КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 03.04.2021 00:41:38
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Къарачай-Черкесияны 99-джыллыгъына
ДЖАШНАСЫНЛА ШАХАРЛАРЫНГ, ЭЛЛЕРИНГ!



Къарачай-Черкес Республика Эресей Федерацияны эм ариу, эм мелхум, бюгюнлюкде эм рахатлы джерлерини бириди.

Къарачай-Черкесияны джери Шимал Кавказны кюнбатыш джанында тауларында эмда тау этеклеринде орналады. Шимал джанында – Ставрополь край бла, кюнбатыш джанында – Краснодар край бла, кюнчыгъыш джанында – Къабарты-Малкъар Республика бла, къыбыла джанында (Баш Кавказ тау аркъаны узунуна) Абхазия бла эмда Гюрджю бла чеклешеди.

Къарачай-Черкес Республиканы хауа болумун айтсакъ, къышы къысхады, джайы узунду, чууакъ кюнле аслам боладыла.

Башил (январь) айда орта температура 3,2 градус, (июль) айда уа +20,6 градус болады. Эм исси кюн +39 градусха, эм сууукъ кюн да 29 градусха дери джетедиле. Къарачай-Черкес Республика кёбюсюне тау джерледе орналады.

Республиканы ичинде 3 зона айырылады: таулагъа джууукъ тюзле, тау этекле эмда Кавказ таула.

Къабарты-Малкъар республика бла чекде саулай Европада эм мийик тау – Минги Тау орналады.

Бизни республикада 130 чакълы тау кёл, кёб чучхур бардыла. 172 суу саркъады да аладан эм уллулагъа: Къобан, Уллу Инджик, Гитче Инджик, Уруп, Лаба саналадыла. Республикада ишлеген Уллу Ставрополь илипинни (каналны) Ставрополь крайны суу бла баджарыуда бек уллу магъанасы барды.

Къарачай-Черкесияны джери алтын, кюмюш, къоргъашин, ташкёмюр, сослан таш, мермер таш, саз топуракъ дегенча затла бла байды. Гара суула, джылы суула чыкъгъан джерле да кёбдюле.

Республика кенг чапыракълы чегетлени тийресинде орналады дерге боллукъду.

Чегетледе эмда тау мийикледе бай ёсюмлюкле бла джаныуарла сакъланнгандыла. Республиканы джеринде Теберди заповедник бла Кавказ заповедникни кесеги орналады.

Энди, Къарачай-Черкес Республиканы тарихинден хапар айтайыкъ.

Х-чу – ХIV-чю ёмюрледе бюгюннгю Къарачай-Черкесияны джери Теркден Лабагъа дери джетген Алан къралны къурамына киргенди.

Анга шагъатлыкъ этген кёб эсгертме сакъланнганды. Сёз ючюн: Зеленчук, Сынты, Чууана клисала, буруннгу шахар орунла ёмюрлени теренинден бизге хапар айтадыла.

1828-чи джылдан башлаб бусагъатдагъы Къарачай-Черкесияны джери Эресейни къурамына Къобан областны Баталпашинск бёлмеси болуб киргенди.

1918-чи джыл Совет бласт бегигенден сора, арттотур (апрель) айны 1-чи кюнюнден башлаб Къарачай-Черкесни джери Къобан Совет Республиканы кесеги болгъанды, 1918-чи джыл хычаман (май) айны 28-ден – Къобан-Къаратенгиз Совет Республиканы къурамында, 1918 джылны 5 элия (июль) айындан эндреуюк (декабрь) айына дери – Шимал-Кавказ Совет Республиканы къурамында,1921-чи джылны башил (январь) айыны 20-на дери – Тау Автоном Совет Социалист Республиканы къурамында бола келгенди. 1922-чи джыл башил (январь) айны 12-де уа КъыбылаКюнчыгъыш (1924-чю джылдан – Шимал-Кавказ) крайны къурамында Баталпашинск станседе (бусагъатдагъы Черкесск шахарда) аралыгъы бла Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды. 1926-чы джылны алтотур (апрель) айны 26-да ВЦИК-ни (Бютеуэресей Ара Толтуруучу Комитетни) бегими бла Къарачай-Черкес автоном область, Къарачай автоном областха, Черкес миллет округга, Баталпашинск эмда Зеленчук районлагъа бёлюннгенди.

СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла 1943чю джылны аууз-герги (октябрь) айыны 12-де Къарачай автоном область къурутулгъанды.

1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-чи кюнюнде къарачай халкъ Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенди.

Къарачайны къыбыла джаны Клухор (Кюлхара) район деген ат бла Гюрджюге берилгенди, кёбюсю уа Ставрополь крайгъа къошулуннганды.

1957-чи джыл джыл башил (январь) айны 9-да къарачайлылылагъа джуртларына къайтыргъа эркинлик берилиу бла байламлы, Ставрополь крайны къурамында Къарачай бла Черкес областланы 1943-чю джылдагъы чеклерине кёре Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды.

1990-чы джыл абыстол (ноябрь) айыны 30-чу кюнюнде Къарачай-Черкес автоном область, Ставрополь крайны къурамындан чыкъгъанды да, РСФСР-ни къурамында Къарачай-Черкес Совет Социалист Республика къураргъа деб нюзюр болгъанды. 1991-чи джыл элия айны (июль) 3де РСФСР-ни Баш Советини бегими бла ол оноу къабыл этилгенди.

1989-чу – 1991-чи джыллада Къарачай-Черкесияны халкъларыны бир къауум келечилери РСФСР-ни башчыларына энчи миллет автономияланы «къурамазгъа» деб тилек къагъытла джазгъандыла. Тюрлю тюрлю дараджалы депутатла, джамагъат ишчиле да джыйылыуларында ма бу затланы баямлагъандыла:

- 1990-чы джыл абыстол (ноябрь) айны 18-де – Къарачай Совет Социалист Республика (1991-чи джыл ауузгеги (октябрь) айны 17-ден – Къарачай-Черкес Республика;

- 1991-чи джыл аууз-геги (октябрь) айны 27-де – Черкесия Республика;

- 1991 джылны абыстол айында – Абаза Республика;

- 1991 джыл къыркъар (къыркъар) август айны 19-да Баталпашинск Къазакъ Республика эмда Зеленджюк-Уруп Къазакъ Совет Социалист Республика (1991-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 30-да бирлешиб Огъары-Къобан Къазакъ Республиканы къурагъандыла).

Кёб кюн баргъан, мингле бла адамла джыйылгъан митингледен сора 1991-чи джыл эндреуюк (декабрь) айыны 3-чю кюнюнде Къарачай-Черкесияны Баш Советини бегими бла энчи республикаланы болурларына федерал аралыкъ «хо» десе деген мурат бла ары чыгъыш этерге деген оноу къабыл этилгенди. 1992-чи джылны башил (январь) айында Эресейни президенти Борис Ельцин Къарачай-Черкесияны тюрлениуюне оноу этерге хазыр болгъанды. РСФСР-ни Баш Советине къараргъа «Эресей Федерацияны къурамында Къарачай автоном область бла Черкес автоном областны ызына салыуну юсюнден» законну проектин бергенди. Юч автоном областны (Къарачай, Черкес, Баталпашинск) къурауну юсюнден Баш Советни комиссиясы къуралгъанды. 1992чи джыл алтотур (март) айны 28-де ётген референдумда Къарачай-Черкесияны халкъыны кёбюсю бёлюнюуге къаршчы чёб атханы амалтын, Республиканы бёлюнюую закон джаны бла къабыл болмгъанды. Ма алай бла, 1992чи джыл эндреуюк (декабрь) айны 9-да Къарачай-Черкес Республика болгъаны баямланнганды.

1995-чи джыл байрым (февраль) айны 11-де черкеслиле бла абазалыла бирлешген джыйылыуларында, Ставрополь крайны къурамында Черкес автоном областны ызына салыуну юсюнден этген оноулары да бегим алмагъанлай къалгъанды.

Барыбыз да билгенден Къарачай-Черкесия, кёб миллетли республикады: аны джеринде 80-ден артыкъ миллетни келечиси джашайды.

Къарачай-Черкес Республиканы къурамына 10 муниципал район киреди. Ала: Абаза, Адыге-Хабль, Зеленчук, Къарачай, Гитче Къарачай, Ногъай, Къобан, Уруп, Джёгетей Аягъы, Хабез районладыла. Къарачай шахар бла Черкесск республикан бойсунууда тургъан шахарладыла.

Закон чыгъарыучу властны органы – тахса чёб атыуда барына да тенг сайлау эркинлик бериуню тамалында айырылгъан Халкъ Джыйылыуду (Парламент). Толтуруучу властны органы – Правительстводу.Толтуруучу властны бир инсанлы органы – РФ-ны Президентини джазыуу бла Къарачай-Черкесияны Халкъ Джыйылыуу (Парламенти) салгъан Къарачай-Черкесияны Башчысыды.

Къарачай-Черкес-Республиканы кесини кърал белгилери: байрагъы, герби, гимни бардыла. Гербни автору — Эресей Федерацияны махтаулу суратчысы, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ суратчысы Мижаланы Умарды. Байракъны автору - Кушхов Назирди. Гимни макъамын — Кърал саугъаны лауреаты Аслан Дауров, сёзлерин а Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти Созарукъланы Юсюф джазгъандыла. Гимни сёзлерин къарачай тилге Эресей Федерацияны джазыучуларыны союзуну члени Ёзденланы Шамиль кёчюргенди.

КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС РЕСПУБЛИКАНЫ ГИМНИ

Эски Джуртум кёллендиред!
Минги Тауум джарыкъ тёгед,
Шам Къобанны кёрсем болад нюр эсим!
Мелхум тюзле, мийик таула,
Бизге тамыр, дагъан бола,
Джашайд мени Къарачайым-Черкесим!

Мен разыма, Джуртум, сеннге,
Сенсе джашау берген меннге,
Багъалыды меннге хар атлам джеринг!
Табигъатны хур ишисе,
Халкъларымы бешигисе,
Джашнасынла шахарларынг, эллеринг!

Эресейни инджисисе!
Рахатлыкъгъа бёлене, сен
Джашна, сени бек сакъласын джер кеси!
Къаджау турмай сеннге джарсыу,
Хаман насыб теджей джазыу,
Джаша, мени Къарачайым-Черкесим!


Къарачай-Черкесиядан онглу адамла кёб чыкъгъандыла. Дуниядан кетгенлерибиз Аллахны рахматында болсунла, ала бизни джюреклерибизде джашагъанлай турлукъдула. Бюгюнлюкде сау-эсен джашагъан, сыфатларын кёрюрча, ауазларын эшитирча белгили адамларыбызны да бир къауумуну атларын айтайыкъ.

Къарачайлыладан:
Семенланы Владимир
(т. 1940) – армияны генералы, Эресей Федерацияны джаяу аскерлерини Баш буйрукъчусу (1992 – 1997), Къарачай-Черкесияны Президенти.

Батдыланы Мустафа (т.1950) – 2003-чю-2008-чи джыллада Къарачай-Черкес Республиканы Президенти (2003 – 2008).

Эбзеланы Борис (т. 1950) – Эресей Федерацияны Конституцион сюдюню сюдюсю (1991- 2008), Къарачай-Черкес Республиканы Президенти (2008—2011), 2011-чи джылдан бери Эресей Федерацияны Ара сайлау комиссиясыны члени, юрист илмуланы доктору, профессор.

Темрезланы Рашид (т. 1976) – Къарачай-Черкес Республиканы 2011-чи джылдан бери Башчысы.

