Translit
«Тинтиулерибиз келир заманда адамлагъа кёп жашаргъа болушурла деп умутлубуз»
26.12.2015
0
5228
Адам улу жер юсюнде тургъан къадарында жашауун узунуракъ этерге излегенди. Алай къартлыкъны хорларгъа онг бармыды? Бирле жашлай, башхала уа жюз жылдан сора нек ауушадыла? Бу эм кёп башха соруулагъа жууапла ДНК молекулада «букъдурулупдула». Ол себепден аны жашырынлыкъларын билир ючюн, битеу дунияда да алимле сейирлик тинтиуле бардырып кюрешедиле.
Шимал Кавказда жашагъанланы шартларын Къабарты-Малкъар къырал университетде генетика, селекция эм семеноводство кафедрада сюзедиле. Аланы ишлерини юсюнден бизге жаш алим, аспирант Джаубермезланы Мурат билдиргенди. Ол бюгюнлюкде Башкирияны къырал университетинде молекулярный генетика эм фундаментальный медицина кафедрасында билимин андан ары ёсдюреди, «Y-хромосоманы полиморфизмине кёре къарачайлыла бла малкъарлыланы генетика структураларын тинтиу» деген илму иш хазырлай турады.
Джаубермезлени Мурат
- Бек алгъа бу ишни къалай бла башлагъаныгъызны юсюнден айтсанг эди.
- Бу жаны бла ишлеп 2011 жылда Битеулю генетиканы Н.И. Вавилов атлы институтундан жашауну узунлугъу ючюн жууаплы генлени бла Къабарты-Малкъарны халкъларыны ол жаны бла шартларын тинтирге чакъыргъан эдиле. Вузда аны къабыл кёргендиле эмда биология факультетни деканы, илму башчыбыз Анзор Паритов, аспирант Елена Афова бла бирге ишни башлагъанбыз. 85 эм андан кёп жыл жашагъан адамланы къанларын алгъанбыз, ала къаллай азыкъны ашагъанларыны, саулукъгъа заран болгъан къылыкъларыны, турмуш болумларыны юсюнден соргъанбыз. Сюзюуле бардырыргъа ауругъан неда къарыусуз угъай, саулукълу, тири абаданланы сайлагъанбыз, аланы саны эки жюзден атлагъан эди.
- Сора узакъ ёмюрню генин табалдыгъызмы да?
- Тюз да аны ючюн жууаплы ген, кертисин айтханда, жокъду. Ала адамны ёмюрюн къаллай ауруула къысхартыргъа боллугъун белгилейдиле – рак, Альцгеймерни аурууу эм башхала. Сора биз анализлени тенглешдире кетгенде, аш бла инсанны жашаууну узунлугъунда артыкъ уллу байламлыкъ болмагъанына тюшюннгенбиз, аны ючюн Россейни башха регионларында медико-биология лабораторияла берген эсеплеге да къарагъанбыз. Башхалыкъ жангыз да аллелледе* барды, ала бир генни тюрлю-тюрлю формаларыдыла эм аурууну къозгъаргъа, тыяргъа да боладыла. Кёп жашагъанланы барысында да аланы энчи тюрлюлери аслам тюбегенлерин кёргенбиз.
Бизни республикада эм абадан адамгъа Заюково элден 124-жыллыкъ тиширыу саналады. Алай таматаланы тюз жыл санларын тохташдыргъан къыйынды – кёплени паспортларында жалгъан тарихле салыныпдыла.
- Алай эсе, къанны анализине кёре адам къаллай аурууладан къыйналырыгъын алгъадан билип, анга болушургъа онг барды?
- Теорияда аланы билирге боллукъду. Алай хар не да генледе жазылыпды дегенле да жангылгъан этедиле. Тинтиулеге кёре, аурууланы жангыз да он проценти байламлыдыла ала бла. Къалгъаны уа жашау-турмуш болумлагъа кёре къуралады: аш, экология, хауа, техниканы хатасындан чыкъгъан газла – ала санны-чархны клеткаларында мутациялагъа окъуна келтириучюдюле.
Инсанны генлеринде кёп жашарча аллелле аслам эселе да, ол кесин сакъламаса, ала анга не хазна болушурла. Генлени магъаналары адамны 95 жылындан сора ёседи, ары дери уа хар не ючюн ол кеси, экология жууаплыдыла.
- Сизни тинтиулеригизни мураты недеди эмда бу жаны бла къаллай илму ишлеригиз бардыла?
- Тинтиулерибиз адамлагъа келир заманда кёп жашаргъа болушурла деп умутлубуз. Ол неда бу аман ауруу тиер деген къоркъуу бла келген, генетика лабораторияда анализлерине кёре рекомендацияла алып, алагъа таянып, саулугъуна сакъ кёзден къарарча этергеди. Алай генетика кодну тюрлендирирча амал а жокъду.
