёртенлени Ханат, Исмаилны джашы, эмда Чомаланы Кючюк (тюз аты Магомет) (ДРСУну тамадасы) болгъандыла. Чома улу ўа межитни кесине трансформаторны да салыб, дагъыда не кереклигиз барды деб соргъанды. Алайда Эбеккуланы Ислам сатыб алыргъа кереклисича бир кирпич табалмагъанларын къыйналыб айтханды. Ол кюн огъуна, машинала келиб, кирпичле къотарылгъанында, алайда Исламны разы болуб къуўаннганын айтыб айталмайдыла.
Межгитни башы къанджал бла джабылгъанды. Аны башын джабханла Хасанланы Сеит-Иссаны джашы бла Байрамкъулланы Кюлсюм болгъандыла.
Эшиклерин, терезелерин Аджилени Хасан салгъанды. Тыш эшикни, межгитибизге кесими къол къыйыныма тергейме деб, хакъын алмагъанды.
- Мен «Ленинни байрагъы» газетде письмола бёлюмню тамадасы болуб ишлеген кёзюўюмде, бизге Къумуш элден, 200 адам къол салыб, къагъыт келген эди. Анда элге имамгъа Батчаланы Даўут афендини теджей эдиле, – деб эсине тюшюреди Исаланы Азий. – Ол письмо бла газетни баш редактору Блимготланы Мунирге киргенимде, ол: «Быллай затны, район тамадала бла оноўлашмай, басмалаб къояллыкъ тюлбюз» – дейди. Ызы бла партияны обкомуна тюбедим. Ала телефон бла районнга сёлешиб, чырмаў болмагъыз бу ишге, деб билдирдиле. Къумушха келиб, ол письмону джазгъанлагъа: «Район башчыла келликдиле, тюбешиў этигиз да, кереклигизни сабыр, ариў джарашдырыб айтыгъыз», – дедим.
Партияны биринчи секретары, райсполкомну тамадасыны биринчи заместители, мен келгенимде, межгитни ичинде да, арбазында да кёб адам джыйылыб тура эдиле. Ичлеринде бек мазаллы адам айырылыб кёзге илине эди. Ол адамгъа миллет джол бериб, чыгъыб келди да, деменгили, таўкел, таб сёлеше келиб, аны сёзюне толу эс бёлмегеннге санаб, чамланыб тебреди.
- Тохта, биз былайгъа сизни элни джумушун тындырыр ючюн келгенбиз да, чамланмай сабыр айт, – дедим да, ортаны джумушатыргъа кюрешдим.
Ол адамны къаты айтханын кёргенинде партияны биринчи секретары:
- Болсун, ашхы, сайлагъыз кесигиз излеген имамны! – деб, терк огъуна машинасына миниб, кетер къайгъылы болду. Ол адам Хатуайланы Зекерия эди. Меннге разы болуб, имамны Батчаланы Даўутну юйюне алыб барды. Танышдырды да ушакъ этдик , – дейди Азий.
- Мен джашаўумда не къралгъа, не адамгъа терслигим болмагъанды, мен дин амалтын джарсыгъанма, – деб, талай хапар айтыб, кесине бек илешдирди, разылыгъын толу билдирди. Зекерия мени къучакълаб: – Къарнашчыгъым, сен этген иш бек уллу магъаналыды, саў бол, – деб ашырды.
Закон джаны бла артдан илинирча болмаз ючюн, межгит ишленник джерни сатыў-алыў къагъытындан башлаб, кырпычыны, эшик-терезесини джоюмларына квитанциягъа дери айыбсыз джарашдырыб бардыргъандыла. Микрофон бла азан айтыргъа да джокъ эди мадар, алай а, миллет къуўаныб, байрым кюн джума намазгъа да, уахты намазлагъа да джюрюб башлагъан эдиле.
Джума намазгъа, кеси элчилерибизден озуб, узакъ-джуўукъ элледен да – Тебердиден, Учкуландан, Хурзукдан, Къартджуртдан, Зеленчюк райондан, башха джерледен да – келе эдиле.
Башында айтханыбызча, Къумуш эли ётген ёмюрню 50-чи – 70-чи джылларындан бери динибизни аралыгъы болуб келеди. Адет-джорукъ, адеб-намыс тамам деменгили эди. Элде къартларыбыз кеслерин алай тута эдиле, джаш адамла юлгю алырча.
- Ма ала керти нартла, нарт юзюкден эдиле! – дейди Багъатырланы Абу-Хасан.
Сёзлери, хапарлары терен магъаналы бола эди, динлерине къаты эдиле. Чалкъы чалгъан бек аўур ишге саналады, чалкъыны заманы Рамазан айгъа тюшсе да, оразаларын да тутуб, чалкъы чалыб тургъандыла. Аллай хапарны айтхан, Ёзденлени Мухаммадха, Рамазанны джашына, быйыл 95 джыл толду.
- Къубранда чалкъы чала эдик, 12 адам болгъан джыйын, тамадабыз Хатуайланы Къурман-Алий эди. Оразасын бир кюнню да бузмагъанлай, чалкъы чалыб тургъан эди, – деб хапар айтады Халкёчлени Нюрчюк. Ол джетген джаш болуб, чалкъычы джыйында шапа болгъанды. Бюгюн да аны хапарын айтханлай турады.
Элибизде межгитге джюрюгенледен бириси, Халкёчлени Хасан да, быллай хапар айтды:
- Кърал диннге эркинлик бермей, динчилени да къыйнаб тургъанлай, аладан къоркъмай, Уллу Аллахны рахматына ышаныб, Даўут афенди юйюнде дерсле бериб тура эди. Аны сохталарыны бири, Ёзденлени Хаджи-Муссаны джашы (атын тюзетелмедик), ал билимни Даўутдан алыб, андан ары да окъуб, дин илмуланы кандидатыды, белгили адамды.
Дагъыда Эбеккуланы Исламны джашы Билал хаджи, онунчу классны бошарына, 1970-чи джыл, Къуранны чыкъгъанды. Андан сора, тышында толу дин билим алыб келиб, элибизге имамлыкъ этиб турады.
Даўут афендини къолунда гитчелигинден диннге юрениб тебреген къумушчу джаш Батчаланы Мухаммад хаджи, Сирияда дин джанындан баш билим алгъанды. Ызы бла ол юй бийчеси бла бирге Тюркде Ислам аспирантурада очно окъуб, экиси да дин илмуланы кандидатлары болуб къайтхандыла. Мухаммад хаджи Тюркдеги дин къарнашларыбыздан болушлукъ табыб, андан келген къурулуш усталаны къоллары бла, элибизде архитектура комплекс ишлете турады: эки къабатлы межгит. Баш джаныны – тиширыўлагъа. Анда медресе бла китабхана да орналлыкъдыла.
Джангы межгит ишлениб башлагъанлай, къумушчула аны ишлерине толу къошуладыла. Беш джюз сомдан башлаб, миллионлагъа дери, ачха джыйлады. Агъач, бетон, кирпич кереклилерине къарагъан тири, болумлу джашларыбыз бардыла, шукур Аллахха!
Хатуайланы Абу-Хасан,
Къумуш Эл
Комментариев нет