Ёзденланы Алий (т. 1962) – Эресейде эм белгили сатыу-алыучуланы бири, 2016-чы джылдан бери АФК «Системаны» директорларыны кенгешини председатели.

Боташланы Казимир (т.1967) – генерал лейтенант, 2017-чи джылдан бери Эресей Федерацияда Миллет гвардияны тахса управлениесини башчысы – Эресей Федерацияны Миллет гвардиясыны баш штабыны тамадасыны орунбасары.

Къаракетланы Салис (т.1953) – Эресейде илму академияны академиги (2016), 1998-чи джылдан бери «Щёлково Агрохим» компанияны баш директору, Эресейде П. А. Столыпин атлы миллет саугъаны лауреаты.

Токаланы Энвер (т. 1956) – СССР-ни да Эресей Федерацияны да кърал саугъаларыны лауреаты, техника илмуланы доктору, профессор.

Оруслуладан:
Владимир Брынцалов
(т. 1946) – эресейчи саудюгер эмда политик. 1995-чи – 2003-чю джыллада Эресей Федерацияны Кърал Думасыны депутары болгъанды, 1996чы джыл Эресей Федерациягъа Президент болургъа излеб, сайлаулагъа къошулгъанды.

Дима Билан (т. 1981) – белгили эресейчи джырлаучу, Евровидение джыр конкурсда хорлагъан (2008).

Роман Павлюченко (т. 1981) – эресейчи футболист, Эресейни футболдан джыйымдыкъ командасыны ойнаучусу.

Черкеслиледен:
Михаил Эскиндаров (т. 1951) – Эресей Федерацияны Правительствосуну финанс университетини ректору, экономика илмуланы доктору, профессор.

Хусин Готов (т.1941) – профессионал джырлаучу-педагог, Эресей Федерацияны халкъ артисти.

Абазалыладан:
Датка Кишаев (т.1942) – Социалист Урунууну Джигити, белгили механизатор.

Мурат Храчев (т.1983) – боксчу, Эресейде спортну сыйлы устасы, Эресейни эки кере чемпиону (2002, 2003), Олимпияда оюнлада джез медалгъа ие болгъанды (2004), Дунияны кубогун алгъанды (2005).

Ногъайлыладан:
Иса Капаев (т.1949) – Къарачай-Черкес Республиканы халкъ джазыучусу. Чыгъармалары болгар, къазах, къаракъалпакъ, поляк, орус тиллеге кёчюрюлгенди.

Арсланбек Султанбеков (т.1965) — Эресейде, Къазахстанда, Тюркде да белгили джырчы. КъЧР-ни халкъ артисти.

Мындан ары да республикабызны атын игилик блай айтдыргъан адамларыбыз кёб болсунла! Халкъларыбызны араларында шохлукъ ёмюрлюкге джашасын! Хар бир ахлубуз да насыблы, рысхылы, саулукълу болсунла!

Озгъан 2020-чы джыл республикабызда, къралыбызда да, саулай джерни юсюнде да бу джукъгъан аурууну ууундан адамлагъа къыйын джыл болуб ётдю. Кёб адам да чарпыды, джарсыды. Къралыбызны, республикабызны да экономикасына уллу заран салды ауруу. Алай болса да, кёбчюлюк кёлсюз болуб къалмай, дохтурланы, республикабызны Башчысыны, Правительствосуну, Парламентини этген тюз оноуларына, чыгъаргъан бегимлерине кёре джашай, миллетлени бирлешгенликлери бла, Джангы джылгъа джетик. Ёлгенлерибиз Аллахны рахматында болсунла.

Энди Къарачай-Черкес Республиканы юсюнден «хапарыбызны» РФ-ны махтаулу врачы, Шохлукъну орденини кавалери, КъЧР-де Багъыу-реабилитацион аралыкъны баш врачы Темрезланы Солтан-Хамитни джашы Бориспийни алгъыш сёзлери бла тамамлайыкъ.

Джангы джылыбыз огъур бла келсин! Халкъыбызгъа, къралыбызгъа, сау дунияны башына да рахатлыкъ келтирсин! Шахарлагъа, эллеге, хар бир юйдегиге да рысхы, берекет берсин!

Джангы джылда бу аман ауруу бир адамыбызгъа да джетмесин! Аллах бизни сыйлы къартларыбызсыз этмесин! Джаш тёлюбюз ата-аналары эмда кеслери сюйгенча болсунла, санлары саулукъдан, кючден, ангылары уа акъылдан, билимден толсунла! Ашхы адетлерибизни тута, намысларын сакълай, абынмай атласынла. Тутхан ишлеринде джетишимлерин, хорламларын къатласынла! Хар заманда Уллу Эресей къралыбызны ичинде республикабызгъа сый, махтау келтиргенлей турсунла! Къадарыбыз бетибизни джерге къаратмасын, ёлгенлерибизни унутур ачыуну Аллах сынатмасын.

Хар бир ахлубуз да къолундан келгенча республикабызгъа, Эресей къралыбызгъа таза къуллукъ этсин. Къобан суу Азау тенгизге джетген кибик, халкъыбыз ашхы муратларына джетсин! Бир-бирибизге таза болсун джюрек сырыбыз! Огъур бла келсин Джангы джылыбыз!

ТОМПАЛАНЫ Алибек.
Сууаблыкъ ишле

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 03.03.2021 02:32:17
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
«МЕН СОВЕТ АДАММА...»

Болатчыланы Тохтарны мен сабий заманымдан бери таныйма. Алай а анга «Совет Тохтар» деб нек атагъанларын бу арт кёзюуге дери билмей эдим. Бюгюн анга ол атны нек атагъанларыны юсюнден хапар айтыргъа излейме.

Болатчыланы Тохтар 1932-чи джыл Огъары Марада, кёб сабийли юйдегиде туугъанды. Сабийлени арасында эм тамада болгъаны амалтын, юйде къарыуундан келгенича тюрлютюрлю джумушланы тындырыб тургъанды. 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланады. Кёб сабийи болгъанына да къарамай, Тохтарны атасы Махаметни фронтха алыб кетедиле. Сермешлени биринде душман окъдан ол джан береди. Юй джумушланы бютеу ауурлукълары Тохтарны юсюне тюшедиле. Кесинден гитчелеге юлгю кёргюзе, не ишден да артха турмайды. Алай бла школгъа барыргъа мадары болмай къалады.

1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де кърал къарачайлыланы Ата джуртларындан кёчюрюб Орта Азия бла Къазахстаннга ашырады. Болатчылары, бир къауум къарачай юйдеги бла, Къыргъыз ССР-ни эллерини бирине тюшедиле. Не джашырыу, кёб сабийли ууакъ юйдегиге къыйын болады. Ачлыкъ, тюрлютюрлю ауруула инджитселе да, Болатчыланы юйдегилеринден киши ачымайды. Сабийлени джетген джетгени бирер ишни тындыра, ачлыкъны сынамайдыла. Тохтар а юйдегини эм тамадасы болгъаны амалтын, колхозгъа джарашыб, этмеген иши къалмайды: керек болса, арба джюрютеди, керек болса, джылкъы кютеди. Артыкъ да бек атлагъа бек илешеди. Джылкъыны арасында бек сюйген бир аты да болады. Аны атын айтыб къычырса, джылкъыдан айырылыб, къатына келиб къалыучан эди.

1957-чи джыл къарачайлыла Кавказгъа къайтыб башлайдыла.

Болатчылары Ата джуртларына кетериклерин билиб, колхозну председатели Тохтарны кесине чакъырады.

- Тохтар, сен бизни къолубузда, кёз туурубызда ёсюб, уллу джаш болдунг,дейди. - Биз не бек тилеб кюрешсек да сен мында къаллыкъ тюлсе. Ата джуртха джетген джукъ джокъду. «Киши джерде хан болгъандан эсе, туугъан джуртда садакъачы болайым» деген айтыуну эшитген болурса. Колхозда кёб джылны ишлединг, кёб затыбызгъа джарадынг. Колхозну джетишимлеринде уллу къыйынынг барды. Сеннге бир саугъа этмей ата джуртунга ийиб къоялмайбыз. Сагъыш этгенбиз да, ол сен сюйген атны саугъа этсек, къалай кёресе? Разы эсенг, кетер кюнюнгю аллы бла джылкъыгъа бар да, ал да кет...

- Меннге андан уллу саугъа къайда, - деб къууанады Тохтар. – Кеси да аджирди. Андан туугъан тёлю аламат боллукъду...

Болатчылары Къобан районну Къойдан элине тюшедиле. Тохтар биргесине агъач ишде керекли затланы алыб келген эди. Ол керекле кёб затха джарагъан эдиле. Тохтарны къолу уста эди. Къойданнга келиб тюшселе да, къарачайлыланы джашар мекямлары джокъ эдиле. Кёб къарачай юйдеги къауум-къауум болуб, бош тургъан фермалагъа тюшген эдиле. Юй орунла алгъанла кеслери ишлеб башлагъан эдиле мекямла. Къарачайлыла ата джуртларына къайтхан кёзюуде мюлкледе тракторла, джюк ташыгъан машинала бек аз эдиле. Сабан сюрюрге, джерге урлукъ атаргъа керек болса, атланы, ёгюзлени джеге эдиле. Ёгюзле, атла да азлыкъ эте эдиле мюлкледе.

Къыргъыз ССР-ден Тохтар келтирген аджир сабан ишлеге кёб джарагъан эди. Тохтаргъа, «атынгы бир берсенг а сабан сюрюрге», «тирменнге барыргъа», деб келиучен эдиле. Тохтар да огъай демей эди. Кимге да бере эди сюйген, асыулу тукъумлу аджирин.

Совет къралны иги эмда осал къылыкълары кёб эдиле. Сёз ючюн, беш къой, бир ийнек тутугъуз, андан аслам тутсагъыз сыйырлыкъбыз деб, адамланы инджитир

ючюн къалмай эди кърал. Ат, эшек тутаргъа да эркинлик джокъ эди. Алай болса да бир къауумла ат, эшек тутаргъа тырмаша эдиле. Аласыз джумушларын тындыралмай эдиле. «Бир ёгюзню кючю бла 100 ёгюз суу ичер» дегенлей, Тохтарны аты бла кёб адам джумушун этиучен эди.

Колхозну председатели, Тохтарны аты болгъанын эшитиб, джыйылыуланы биринде:

- Тохтар, атынгы нек къоратмай тураса? - деб сорады. - Кеси разылыгъынг бла къоратмасанг, барыб сыйырыб кетерикбиз, - дейди.

- Джолдаш председатель! - дейди Тохтар. - Кесинг билесе, совет адамла бирбирлерине болушуб туруучандыла. Мен да совет адамма. Мени атымы кючю бла кёбле юй джумушларын баджарыучандыла. Юй джумушларыбызны баджарыргъа мюлк улоу бермейди. Бусагъатда хоншум юй ишлей турады. Атым, кесим да анга болушабыз. Юйюн ишлеб бошасакъ, атымы къралгъа берирме, - деб бошайды сёзюн.

Джыйылыуда кёбле Тохтар джанлы боладыла. «Хоншусуна юй ишлерге болуша турады. Джумушларын бошасала, атын колхозгъа берир», - дейдиле джыйылыугъа келгенле. Алай бла «Совет Тохтар», «Совет адам» деген ат Болатчыланы Тохтаргъа, мант башы адамны юсюне джабышыб къалгъанча, джабышыб къалады.