Илму ишлени юслеринден айтханда, 2009 жылда «Къабартылыланы бла малкъарлыланы генетика структураларын тинтиу» деген диссертацияны къоруулагъанма, этногеномикадан илму журналлада онла бла материалла басмаланнгандыла, кандидат ишни хазырлай турама.
Дагъыда «Наука 2.0» телеканалда журналист Павел Полуйчикни башчылыгъында энчи проект бардырылады. Анга кёре кёп жашагъан адамла аслам болгъан жерлеге экспедицияла къуралгъандыла эмда «Жюзжыллыкъ адамны жашау жорукълары» деген талай фильм чыкъгъанды. Анда Шимал Кавказны юсюнден бериу а бизни тинтиулерибизни мурдорунда хазырланнганды.
- Этногенетикада уа сизге эм сейир не кёрюннгенди?
- Этногенетика тарых бла географияны араларында къуралгъан бир илмуду, бу жаны бла эм терен тинтиуле Башкирияда Уфада бардырыладыла. Анализлени жангыз да эр кишиледен алабыз – Х, Y хромосомала да болгъаны ючюн аланы аталарыны, аналарыны жанындан тинтирге жарайды. Былайда борчубуз - аланы гаплокъауумларын тохташдырыргъады, башхача айтханда, хромосомаланы генлени араларында жерлеринде мутацияланы билиргеди, ала уа бир тёлюден башхасына ётгенде сакъланнган этедиле. Анга башха-башха миллетлени къанлары къошулса да, ол минг жылланы артыкъ бек тюрленмей турады. Аны хайырындан быллай мутациялары болгъан адамланы ата-бабалары къайда жашагъанларын ачыкълаяллыкъбыз.
Былайда сёз аны къайсы миллетден болгъанын билиуню юсюнден бармайды, нек дегенде кёп халкъланы келечилерин бир гаплокъауумгъа жыйышдыргъан ген барды. Сёз ючюн, къобан неда скиф къабырлада табылгъан затланы тинтгенде, ала талай къауумгъа юлешиннгенлерин кёргенбиз. Ол а эрттегили халкъла окъуна къатыш болгъанларына шагъатлыкъ этеди.
- Къанларын алгъан адамлада уа эс бёлюрча зат тапханмысыз?
- Аллай зат кёп эди. Сёз ючюн, нёгерим R1b гаплокъауумгъа киреди, аллай мутация Тутанхамон фараонда бла бюгюннгю европалы адамлада табылгъанды. Мен а I2а къауумдама, мени ата-бабаларым Жууукъ Востокда тургъандыла. Алгъаракълада бир жаш адамны анализлери келтирилгендиле, алагъа кёре аны тукъумундан кёп тёлюле Къабарты-Малкъарда жашагъандыла, къанына кёре гюржю, чеченли, оруслу жууукълары бардыла. Аланы барысыны да бир ата-бабалары уа он минг жыл мындан алгъа Индияда жашагъандыла.
Алай бла генетика тинтиулени болушлукълары бла тукъумла къайдан чыкъгъанларын тохташдырыргъа боллукъду. Юлгюге кесибизни юйюрюбюзню келтирейим. Таурухха кёре, биз, дагъыда эки къарачай тукъум бир бирге жууукъ жетебиз. Сюзюуден сора эки тукъумну къанлары кертиси бла да бир болгъанын, ючюнчюсю уа бизге бу жаны бла жууукъ болмагъанын билгенбиз. Кавказда аталыкъ, къонакъбайлыкъ дегенча институтла иги айныгъанлары, кёпле кеслерине башха тукъумланы да алгъанлары себепли керти жууукълукъну тохташдыргъан алай тынч тюйюлдю. Заман ёте баргъанда адамла таурухланы кертиге санап башлагъандыла, алай къан а бир затны да унутмайды.
- Сизден сора быллай тинтиуле бла ким кюрешеди?
- Этногенетика жаны бла эм уллу тинтиуле Америкада бардырыладыла, алада базада аслам материал да жыйылгъанды. Алай америкалылада ол коммерциялы проектди, Россейде уа грант ахчагъа этиледи. Къарачай-малкъар халкъны юсюнден айтханда, 400-ден аслам адамны анализлерине кёре бизде 7 гаплокъауум болгъанын тохташдыргъанбыз.
*Алле́ли - различные формы одного и того же гена, расположенные в одинаковых участках (локусах) гомологичных хромосом и определяющие альтернативные варианты развития одного и того же признака.
Ушакъны Мокъаланы Тенгиз бардыргъанды,
къайнакъ: http://www.zamankbr.ru/node/2821
Комментариев нет