Болатчыланы Тохтар тюзлюкню сюйген адамды. Биреуню джарсыууна, кесини джарсыуунача, къыйнала биледи. Бир кече аны хоншуларыны - ёксюз сабийлени - эки ийнеклерин элде гудучуланы бири сюрюб кетеди. Сабийле джарсыуларын Тохтаргъа билдиредиле. «Къыйналмагъыз, мен сизни малларыгъызны урлагъанны табыб, юйюгюзге къайтартырма», - дейди да, талай кюнню айланыб, ёксюзлени малларын табыб,эки ийнекни да сюрюб келиб, хоншу сабийлеге береди.

Болатчыланы Махаметни джашы Тохтар, баш билими болмаса да, бир да оюмлу, терен сагъыш этген адамды. Кесини джашауунда ол ишлемеген иш къалмагъанды. «Тау» эмда «Таллыкъ» совхозлада къой, тууар мал къошлада, фермалада ишлегенди. Къайда ишлесе да атын иги бла айтдырыб тургъанды. Арт джыллада анга чабыучу атланы ышаныб берген эдиле. Ол аланы эришиулеге хазырлаб туруучан эди. Район, область эришиулеге къошулуб, ол юретген атла сыйлы орунланы алыучан эдиле. Аны джашлары Хамид, Хасан да, аталарыча, кеслерини джашауларын атла бла байламлы этген эдиле. Атланы чабдырыб, биринчи, экинчи орунланы алыб тура эдиле.

Кёб турмай Болатчыланы Махаметни джашы Тохтаргъа 90 джыл боллукъду. Тохтар кесин къартлыкъгъа алкъын хорлатмайды. Джаш заманындача, ишсиз туралмайды. Уста къоллу болгъаны себебли бюгюнлюкде да кёб затны кеси этеди. Бир кере ол биреуленде аскер тачанканы кёрген эди. Аны тёгерегине кёб заманны айланыб, ариу этилгенине сейирсиниб, быллай тачанка этерге керекме деген эди да, талай джылны кюрешиб, этиб, адамланы сейирсиндирген эди.

Тохтар бла ушакъ этиб бошагъанымдан сора, ол меннге:

- Юйде мал тутамысыз? - деб сорду.

- Элде джашаб мал тутмай къалай турлукъбуз, дегенимде, къууаныб:

- Къарачай миллет ишлеген миллетди, - деди. - Малсыз джашаяллыкъ тюлдю. Ата-бабаларыбыз да мал тутуб джашагъандыла. Мал тута эсегиз, бу джибни узунлугъу 10 метрден асламды, сеннге береме. Кесим шпагатдан этгенме, – деб бир ариу эшилген, деменгили джибни меннге узатды.

Махтаулу адамны къолундан джибни алгъаныма къууаныб, джюрек разылыгъымы билдириб, Тохтаргъа саулукъ-эсенлик, узакъ джашау тиледим Уллу Аллахдан...

ЭДИЛАНЫ Надиахан.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 01.03.2021 01:23:30
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Тахта ёсюмле
КЪАРАЧАЙ ГИН



Тарихчиле, алимле билдиргенден, гин джерни юсюнде буруннгу греклилени заманларындан келеди.

Ала аны кёб тюрлю затха къошуб тургъандыла. Ол буруннгу Римге да греклиледен баргъанды. Андан сора Византиягъа кёчгенди. VIII-чи - XI-чи ёмюрледе Византияда эл мюлк энциклопедия къуралгъанды. Аны ичинде гинни юсюнден сау бёлюм болгъанды. Гин бизни джуртлагъа V-чи - VI-чы ёмюрледе келгенди. Ол заманда кёчгюнчюлюкде джашагъан адамла (кочевники) аны урлугъун биргелерине алыб, баргъан джерлеринде себе, алай бла джерджерде джая баргъандыла. Кёб тюрлю халкъла аны кеслерине алыб, джашагъан джерлеринде салыб ёсдюргендиле. Бизни ата-бабаларыбыз да гинни бек эртделеден билгендиле. Аны тышында да джуртубузда ол заманлада, бусагъатда да кийик гин да ёсгенди.

Ата-бабаларыбыз ол гинннге, кийик гинни урлукъларын къошуб сала, талай джылны кюрешиб татымлы иги гин къурагъандыла. Къазауатланы заранларындан ол талай кере джокъ болуб къалыб, дагъыда джангыдан къурала, бюгюнлюкге джетгенди.

Бизни халкъ къарачай гинни кёчгюнчюлюкге дери да салыб тургъанды. Аны юсюнден хапар билирге излеб Огъары Тебердиде къарт анасы, анасы, кеси да къарачай гинни салыб, ёсдюрюб тургъан Аджиланы Рамазанны къызы Биджиланы Джаухаратха тюбедим. Ол джашаууну 51 джылын устазлыкъ ишге берсе да, анасындан кёргенин эте, ёсюмлюкле бла кюрешгенлей турады. 80дан аслам джыл толгъан огъурлу амма былай хапар айтады.

- Мен къарачай гинни, кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора, анамдан кёрюб салыб башлагъанма. Анам Орта Азияда, хоншуларыбыз гин сала эдиле да, биз бир кесек аякъ тирегеникде, анамы: «Бизни ата-бабаларыбыз салгъан гинни татыуу иги болгъанды, кеси да ариу битгенди», - дегени эсимдеди. Ай медет, миллетибиз киши джерледе болгъан кёзюуде, башха рысхыбызча, ол да тюб болургъа джетген эди. Алай болса да, къарачайлыла джуртларына къайтхандан сора, Къарачайны тахта кёгетлерин, ёсюмлерин джангыдан къураб башлайдыла. Къарачайны кёб тюрлю хантха къошхан ашхы заты, гин, Огъары Тебердиде джангыдан ёсюб тебрейди. Анам излеб, къарачай гинни табханында, салыб башлайбыз. Къарачай гинни башха къарачай элледе да саладыла. Къарачай гин эртдерекде, хычаман (май) айда, салынса, ол алашаракъ ёсюб, бир кесекден урлукъ этеди. Аны джыйыб, келир джыл салыргъа асырайбыз. Кечирек салсанг а, чапыракъла этеди да джыйыб къышха хар зат хазырларгъа таб болады. Сёз ючюн, мен бир кесегин эртде салама да, урлугъун джыяма. Къышха джетерча бирни да кеч салама, аны чапыракълары къыркъаууз (сентябрь), аууз-герги (октябрь) айлада бек джарайдыла. Къарачай гиннге кёб суу керек болмайды. Ол кёк чагъыб, аламат болуб, къар джаугъунчу джашиллей турады. Кеси да башхаладан айырылыб бир тюрлю ариу ийис этеди. Кечирек салыннганы себебли аны бла сау джылны хайырланыргъа боллукъду. Мен кечирек салгъан гиними чапыракъларын джыйыб, кебдириб ууама


Биджиланы Джаухарат.


Биджиланы Земфира.

да, банкагъа къуяма. Анга джукъ да болмай туруб турады. Шорпагъа, тузлукъгъа, сарысмакъ тузгъа къошама. Къышха хазырлагъан гиним сау джылгъа джетиб къалады. Аны тамам ариу, аламат ийиси барды.

Къарачай гинни бизни бабаларыбыз бек эртделеден салыб башлагъандыла.

Мен билиб, аны бла мени къарт анам да кюрешгенди. Ол тёлюден тёлюге кёче барады. Кесини дамлылыгъы бла кимге да белгилиди, - дейди Джаухарат.

Андан сора, къарачай гинни юсюнден Маршанкъулланы Ахматны къызы Биджиланы Земфира да хапар айтды.

- Къарачай гинни Къарачайда ата-бабаларыбыз ушхууургъа эртдеден бери къошхандыла. Гин бла сарысмакъны бир-бирине къошуб, анга да туз атыб, биз «сарысмакъ туз» этиученбиз. Сарысмакъны салгъандан сора, ёрге 15-20 сантиметр чыкъса, башы сарысмакъ урлукъла этеди. Ол кём-кёк урлукъланы, сарысмакъны ортасын бери алыб, къаты болгъунчуннга, джумушакъ заманында, тартыб чыгъарыб, тамырларындан ёргесин да сарысмакъ бла бирге тартыб, андан сора туз, пурч, шибижи къошабыз. Къарачайда анга башха зат къошулмайды, аны бла тузлукъ этиученбиз. Ол этден этилген ушхууурланы барына да къошулады. Аны татыуу аламатды, ийиси игиди. Къатса уа джарамайды, джаш заманында этиледи. Андан сора къарачайлыла аны джангы гардош бла, джау бла ашаргъа да бек сюедиле.

Айтханымча, къарачайлыла аны кёчгюнчюннге дери да салыб тургъандыла. Ол заманда Къарачайда эт тартхан машинала болмагъандыла. Эсимдеди къарт анам къарачай гинни, сарысмакъны, тузну да келиде тюйюб, ууакъ этиб, барын да бир-бирине къатышдырыб, кебдирген эте эди. Мен алай этиб, кебдирмегенлей банкачыкълагъа къуюб, башларын буруб къояма, сора аны керек сагъатда алыб хайырланама, - дейди Земфира.

Алимле айтхандан, гинни хайырлы затлары, хар джеринде да бардыла. Чапыракълары С, А, В2, В6, Р, РР витаминледен байдыла. Алада минерал тузла, артыкъсыз да кальций, калий, фосфор, темир, магний кёбдю. Болгъан джери да эфир джауладан байды. Аны каротини болгъаны себебли аурууланы профилактика эмда сау этерге, иммунитетни кёлтюрюрге хайырландырадыла.

Халкъ медицинада къарачайлыла аны органланы иги ишлетирге, ашхынны, ичегилени кючлю этерге, джел аурууну кетерирге хайырландыргъандыла. Андан сора да адам ауруб дженгил-дженгил солуса неда солургъа къыйын болса, аны тюзетирге, психикасы тюрленсе, аны орнуна салыргъа, ёпке башланы (бронхаланы) багъаргъа, къанда холестерин бла глюкозаны аз этерге да джарайды гин.

Къарачайлыла гинни урлугъун бир джолгъа себиб къоймай, джайда, къачда бир кесегин себиб, бир эки ыйыкъдан дагъыда себгендиле. Алай бла халкъыбызны джашил гинлери хаман да болгъанлай тургъанды.

Къарачай халкъны джомакълы джуртунда ёсген гинни агъачлылыгъын къураргъа тау джуртубузну сейир хауасы, аламат суулары, адамны иммунитетин иги этген табигъаты, кюнню таулада бир тюрлю тийген джылыуу, Минги Тауну салкъын аязы да къошулгъандыла. Алай бла къарачай гин Аллах бизге саугъа этген, адамны саулугъун бакъгъан, башха джерледе аллай болмагъан ашхы затланы бириди.

Биз аны къурутмазгъа, унутмазгъа керекбиз. Атабабабыздан келген бу ашхы хазнабызны тёлюден тёлюге бере барыргъа борчлубуз.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 01.03.2021 01:20:46
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ЮЛГЮЛЮ ЮЙДЕГИ

Мен алгъаракълада Огъары-Марада джашай эдим. Анда мени бла хоншулукъда джашагъан Чагъарланы Халитни джашы Полатны, аны юй бийчесини, аланы сабийлерини юслеринден хапар айтыргъа излейме...

Къарачайда «Иги хоншуну сатыб ал» деб, сёз барды. Адамны къууанчына, къыйынлыгъына, бир башха амалсыз джумушуна да эм биринчи хоншусу джетеди. Не кючлюге, не байгъа да болушлукъ керек болуб къалады. Аны этерик а эм биринчи хоншуду.

Чагъарланы Полат бла аны юй бийчеси Супият сабийлерини джюреклерине гитчеликден огъуна иги халини, адамлагъа сюймекликни сингдириб ёсдюргендиле. Юч джаш бла бир къызгъа - Казимге, Казбекге, Ильясха, Сусанагъа баш билим алдыргъандыла. Ала бюгюнлюкде усталыкъларыны юсю бла тыйыншлысыча ишлейдиле.

Бу юйдеги мени къабыргъа хоншум болгъаны себебли, сабийле кёз туурамда ёсгендиле. Ала менде, башха хоншулада да джукъ этиллик болгъанын кёрселе, айтдырмагъанлай этиб башлаучан эдиле. Сёз ючюн, гардош салыргъа, къазаргъа, бичен келтирирге аны джыяргъа терк джетиучен эдиле. Аталары Полат кёб мал тута эди. Джашлары танг атмай туруб малланы тюблерин ариулаб, аш салыб, суу ичириб, андан сора школгъа барыб, дерслерин да айырмагъа окъуй эдиле.

Джай заманда уа ала тау джайлыкъгъа чыгъыб, анда къош сала эдиле. Саулукъ ийнеклери кёб болгъаны себебли, ферма этиб, джашла аналарына болуша, ийнеклени саууб, джау бышлакъ эмда башха затла эте эдиле. Мен да аладан узакъ болмай чалкъы чалгъаным ючюн, джашау халларын кёрюб тура эдим. Алайтын озгъан адамланы къошларына къайтарыб ашатмай, ичирмей къоймагъандыла. Артыкъсыз да туристле къарачай къойну этин ашаб, аламат къарачай айрандан тогъуб кёб алгъыш айтыучан эдиле.

Полат джашлары бла бирге элибизде болушлукъ керек адамгъа къарагъанлай, джарагъанлай тургъанды. Сёз ючюн, мадары болмагъан адамны малын кесиникилеге къошуб, алыб кетиб джайны джай узуну хакъсыз кютюб, къайтарыб тура эди.

Ал джыллада Чагъарланы Полат совхозну бригадир-учётчики болуб ишлегенди. Ол заманда да, Чагъар улу чалкъычылагъа къайгъырыб, къар тюшгюнчю, алагъа улоу бериб, биченлерин юйлерине тюшюрюрге болушханлай тургъанды. Аллай ашхы ишлери ючюн анга кёб адам алгъыш айта эди.

Арт джыллада уа Чагъар улу орта школну директоруну мюлк джанындан орунбасары къуллукъну толтуруб тургъанды. Школда этиллик джумушлагъа терен къайгъыргъанды. Анга былайда да адамла бек разыдыла.

Юй бийчеси Супият 20 джылдан артыкъ заманны, элни орта школунда, сабийлени ариу халиге юрете, тыйыншлы билим бергенди. Аны тышында да къыз сабийлени кийим тигерге, джюн халыдан кийимле этерге юретгенди. Ол билим берген, юретген къызла бла джашла бюгюнлюкде кеслери цехле ачыб, талай адамны да иш къоллу этиб, джигер урунадыла. Мен андамында алагъа къайтсам, Супиятны махтагъанларын, анга сый бериб сёлешгенлерин эшитеме.

Энди бу огъурлу юйдегини сабийлерини джашау джолларыны юсюнден бир кесек айтайым.

Казим Огъары-Марада 1997-чи джыл орта билим берген школну айырмагъа бошаб чыкъгъанды. Андан ары билимин ёсдюрюрге излеб Черкесскедеги медучилищеге киреди да, аны къызыл дипломгъа бошаб, Астрахандагъы медицина академиягъа тюшюб, аны да къызыл дипломгъа тауусханды. Билимли, фахмулу джаш бусагъатда Черкесскеде Росспотребнадзорда тазалыкъны аралыгъында санитар надзордан бёлюмню тамадасы къуллукъну толтурады. Алайда ишлеген 13 джылыны ичинде кърал дараджада алгъан кёб тюрлю Хурмет грамотасы барды. Джууаблы ишинде кёргюзген мийик джетишимлери ючюн, ол медаль бла саугъаланнганды. Казим юй бийчеси Роза бла бирге юч аламат сабийни (Милананы, Рамилни, Шамилни) ёсдюреди. Роза Черкесскеде медучилищени айырмагъа бошаб, бусагъатда республиканы тишлеге къарагъан поликлиникасында медсестра болуб ишлейди. Ишин тыйыншлысыча баджаргъаны ючюн къаралдан талай Хурмет грамота алгъанды. Таулу къыз дагъыда экинчи билим алыргъа излеб Ставрополда экономика институтну да тауусханды.

Ильяс Къарачай-Черкес кърал университетни физика-математика факультетинде, атын иги бла айтдырыб окъугъанды. Бюгюнлюкде къарнашы бла бирге ишлейди. Тутхан къуллугъун бет джарыкълы баджаргъаны ючюн, талай Хурмет грамотагъа ие болгъанды. Юй бийчеси Мадина бла бирге эки сабийни (Яслина бла Темирланны) ариу халили этиб ёсдюреди.

Къарнашла Казим бла Ильяс, Росспотребнадзорда, джерни юсюне коронавирус джайылгъан сагъатда, инджилгенлеге болушлукъ табдыра, кёб адамгъа сууукъда инджилмезча болум къурай, алагъа заманында тестле этерге къайгъырадыла.

Казбек да кесини, халкъны атын да махтау бла айтдыргъан джашланы бири эди. Ауушханды, джандетли болсун. Ол спортну устасы эди. Къол тутушдан, сол къолу бла, дунияны джети кере чемпиону болгъанды. Казбек юретген джашла мийик джетишимлеге ие болгъанлай турадыла. Ала тенглерин унутмай, аны сыйына атаб эришиуле бардырадыла.

Сусанна Черкесскеде 3чю номерли «Алёнушка» деген сабий садда ишлейди, бусагъатда гитче сабийчигине къарайды.

Мен хапарын айтхан юйдегини адамлары хоншулукъда, башха джерде да къолларындан келгенча, адамлагъа къайгъыргъанлай джашайдыла.

Быллай юйдегиле махтаугъа, сыйгъа да тыйыншлыдыла.

МАМЧУЛАНЫ Азрет хаджи,
РФ-ны Журналистлерини союзуну члени.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 25.02.2021 02:02:22
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 23 "КЪАРАЧАЙ"
Тахта ёсюмле
КЪАРАЧАЙ САРЫСМАКЪ



Алимле илму ишлеринде белгилегенден, сарысмакъны джурту - Орта Азияды. Ол буруннгу Египетде, Грецияда, Римде, Индияда, Къытайда, Афганистанда, Тянь-Шань бла Алтай тауланы арасында тюз джерледе, башха джуртлада да ёсгенди. Адамла аны бачхаларында 6 минг джылны бизни эрагъа дери салыб башлагъандыла.

Буруннгу орус джазмала билдиргенден, Эресейде ХIII-чю ёмюрде сарысмакъны чагъыргъа атыб ичиб тургъандыла.

Алимле, тарихчиле айтхандан, бизни ата-бабаларыбыз да аны бла бек эртделеден хайырланыб башлагъандыла. Кавказны таулу джуртларында да бурундан сарысмакъны тюрлютюрлюсю ёсгенди.

Эртделеде ветеринар врачла болмагъан заманлада Къарачай таулада къойчула, тууарчыла малдан ауруу джукъмасын, деб кийик сарысмакъны ашагъандыла, биргелерине алыб джюрюгендиле. Селекцияны джолунда тахта кёгетле бла кюрешген ата-бабаларыбыз да биринчи кийик сарысмакъны тюрлю-тюрлюсюн ашаб тургъандыла. Артхаракъда мийик таулада, кюнбетледе, эркин талалада, ёсген сарысмакъны алыб келиб бачхаларында салыб, урлукъ этдириб, джангыдан себиб, ёсдюрюб талай джылдан не тюрлю ашарыкъгъа да къошаргъа болгъан энчи къарачай тукъумлу сарысмакъ къурагъандыла. Ол заманда ханс бла кюрешген фахмулу устала, аны адамлагъа джел, джюрек, безгек, тамакъ аурууладан, сууукъ чабхандан, бюрекде таш ауруудан, ашхынны, ичегилени ауругъанларындан хайырланыргъа теджегендиле. Ата-бабаларыбыз аны бла дагъыда кёб тюрлю ауруудан сакъланнгандыла. Къартла айтхандан, джашауну къыйын айланчбуйланч джолларында къарачай сарысмакъ джокъ болуб къалыргъа джетиб, джангыдан къуралгъанды.

Халкъ Орта Азия бла Къазахстандан къайтхандан сора, къурургъа джетген къарачай сарысмакъны джангыдан къураб кюрешгенди. Ол витаминлиди, татыуу да бир тюрлюдю. Алай болмай мадары да джокъду. Нек десенг, Уллу Аллах болушуб, аны асыулулугъун Къарачайны таурухлу джуртуну таулу, таза хауасы, джер-джерден къайнаб чыгъыб, ёзенлеге шоркъулдаб баргъан чокъуракъ суулары, кюнню былайда бир тюрлю тийген алтын таякъларыны джылыуу, Минги Тауну салкъын аязы, таулу халкъны фахмусу, чемерлиги къурайды. Къарачайда ёсген къарачай тукъумлу сарысмакъны ким да сюйюб ашагъанды. Аны юсюнден къарт анасы эмда анасы сарысмакъ салыб тургъан Къоркъмазланы Османны къызы Къарабашланы Софья былай хапар айтады:

- Къарачай сарысмакъны мени къарт анам 107 джылында ауушхан Къосуйланы Бабуш, анам Батчаланы Байдымат, аны эгечлери Аминат, Шахийдат, Заурдат, Зорумхан, Балдан, Зайнеб да салыб тургъандыла. Мени анам:«Сарысмакъ болгъан джерден заран къачхан этеди», - деучен эдиле къартла, деб хапар айтыучан эди. - Буруннгу бабаларыбыз кийик ёсген сарысмакъны алыб келиб бачхаларында орнатыб, урлукъ алыб, аны дагъыда салыб, ичлеринден эм игилерин айырыб, къарачай сарысмакъны алай къурагъандыла. Къарачай сарысмакъ уллу тишлери болгъан кёксюл сарысмакъ болуучанды. Арт джыллада тышындан башха тукъумлу сарысмакъла келиб башладыла. Ала уллуладыла, ауурладыла, сатаргъа игидиле. Къарачай сарысмакъ унутула барады. Мен а къарачай сарысмакъны салыргъа анамдан юреннгенме. Аууз-герги (октябрь) айны 20-дан кечге къалмайма, кёк сарысмакъ салама. Баразаланы араларын 8-10 сантиметр къоюб этдиреме, аланы узунуна урлукъ суукъда, кесин джерни тюбюне тартхан этеди. Джаз болгъанлай, джерден башлары къараб тебрейди, чапыракъла ийиб, Аллах буюргъанына кёре ёседи. Олсагъатлай ызындан тюшюб, бир юч кере чага этеме, сарысмакъ иги ёсюб, ол суу алыб башлагъанлай, ортасындан ёзек чыгъыб, урлукъ ийиб тебрейди. Аны бери юзюб алсанг, неда сындырыб джыйсанг, ол джерге айланыб «тюб сарысмакъ» этеди. Алты-джети бир-бирде андан да кёб тиши болады. Элия (июль) айны ал сюреминде къазама. Ары дери уа, заманы джетдими, озуб кетер да деб, тартыб алыб тамырына къарайма, тамырланыб баргъаны кёрюнюб турады. Ол заманда эрлай къазыб алмасанг, сарысмакъ алай тургъанлай джерни тюбюне кириб кетиб къалады. Адамла айтхандан, кийик сарысмакъ Къарачайны таулу джуртунда бусагъатда да ёседи. Малчыла, джолоучула таулада, айланнган джерлеринде аны кёрюб алыб ашайдыла. Юйлерине келтириб сабийлерине да ашатадыла. Бизни ата-бабадан келген сарысмагъыбыз унутула барады. Биз барыбыз да буруннгу бабаларыбыздан келген бу хазнабызны келлик тёлюлеге саугъагъа, джерни юсюнден къурутуб къоймай, сакъларгъа борчлубуз, - дейди Къарабашланы Софья.

Билген адамла айтхандан, сарысмакъ, алай тургъанлай, дарман-дарыды.

Аны С, В4, В1, В6, В3 витаминлери, тюрлю-тюрлю кальцийи, фосфору, магнийи, натрийи, йоду, адамны саулугъун бакъгъан башха кёб тюрлю иги заты барды. Бир-бирде бир тюрлю антибиотикни орнун да тутады. Адамны ашарыкъгъа ачады.

Къачан да джукъгъан аурууланы заманында адамла сарысмакъны хайырлылыгъын бютюн бек ангылаб, аны тепсилеринден къурутмазгъа кюрешедиле. Сарысмакъ чыгъаргъан эфир джаула не тюрлю бактерияланы да ёлтюредле.

Аны барын да сезиб тургъан акъыллы таулула сарысмакъгъа артыкъ сый бере, джылдан-джылгъа аны агъачлылыгъын ёсдюре баргъандыла. Селекция джолда кёб тюрлю зат къурагъан бабаларыбызны этген ишлери бизни ёмюрлюк хазнабыз болгъанын унутуб къоймай, къарачай тукъумлу сарысмакъны сакъларгъа, джаяргъа мадарла къурай барыргъа керекбиз.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 25.02.2021 01:56:53
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 23 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюм
БИЛЬБАО ШАХАРДАН ИБЕРИЙ ХАРИФЛИК



Анда 6 ачыкъ, 22 къысыкъ хариф барды. Джазыу 32 айтымдан къуралгъанды. Алада 595 хариф барды.

1. Иберий фольклордан бир куплет. Анда быллай сёзле бардыла: «Чыкъчы шашы чыгъышха». Чынтды къарачай-малкъар сёзле.

2. Иберий джазыудан бир айтым бу тилни аламат грамматикасына шагъатлыкъ этеди.

3. (Автору Темир къазакъ джулдуз бла Гитче джетегейлени юслеринден джашырын тил бла айтады). Алайды да, джазыуда 82 сёз, 32 айтым, 595 хариф

белги барды. Иберий алфавит иберий тилге таб келишеди. Эндиги тюрк тилледен кёб башхалыгъы джокъду. Ол санда къазах, къарачай-малкъар тилледен. Къысха айтханда, «ж» диалектлери болгъанладан. Бу джазыу иберий тилни ариулугъун, байлыгъын да кёргюзеди. Тюрк миллетлени ёхтеми болгъанлай турлукъду.

Испания
Иберийский алфавит из г. Бильбао VI в. до нашей эры

В надписи 32 предложений В тексте 595 буквенных знаков АТА ХАН ТУВ УШ ТКЪМИ АЙХМ. Это предложение ярко свидетельствует о том, что в надписи упоминается казахский род Айкым. Отец хан три рода его фамилии Айкым.

1. Один куплет из иберийского фольклора: МИШИКЪ ШКЪО АШ ШКЪЫШКЪА. АКЪ ШОИМ АКЪО КЪОШМКЪА. ШИМШКЪ ОША ОЙАКЪА. ШИКЪШИ ШАШИМ ШИКЪШКЪА. 2. Одно предложение из иберийской надписи свидетельствующей о безупречной грамматике иберийского языка.

АНШИ АТАНТА ТАНИРИМНИ ШИРИНТА ШИТИ АТАМ ТОР, (иносказательно автор хотел сказать о созвездии малой медведицы с полярной звездой в ночное время.) «У твоего отца охотника на земле Тенгри семь отцов стоят». Таким образом в надписи 82 (восемьдесят два слова) 32 предложения 595 буквенных знаков. Иберийский алфавит соответствует всем требованиям иберийского языка. Иберийский язык ничем не отличается от современных тюркских языков, таких как казахский, карачаевобалкарский, то есть жокающий диалект. Эта надпись свидетельствует о красоте и богатстве иберийского языка. И всегда будет гордостью тюркских народов, живущих на нашей планете Земля.

АЛИШЕВ Абду-Гапар.
Нальчик ш. 2012 дж. октябрны 10.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 25.02.2021 01:53:53
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 23 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъда джюрюген хапарла
ДЖИГИТ БАРАКЪ

Аллы газетни 3-чю номериндеди.

Джюреги къоркъуу этиб, миннген атын тютюнлетиб джетсе, джылкъы багъасы кёк аджир бла асыл байталны боюнлары тартылыб тура. «Абуклары аланы меннге ычхындырлыкъ тюл эдиле. Билеем, былай этерле деб а акъылыма келмегенди. Мангылай териме алгъан халал хакъымы меннге къызгъандыла. Беш джылны къанымы эмиб тургъанлары кёллерине джетмеди. Санымы тюйюб табхан рысхы кесегиме зарландыла», - деб уллу джарсыгъанды, ачыуланнганды. Эртденбласында атылыб джетиб, Абуклагъа хапарын айтханды. Алай а сёзюн киши да къулакъгъа алмагъанды.

Башынг къысыб сёлешмей эсенг деб, хыликке этиб къойгъандыла. Баракъ, тюзюн табаргъа, кертисин ачыкъларгъа деб, кюрешиб башлагъанды. Алай а сёзюн ётдюралмагъанды, мазаллы къралны сангырау закону джакълаучу бай Абуклары чалышдыргъан тюйюмчекни тешалмагъанды. Тарыкъгъан, айтхан джерлеринде, Абуклагъа болмаса, анга киши да къулакъ тикмегенди. Бешджыллыкъ къыйынына табхан джалын тауусургъа джетиб, тюзлюгюн ангылаталмай, КъамишлиКъолгъа атасыны къошуна къайтыб кетгенди. Ол заманлада таулула тюзлюклерин ангылаталмасала, кёбген джюреклени сёнгдюрюр ючюн, таякъгъакъазыкъгъа, бычакъгъа-сауутха узалыб тургъандыла. Ахырында уа терсге саналыб къалыучула да ала болуб тургъандыла. Арадан джыл ётгенди.

Бир кече Абукланы аджирлери - Къабартыгъа, Къарачайгъа, хоншу къазакъ станселеге белгили тору аджир бла кёк аджир - Гум аягъында ат орундан джогъалыб кетгендиле. Терсликни кёлтюралмагъан, зорлукъну кечалмагъан Баракъ аджирлени къоратханды. Тарта барыб, бирин бир джары ашыргъанды, экинчини да Тау Артына сатыб джибергенди. Керти кюрешни табыча къалай бардырыргъа кереклисинден хапарлы болалмаса да, киши сёз айталмай тургъан онглу байлагъа ёшюн салгъанды. Алай а къарангы джаш, джалчысыны джалын зарланыб, джамагъатха белгили терслик этиб, сингдириб къойгъан байгъа дерт къайтарыргъа аджирлерин къоратхандан башха амал табалмагъанды, зауаллы. Байгъа дертин къайтаргъаннга санаб, джюрегин басыб, юйдеги къураргъа киришгенди. Хубийланы Хусинни къызы Залиханны алгъанды да юйдегили болуб джарашханды. Алай а тынчлыкълы джашаргъа буюрулмагъанды. Абуклары ызындан тюшгендиле да законнга тартхандыла. Баракъ, кече отоугъа келсе, кюндюз тышында айлана, кёз туурадан джанлай, къамасын, тапанчасын джанындан тюшюрмегенлей, шкогун джерлегенлей, талай заманны кечиннгенди. Элчи джамагъат кёрюб, билиб тургъанлыкъгъа, аны тутуб, патчахны къуллукъчуларына берирге киши унамагъанды. Джамагъатда бир адам да аллай къара иш этерге излемегенди. Къуллукъчула сауутланыб джюрюген батыр джашны байлаб алыргъа уа кеслерине базмагъандыла. Ол кёзюуде, не эсе да бир уллу хата этиб, аны ючюн каторгагъа сюдлениб, Баталпашинскеде тутулуб тургъан эки дагъыстанлы болгъандыла. Отделден пристав, аланы да биргесине алыб, Ташкёпюрден Къарамырзаланы Батокъа деб биреуленни кесине нёгер этиб, Баракъны тутаргъа Учкуланнга келгенди. Баракъны правленнге чакъырыб, мухур джибергендиле. (Ол заманлада, къагъытха правленни мухурун уруб, повестка орнуна аны элтиб къойгъандыла). Тюзлюгюне базгъан Баракъ, джюреги хош болмаса да, къоркъду деб айтдырмаз ючюн, правленнге старшинагъа баргъанды. Ётюб тебрегенинде, правленни аллында ууакъ-тюек сата айланнган адамлагъа ушаш экеуленни эслегенди. Саубитген торсукъ адамла.

Къарамырза улу Батокъа да ала бла булджуна тургъанын кёргенди. Баракъ, алагъа асыры эс бёлмей, къатлары бла озуб башлагъанлай, сюелген экеулен эрлай сермеб тутхандыла: бири онг къолуна къадалгъанды, экинчиси да белинден буугъанды. Баракъ, олсагъатлай, къолун тартыб ычхындырыб, сермегени бла, бирин кесинден быргъаб, джерге къаблагъанды. Экинчиси къайгъылы болуб, анга бурулгъанлай, Къарамырза улу Батокъа, Баракъны кёзлерине къум къуюб, джунчутуб, къармаб къойгъанды. Баракъны къолларына бугъоу кийдиргендиле. Баракъны байлаб, зыгъырлы къырдышха сойландыргъандыла. Тюзлюк табалмай кюрешген джигитни, хыйлалыкъ бла келтириб, кёзлерин уууч къум бла къармаб, къарыусуз этиб, душманланы къолуна берген Къарамырзаланы къарабет Батокъа болгъанды. Аны ючюн анга алтын медаль берилгенди.

Сибирге каторгагъа ашырлыкъбыз деб, Баракъны элинден къоратхандыла. Приставны резиденциясына элтген хапарлары чыкъгъанды. Андан ары не болгъан эсе да киши тынгылы зат табалмагъанды. «Сабий Баракъ, джаш Баракъ, джарыкъ дуниядан тас Баракъ» андан ары не тюрлю да хапары эшитилмей, джукъланыб къалгъанды. Юйдегисинде тынгылы джашау сынамагъан, къыз тюрсюнюн атмагъан джаш Залихан, атасын танымагъанлай къалгъан къагъанакъ сабийи Юнюс, Баракъны ызындан джылай кёз джауларын тауусхан атасы бла анасы зорлукъ джутхан джигит уланны ызындан тарала къалгъандыла.

ЛАЙПАНЛАНЫ Сейит
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 24.02.2021 21:52:53
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
Тахта ёсюмле
КЪАРАЧАЙ ГАРДОШ



Алимле билдиргенден, гардош джерни юсюне Къыбыла Америкадан джайылгъанды. Анда индеецле Титикака кёлню къатында кийик ёсген гардошну кёрюб, не болгъанын билмей, бачхада салыб кюрешиб, кёб джылладан ол ёсюмлюк къуралгъанды.

Гардошну Эресейге эм биринчи Пётр I-чи патчах, Нидерланддан алыб келиб, джайгъанды. Заман оза, адамла анга юрене баргъандыла.

Шимал Кавказда гардошну технологиясыны ёсюмюню юсюнде белгили алимлени ишлеринде айтылгъандан, аны тарихи байды. Гардош асламысына Кавказда ХIХ-чу ёмюрню экинчи джарымында джайылыб башлагъанды. Алимлени, халкъланы фахмулу адамларыны-селекционерлерини кючлеринден джангы тукъумлу гардошла чыгъадыла. Терк Башы Тегейде селекцион станция ачылыб, анда гардошну джангы тукъумларын къурайдыла. Къартла айтхандан, эртделеде бизни ата-бабаларыбыз да гардош бла кюрешиб, таулу джуртубузну тёрюнде къарачай тукъумлу гардош къурагъандыла. Бархозланы Сюлеменни къызы Тешеллеуланы Фатима аны юсюнден былай хапар айтады.

- Атам чертиб билдиргенден, къарачайлыла къарачай тукъумлу гардошну кёчгюнчюлюкге дери да салыб, аламат битим алыб тургъандыла. Халкъ Орта Азия бла Къазахстандан къайтхандан сора чачылгъанны, тозурагъанны аякъ юсюне салыб кюрешгенди. Биз элия (июль) айны 3-де келген эдик, ол заманда да къарачай тукъумлу гардошну урлугъу бошалмай тура эди. Мында джашагъанла бизни гардошну салыб, ашаб тургъандыла. Атам ол урлукъдан салыб, къачда аламат битим алгъан эди. Юч айны ичине, къырау уруб болгъанны юшютгюнчюннге дери, башы джашиллей туруб, гардош алай битген эди. Къарачай гардош чыммакъ акъды, тёгерекди. Бир да къургъакъ, иги гардошду. Аны башын къырау юшютгюнчюннге дери джап-джашиллей турады. Мени къарт атам Махмут да, аны бла кюрешгенлей тургъанды. Атам ариу ёсген уллу акъ гардошланы машоклагъа къуюб ауур джюк ташыгъан машинала бла тыш эллеге, шахарлагъа элтиб сата эди. Къалгъанын урлукъгъа, ашаргъа къоя эди. Алай бла къарачай гардош бла он джыл чакълы бирни кюрешгенбиз. Ол заманда ат, эшек, техника джокъ эди да, адамла нени да къоллары бла эте эдиле. Салыб, чагала бла къалаб, юйде бары да джыйылыб къол бла къазыб ала эдиле. Мен сабий заманда тамада къарнашым Азрет-Алий, эгечлерим Апсат, Сония, Нина, Къызариу гардош джыя эдик. Атам Бархозланы Махмутну джашы Сюлемен 86 джылында ауушханды. Ол да, атасыча, джерчиликни бек сюе эди. Селекция халда джангы битим къурар муратда эринмей, арымай-талмай кюреше эди. Гардошну алыб кетиб Краснодарда, Ростовда, тенгиз бла Керчге ётюб анда да гардош сатханды. Ол джуртладан башха тукъумлу гардош урлукъ алыб келиб салыб, талай джылны кюрешиб, джангы урлукъ чыгъаргъан эди. Халкъ анга Сюлемен урлукъ деб атагъанды. Аны бети къызыл, кеслери абадан гардошладыла. Бачханы башына, кесибизге ашаргъа деб, къарачай тукъумлу акъ гардошну салыб, къалгъан джерини баразаларын кеси къурагъан къызыл гардошну урлугъу бла толтура эди. Сюлемен тукъумлу гардош иги бите эди, мен оюм этгенден, ол да къарачай тукъумлу гардошну бир тюрлюсюдю. Хар бачхадан бир машина чыгъыб, адамла элтиб сатыб хайыр эте эдиле.

Мараны джерини топурагъы да башха джерледен бир тюрлюдю. Ол аз къумлуракъ, къара, ариу джерди. Бусагъатда трактор сюргенликге кулда болмайды. Гардошну ханс басмайды, лыбыталача, уллу къаура, аман ханс ёсмейди. Чырмауукъ хансча, бир кесек болуб къалады. Мара гардошну таурухлу джуртуду. Джери адам къолу бла къазса да бек джумушакъды, чага этсе ташха тиймейди. Мараны гардошун кёб джерледе биледиле. Адамла аны излеб сатыб аладыла. Ол башхаладан кёб кереге татлыды, къургъакъды, сыйдамды. Нек десенг, аны топурагъы бек асыулуду, тау джер болуб алайда салкъынлыкъ орун алгъанлай турады, кюн къыздырса да битим кюймейди, бирча ариу ёседи.

Быйыл да кёб джерледе гардош къолайсыз битгенликге, Марада, джыйыбджыялмазча бек ёсгенди. Мында калорад къамыжакъ болмагъаны себебли, гардошха дарман къуюлмайды, ол тазады. Тау тюбледе, сууукъ джерледе къурт, къамыжакъ да джюрюмейди, дейди 73 джыл толгъан Тешеллеуланы Фатима. Алимле бегитгенден, гардошну белокларында кёб аминокислотала бардыла. Ючджюз грамм гардош ашагъан адам, бир кюннге джетерча калий, фосфор, углеводла алады. Гардош, артыкъсыз да джангы ёсген, С витаминден, клетчаткадан байды. Аны тышында анда адамны джашаууна бек керекли элементле, темир, цинк, марганец, йод, натрий, калий бардыла. Аны къабугъунда да адамны саулугъун бегитген затлары кёбдюле. Бизни сейирлик джуртлада къарачай тукъумлу гардош джокъ болуб къалмай турса, нечик иги боллукъ эди. Биз ата-бабабыздан келген ол хазнабызны къурутмай сакъларгъа борчлубуз.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 24.02.2021 21:51:26
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъда джюрюген хапарла
ДЖИГИТ БАРАКЪ

«Къарачай» газетни багъалы редакциясы!

Биз, Алийланы Умар атлы Къарачай-Чер кес кърал университетни окъуучулары, сизге кёб къагъыт джазыб джибериученбиз. Аллахха шукур, мадарыгъызгъа кёре эс бёлгенлей, джууаб къайтаргъанлай турасыз. Аны ючюн, сизге разылыгъыбызны билдиребиз.

Энтда бир сорууубуз барды сизге. «Баракъ» деген эски къарачай-малкъар халкъ джырны джигити Сылпагъарланы Баракъны юсюнден бирер тюрлю хапар ай тыучандыла. Сиз билгенден Баракъ ким болгъанды, къайсы заманда джашагъанды, ким бла кюреш этген ди, нек тутулуб кетгенди?

Мадаргъа кёре толуракъ хапар джазыб газетни бетинде басмаласагъыз, бек разы этериксиз.

КъЧКъУ-ну студентлери.
Къарачай шахар.

Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетни хурметли окъуучулары!

Сизни тилегигизни къабыл этер нюзюр бла, Сылпагъарланы Баракъны юсюнден джазылгъан, басмаланнган затланы излеб, бир бёлегин табдыкъ. Ол материалланы араларында белгили джазыучу, журналист Лайпанланы Сейитни (Аллахны рахматында болсун) эмда белгили тарихчи Сылпагъарланы Ахматны вариантларын тыйыншлыгъа санагъанбыз. Бюгюн окъуучулагъа Лайпан улуну вариантын теджейбиз. Ызы бла, Аллах буюрса, Сылпагъарланы Ахматны вариантын да басмаларыкъбыз.

ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
«Къарачай» газетни джууаблы секретары, КъЧР-ни махтаулу журналисти.

БАРАКЪ

Сылпагъарланы джигит Доммайчыны уланы, Сылпагъарланы Дебошну джашы ётгюр Баракъ, Ючкекен ёзенни башында, Къамишли-Къол къышлыкъда, къошда малчы болуб тургъан джеринде, атасыны бир хыны сёзюне ачыуланыб, атын джерлеб, джамчысын, башлыгъын, маджал кийимин да къаблаб, ёзенни энгишге саркъыб кетгенди. Ала ата-бабаларындан огъуна да ауур сёзню кёлтюрюрге юренмеген адамла болгъандыла, атасыны учхара сёзю анга къаты тийгенди. Кёлтюралмагъанында уа, атасына къайырылмагъанды да, кёз туурасындан къорагъанды. Баракъ сюеги-саны уруб ёсген, ишде чыныкъгъан, кючю, къарыуу джетишген таукел улан болгъанды. Кетгени бла, узакъ джуртлагъа атланмагъанды. Гум аягъында Абуклары байланы элге тюшгенди. Анда уа Къарачайдача тюл - элни иеси Абуклары, джер, рысхы байлыкъ да аланыкъы, элчиле да аланы джалчылары. Баракъ да Абуклагъа джалгъа джарашханды. Джылкъыларындан бир аджир юлюшню кютерге деб, чегем ортакъгъа келишгенди: беш джылны айырылмай кютерикди, ол заманны ичинде джылкъыдан къорагъанын, чарпыгъанын Абуклары бла арада тенг этерикди, болджалы джетген кюн а, беш джылда ёсдюрген джылкъысыны джарымын кесине алыб, мал иеси киши болуб, юйюне, къошуна къайтырыкъды. Келишгенлери алай болгъанды. Баракъ сабий Баракъ, джаш Баракъ - атасындан ёпкелеб кетген джаш адам, байлагъа джалчы болуб, джылкъыны ызындан беш джылгъа къатханды. Джай айлада Гум ёзенни сол джаны джайлыкълада, къыш айлада Акъла-Кюнбетлени къауданында джылкъы кютюб, кечесикюню ат белинде айланнганды. Шынтахыдан, джюн халыдан согъулгъан кийимлери санларын ашаб, къамчисини учу бла сыртын къашый, гёзетде сууукъ кечелери джыл тенгли кёрюнюб, тангы дженгил атаргъа унамай, джулдузлу чууакъ узун кечеледе Джетегейли джети джулдуз, джарыкъ Чолпан тангны сакълатхан белгилери болуб, кёб айын ашыргъанды. Джюрегин чапыргъан къууанчы да болмай джашагъанды. Джылкъычыны иши тынч тюлдю, артыкъсыз да аллай татыусуз адамны къолуна тюшген джылкъычыны бурнундан къаны кетгеннге джетиученди. Алай болса да, Баракъ тёзгенди - «Алауганнга къатын болма, болсанг чыдамлы бол» деген нарт сёз барды. Баракъгъа сау ёмюрча кёрюннген ауур, узун беш джыл тауусулгъандыла, кетгендиле. Беш джылда артыкъ да бек чыныкъгъан, эмилик юретиуде, джигитликде кишиге ал бермеген джаш, ауур сагюнджюню юсюнден быргъагъанча, сан кергенди, ох деб эркин солугъанды. Ыхы, бу зорлукъдан къутулдум деб, къууанч тыбырлы болгъанды. Беш джылны узагъына мюлк иеси Абукланы къутсуз Биясландан сынагъан, кёрген азабы, чекген сыныгъы, ыйлыгъы эсине тюшюб, бурнуна буз тюйюмчек болуб, артыкъ да ауур тийгендиле. Джаш джюрекге беш джылда аз ачыу джыйылмагъанды.

Беш джылда бир аджир юлюшден толу джылкъы ёсдюргенди. Аны эки юлешиб, джарымын таула таба айдар кюню тюшгенинде джашха къанат битгенди. Тайлыкъдан да къолунда ёсген бешли акътуякъ аджир бла джюген, джер билмеген, джылкъы анасы боллукъ бир байталгъа кёзю артыкъ бек къарагъанды. Къараб, къарамларындан кёзюнг тоймазча, кёгюрчюн бетли, джылтырауукъ тюклю, балыкъ сингирли къоянкъулакъ хагокла - аладан асыл тукъумлу джылкъы къураргъа боллукъду. Баракъ ала кесиме тюшселе, насыбым тутарыкъ эди, деб кесине ашхылыкъ джоралаб тургъанды. Ол кёзюуде мюлк иеси Бияслан да ол асыулу джылкъыны эки бёлюнюрюн кёлтюралмай, алайлай къалдырыргъа не мадар этерге билмей джюрюгенди. Бир кюн джылкъыны юлешиу сёзню башларгъа деб келген Баракъны кёргенинде:

- Энди бу джылкъыны эки бёлюб, джарымын сюрюб кетемиди? - деб соргъанды адамларына.

- Алайгъа ушайды, - дегендиле къатындагъыла. Саубитген Баракъ, маджал кийимин юсюне кийиб, герохун джанына тагъыб, узакъ джолоучулукъгъа къуралгъан таулуча хазырланыб келгенди. Къаты къол тутуб саламлашханды. Джарыкъ Баракъ, сабийликден чыкъгъан, джашлыкъдан а алкъын чыгъалмагъан Баракъ.

- Болджалым джетди, Бияслан мубарек, - дегенди Баракъ, мюлк иеси кишини аллына сюелиб, джылкъыны юлешиб, хакъымы чыгъарсанг, мен да джарлы юйюме къайта барыр эдим. Къалгъан рысхынгы сау-эсен джюрют, кёб хайыр кёр. «Рысхысы кёбню, шайтаны да кёб» деучендиле. Малкёз Бияслан ишлединг, къыйналдынг, кютген джылкъынгы эки бёл да, джарымын ышыр да бар деб, къоялмагъанды.

- Къалай юлешсек табха санайса? - деб соргъанды Баракъгъа. Баракъ тюзлюкню излегенди, кёзю къарагъан аджир бла байталны бир юлюшге тюшюрселе, юлюшле тенг болмазча кёргенди да, аланы экисин эки юлюшге тюшюрейик, къалгъанларын а байталын байталча, алашасын алашача эки бёлейик дегенди. Баракъ джаратхан эки ат Биясланны кёзюне да илиниб болгъандыла. Аланы къолдан ычхындырыргъа, мадар табыб, унарыкъ тюлдю. Ол атладан туугъан тёлю Абукланы джылкъыладан онглу боллукъду, къазакъ аскерлеге атла алгъанла, аланы табыб, Биясланны атларына турсуннукъ тюлдюле. Палах андады. Биясланны басхан къайгъы олду, бюгюню ючюн тюл, тамбланы сагъышын этеди, алгъаракъгъа къарай билген обур кишиди.

Бияслан, Баракъны сёзюне сагъыш этиб, биразны тургъанды. «Джалчыны насыбы байныкъыча болса, анга джалчы деб нек айтылады?» - дегенди ол ахырында оноуун этиб. Баракъ менден насыблы эсе, меннге джалчы болуб, беш джылны аякъ тюбюмде нек джюрюдю? Байтал бла аджирни бир-биринден айырмагъыз. Бир юлюшде къоюгъуз да чёб атайыкъ. Баракъ асыры огъурамаса да, насыбыма кёре тюшер дегенди да, джылкъыны Бияслан айтханча юлешдиргенди. Айыргъандыла. Чёб атхандыла. О, джалчыгъа насыб туугъан кюн! Аллай кюнле кёб болмаучандыла, ёзге бир-бирде тюбеб да къалыучандыла. Алай тюл эсе - ма, джалчы Баракъны насыбы тутханды: суу бетли асыл тукъумлу аджир бла джюген билмеген туу байтал Баракъгъа тюшгендиле!

Баракъны джаш джюреги беш джылны ичинде къууанчдан биринчи кере толгъанды, кёзю, къашы джарыгъандыла. Биясланны бети уа джауаргъа басыннган ингирча къаралгъанды. «Ай медет, джылкъыны эркечи мынга кетибми къалды? Тыяр ючюн не мадар этсин адам?» деб, къара сагъышха киргенди. Сора Баракъгъа айланыб:

- Къыйынынга разы бол, Баракъ. Мал иеси киши бол, джылкъынгы да сау джюрют, хайырын таб. Къолубузда тургъан джылларынгда сеннге харамлыкъ билмегенбиз, джетдиралмагъан эсек не билейим ансы, инджиусюз этерге кюрешгенбиз. Сен да хата кёрдюнг болмаз, джылкъы къурадынг, биреуге джалынмай джашарча хыйсабынг барды. Энди баш туталлыкъса. Алай а, сагъыш эт энтда, ашхы улан. Беш джылны энтда бизде къалсанг ушата эдик. Ёсдюр биягъы джылкъынгы, беш джыл хазнамыды, къараб къарагъынчы джетиб къалыр, - дегенди. Беш джылда чекген ыйлыгъы да Баракъгъа бек ауур джюкдю. Зауукъ этдириб джашатханнга тергеб тура кёреме деб келгенди джашны кёлюне.

- Болджалы джетгенинде суу челекни эшикден узатханча этиб кетмейим, гёзетге бюгече да чыгъайым, - дегенди Баракъ Биясланнга джууабха. - Эртденбласында уа джолума атланныкъма. Абук улу Бияслан, энди сен бол меннге джылкъы джалчы. Ушата эсенг тамбла огъуна аджир юлюшню аллынга къыстайым

Баракъ чёрчеклик этгенди, алай айтмаса керек эди: аны бла кишиге да джукъ къошаллыкъ тюл эди, Баракъны сёзлери, талай адам тынгылаб тургъанлай айтылгъан самаркъау сёзле, уллу кючю, байлыгъы болгъан Абук улу Биясланнга мардасыз ауур тийгендиле. Ол кесинден тёбен адамны алай къайырылгъанына ары дери джолукъмагъан эди. Биясланнга бетсиннгенле, джашны сёзюн кёлтюралмай, дауур ачаргъа умут этгендиле, алай а сауутусабасы джарашхан шатык джашха андан ары къатылмагъандыла. Бияслан да адамланы аллында джалчысы бла дауур башларгъа тартыннганды.

- Къайгъырмаз, джаш адам чёрчек сёз айтды деб, керексиз гурушха болмагъыз, - деб къулакъгъа алмагъанча этерге кюрешгенди. Баракъ, кюндюзюнде къалкъымай къалыб, бешджыллыкъ джюгюнден артылгъанына джюреги да тынчлыкълы болуб, джылкъы гёзетини ахыр кечесине чыкъгъанды. Кёлю хошлукъгъа, дуниясы зауукъ кёрюнюб, къайгъысын юсюнден атыб, ай джарыкъ, чууакъ кече, джылкъыны ёзен ичине айландырыб, ат джерин башына салыб, джамчысына чырмалыб таяннганды. Сагъыш эте, андан ары джашаууна ашхы оюмла биче, талайны тургъанды. Эслемей, терен къалкъыб къалгъанды. Танг аласы бла илгениб уяныб къараса, джылкъы алайдан къораб тура. Не этерик эди - излей джайылгъанды. Иги огъуна узайыб табханды - джылкъы, сюрюлмесе, юреннген джеринден аллай бирге тизилиб кетерик тюл эди.

Мындан арысы басмаланныкъды.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 23.02.2021 14:33:51
Сообщений: 1273
2021 дж.башил айны 21 "Къарачай"
Сюйсенг ийнан, сюйсенг къой
ДЖЫЛАННЫ УУУНДАН КЮЧЛЮ

Кёчгюнчюлюкню ал джылларында биз Къазахстанны Сайрам районуну Янги-Юл деген узбек элинде джашай эдик. Аны сабанларында колхоз мамукъ ёсдюре эди. Исси джер болгъаны амалтын, хаман сугъарыб тура эдиле. Ол иш кече этиле эди. Сугъарыучула талай да болур эдиле, биз, 7-8 джыл болгъан сабийле, тийребизде къартчыкъны таный эдик. Башында, къыш да, джай да тешмеген, бир тюрлю такъыясы, юсю да къолай тюл, юйдегиси джокъ, кюндюз арбазланы санай айлана эди. «Акъылы тюз тюлдю да», - дей эдиле.

Алай болса да, биз уллула айтыб эшитгенден, ЯнгиЮлда огъай, хоншу элледе да аты белгили адам эди. Суу арыкъла болгъан джерледе уулу джыланла аслам тюбей эдиле. Аланы да унутдургъан къара къуртла эдиле, урсала адам эртде-кеч болса да ёледи деб, къоркъуб джашагъанлары эсимдеди. Бу къартчыкъ а аланы излеб, бизге да, сабийлеге, соруб, айлана эди. Эслесе, къатында чёгелеб, дууа окъугъанча бир затланы айтыб, сора къолу бла алыб, ауузуна атыб, джутханын кёргенле сейирсиниб хапар айтханларын эшите эдик.

Бир джолда, мамукъ бачхала айный тебреген сагъатда, ингирде ишине барады. Келген сууну баразалагъа юлешиб, кече арасына дери кюрешиб, тамам арыгъанында, арыкъны джагъасында къырдышха джатыб, джукълаб къалады.

Бригадир къачан да этиучюсюча, эртденбла эртде, алашасына миниб, къалай сугъаргъанларына къарай айланады. «Нек джукълаб тураса?» - деб хыны-хуну этиб муну уятады. Ёрге къобса, ол башын салгъан джерде бир уллу уулу джылан ёлюб джата. «Бир зат къымылдагъанын сезген эдим», - дейди къартчыкъ. «Сен кече, кырдыкда джыланны эслемей, башынгы аны юсюне салыб, джукълаб къалгъанса. Алай басханынгда бу сени урмай къалай къойгъанды?» - деб сейирсинеди бригадир. Къартчыкъ анга джууаб бералмайды. Ол хапар элге джайылады. Хар ким бирер тюрлю джоралаб, даулашсала да, былайды деб, бегитген чыкъмады.

Элде эм къартды дей эдиле, асхай-асхай таякъчыкъгъа таяна айланнган бир киши бар эди. Къайсыла эселе да анга барадыла. «Джыланнга тиймесенг, урмайды, - дейди. – Башы бла юсюнден басханында муну да ургъанды. Керти да сиз айтханча джылан эсе, ууу бла башха адамны ёлтюрюб къоярыкъ эди, мынга къарыу эталмагъанды. Къара къуртланы чёблеб айланнганын эсге алыгъыз. Аланы уулары, терлеген кёзюуюнде, башында такъыясына сингиб баргъандыла. Алай бла ол джыланны ууундан кючлю болуб, ургъан сагъатында аны кесин ёлтюргенди».

Башха тюрлю джоралаб бир оюмгъа келмеген адамла бу къартны айтханына ийнаныб тохтадыла.

БИДЖИЛАНЫ Мамай.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 22.02.2021 19:22:12
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
Джыртхыч джаныуарла
БЁРЮ КЪАЛАЙ КЪЫШЛАЙДЫ?



Бёрю сууукъгъа чыдарча джаратылгъанды. Ол къалын тюгюню, терисини, джаууну кючюнден сууукъ болмайды. Къышны тамам сууугъунда да къарны юсюнде чабыб айланады, джатады, солуйду. Бёрю джыйында хар бёрю бир затха джууаблыды. Алай бла ала не тукъум къыйын болумну да онглайдыла.

Сёз ючюн, бёрю джылыуун чачыб къоймайды, къыш джууукълашыргъа тюгю узун, къалын болуб, ол да аны джылыуун бек сакълайды, джыйыб асырагъан мадары барды. Ол аны ючюн къышны не къыяматында да, къаты бузлу джел буруб тангнга дери урса да къалтырамайды, джунчуб эсин ташламайды, юшюмейди. Бирикген бёрю джыйын джазгъа рахат чыгъады.

Ала бир ишни этерге чыкъсала, бирле къоркъуусузлукъгъа джууаблы боладыла. Ала алгъаракъ барыб, джолларын, тёгерекни ийисгеб, къапханла болгъанлары бла къалгъанларын тинтедиле. Узакъдан, джууукъдан келген тауушлагъа тынгылайдыла. Ол къой эсенг, чыпчыкъланы ауазларына дери эс иедиле. Ала къайгъылы къычырсала бир зат болгъанын ангылаб, аны тинтиб не болгъанын биледиле. Чегетни къалынында, джукъасында не бола тургъанына къарайдыла. Алай бла джанлы джыйын, биригиб, ишин созмагъанлай терк этеди.

Бёрюле къышха тешиклерин джарашдыра хар нени таб къурайдыла. Тешикде тиши бёрюле бла аланы балалары солуйдула, эркек бёрюле джанлы джыйынны джукъусу бузулмазча этиб, рахатлыкъны сакълайдыла. Аланы кеслери къой эсенг, аякълары да сууукъ болмайдыла. Джыртхычны бурну сууукъ болады, аны джылытыргъа керекди. Къыш джыйыны (запах) сезмей башласа, чоту къолай боллукъ тюлдю, аны ючюн къыш бёрю къуйругъу бла бурнун джабыб джукълайды.

Бёрю къыш кёзюуге ашаргъа къыстырыкъ этеди. Бир зат табса аламат, табмаса къыстыргъаны бла хайырланады.

Ол бир да акъыллыды, кесин табигъатны тюрленнгенине, болумгъа кёре джюрютеди, ишин этеди. Аякълары батыб, алгъа тири атларгъа, чабаргъа къыйын болгъаны ючюн, къар терен болса сюймейди. Къарны баш бузлагъанында уа аламат джюрюйдю, джаныуарны ызындан тюшеди. Эрисе уа, кюнню джылылыгъындан эслерин ташлагъан агъач тауукълагъа, башха къанатлылагъа уугъа барады. Бирге джюрюрге мадар болгъанлай джанлы джыйын джыйылыб, къарыусуз болгъан джаныуарлагъа, къанатлылагъа уугъа чыгъады.

Уучулукъну таб бардырыр ючюн, бир къауум бёрю юйюрле бирикген этедиле. Аланы башчылары, не къыйын болумдан да тынч чыкъгъан уучулары, ийисни иги ангылагъан тиши бёрюлери, бир оноугъа сыйыныб, джолгъа чыгъадыла. Ол заманда алагъа тюбеген джанны къыйын болумгъа тюшгени хакъды. Алайда джан къалдырыр ючюн акъыл, кюч керек болады.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 22.02.2021 19:21:05
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
Керти хапар
ЧАЧЛЫ

Институтну бошаб чыкъгъандан сора, бёлек заманны Ставрополда ишлерге тюшдю. Къышны сууукъ кюнлерини биринде, эртденбла, биз айырыб багъалатхан устазыма тюбеб къалдым. Пенсиягъа чыкъгъанлы бери дачасында джашагъанын биле эдим.

- Не иги болду сеннге тюбегеним, – деди. – Эчкиле тутама дачада. Экиси аурукъсуннгандыла да, алагъа къараргъа ветлечебницадан биреуню элтейим, деб келиб, тюкеннге къайтхан эдим. Андагъы мал дохтурла сеннге къурман болсунла. Заманынг бар эсе, машина блама...

Элтди дачасына. Эчкилерине къараб, дарманла буюрдум. Юй бийчеси тёгерегибизге айланды, сыйлады. Машина бла элтейим, деди да, унамадым. Алайда дачаладан шахарны къыйырында автобус тохтаучу джерге узакъ тюл эди. Къар къалын болса да, машинала джюрюб, джолну ариу этген эдиле. Кюнортагъа джууукълашхан эди.

Бир кесек келгенлей, аллымда бара тургъан бир тиширыуну эследим. Кийимлеринден къарт къатын болгъанын ангыладым. Сыртында джюгю бар эди. Къыйналыб атлагъанындан, не эсе да ауур затны кёлтюрюб баргъанын ангыладым. Ызындан джетдим. Саламлашхандан сора:

- Къайда, меннге берчи джюгюнгю, – дедим.

- Сау бол, джашым, – деб, разылыгъын билдирди. – Бюгюн бир кесек кечикдим да, мындан къызыу да баралмай, Ваня кетиб къалыр деб, къоркъуб келе эдим.

Машогуну ичинде болгъан зат ящикге ушай эди. Ичинде неси бар эсе да, ауур эди. «Бу назик амма муну къалай кёлтюрюб келгенди», дей ичимден сыртыма атдым. Бек ашыкъгъанын ангылагъан эдим да, дженгил атлаб тебредим. Амма да мени джетиб келе эди.

- Майна, турады Ваня, – деди къууаныб. Чегет ызланы арасы чыкъгъан джолдан озуб, автобусла тохтаучу джерде бир джаш сюелиб тура эди. - Сен болмасанг бир бек къыйналлыкъ эдим. Ол кёрюб къойгъунчу кесиме бер, ансы аллыкъ тюлдю, – деди.

Кёзлерим, эсим да алайда сюелген джангыз адамда эди да, сыртымда джюкню анга къарамагъанлай джерге салдым. Сырты бизге бурулуб тура эди ол джашны. Башында джугъу джокъ, узун къара чачы белинден озуб эди. Юсюнде халатча бир заты. «Джылы кийимсиз къалай турады?» деген соруу эсими къыйыры бла озду. Аякълары джалан болгъанын кёргенимде сейирсиндим. Автобус тохтаучу джерни къарын къоратхан эдиле, алай а тёшелген асфальт да къардан джылы болмагъаны хакъды...

Мен не айтыргъа билмей хайран болуб тургъанлай, амма джюгюн да сюйреб, аны къатына барды. Мен да сескекли бола, алагъа джууукълашдым. «Сынок, я пришла», - деди амма. Ол бери айланнганында, къучакълады. Сакъалы, мыйыгъы да бек ёсюб, бир ариу адам. «А Лена?» - деб сорду. «Она уехала. Скоро вернётся», - деди. «Она там», - деб, джюкню да сыртына атыб, шахардан иги арлакъда къар басыб тургъан сыртлыкъла, чегет ызла таба айланды. Джалан аякълары бла къарны джырыб, джоргъалаб баргъанча дженгил джюрюб, кёз туурабыздан ташайды. Амма аны къарамы бла ашырыб, бутлары къыйылгъан адамча, сууукъ скамейкагъа олтурду. Мен ёрге тургъузуб, устазым окъургъа берген журналланы тюбюне салыб, азгъын бетине къарадым.

- Бу мени джашымды, – деб ахсынды. – Тёрт джыл болады бу къыйынлыкъ джетгенли. Лена деб сюйген къызы бар эди. Талай кюнден тойларын этерик эдик. Дачада меннге келиб, шахаргъа къайтыргъа ма былайгъа джете, бир эсирген, джолну джанында машинасы бла Ленаны уруб ёлтюрюб къояды. Муну джюреги кёлтюрюлюб, хахайдан алыб къачыб, тас болуб кетеди. Бир айны изледиле, табмадыла. Артда хоншубуз былайда сюелиб тургъанын эслеб, бизге билдирди. Олсагъатда къарт да сау эди, экибиз да джетдик. Кийимлери да джылтырыб, аякълары джалан, кеси да азыб, бир тюрлю болуб тура. Къучакъладыкъ, ийнакъладыкъ, юйге элтирге изледик. Болмады. Бизни таныды, алай а балача джагъылмады. «Лена къайдады?» - деб талай кере сорду. Биз не айтыргъа билмей, джууаб бериб къоялмадыкъ. «Лена анда болур. Болмаса, энтда бери келирме», - деб, ма бусагъатда баргъан сокъмагъы бла чабыб кетди. Энтда бир кёрюнсе уа деб, былайын джокълай турдукъ. Лена байрым кюн ёлген эди. Хар байрым кюн, аны машина ургъан заманда, былайда тюбеучю болдукъ. Ма бюгюнча, ашарыкъла келтире башладыкъ. Ленаны сагъыннган болмаса, башха джукъ айтмайды...

- Амма, алай келген кёзюуюнде быллайлагъа къараучу адамланы-затны чакъырыб...

- Алай да этгенбиз, джашым. Болмагъанында психбольницадан адамла келиб, ары салдыла. Анда тыялмадыла. Былтыр экинчи кере да алай этдиле. Ёмюрде киши чыгъалмагъан палатагъа салдыла. Андан да ычхынды. Ма бу сен кёрген халаты бла къачады. Ашарыкъ алады, кийим алыргъа унамайды. Бир джолда къыш, тенглеринден эки джашны алыб келиб, ала зор бла пальто кийдирген эдиле. «Кюйдюм, джандым» деб, аны да тешиб, бир джанына атыб, къачыб кетген эди.

- Быллай сууукъда къалай чыдайды? Врачла-зат...

- Билмейме. Мындан врачла Москвагъа да джазгъандыла. Ийнанмай, бир профессор да келиб кетгенди, дей эдиле. «Дунияда быллай зат болмагъанды. Илму джаны бла да джукъ билелмейбиз», - деб къойгъан эдиле, къарт сау сагъатында айланыб, соруб, джер-джерге джазыб кюрешген эди.

- Ол баргъан джеринде къалайда, къалай джашайды?

- Аны да киши билмейди...

- Ызындан барыб...

- Баргъандыла. Шахардан иги узакъда дорбунла бардыла, дейдиле. Аланы къайсында эсе да тура болур, деб джоралайдыла. Эшта, джарлы балам бу къыйынлыкъдан сау болаллыкъ болмаз. Мен этген хантланы алгъанына джюрегим басылгъанча болуб турама. Энди мен кёбмю джашарыкъма. Артда къалай болур деб аны сагъышы абызыратыб турады. Башхала берейик деб кёргендиле, унамагъанды...Да, джашым, башынгы бездирдим. Бара барайым, Аллах айтхан болур, – деб ёрге турду.

Андан сора бёлек замандан алайгъа эки кере келиб кетдим. Не амманы, не джашын кёрмедим. Башха заманлада тюбеше болурму эдиле, билмейме. Узаймай Къарачай-Черкесияда ишлерге чакъырдыла. Мындан ары барыб хапар билирге таблыкъ да тюшмеди.

БИДЖИЛАНЫ Мамай.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 31.01.2021 16:38:13
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 28 "КЪАРАЧАЙ"
Тахта ёсюмлюкле
КЪАРАЧАЙ ДЖУРКА



Тарихде белгиленнгенине кёре джурка (топинамбур) джерни юсюне Шимал Америкадан джайылгъанды. Бизни къралгъа XVIII-чи ёмюрде джетгенди. Алимле ачыкълагъандан джерни юсюнде аны 300 тюрлюсю барды. Кърал реестрге джурканы беш тюрлюсю кийирилгенди.

Къартла айтханнга кёре, къарачайлыланы ата-бабалары джурканы бурундан, гардош аз болгъан заманладан, салыб башлагъандыла. Тюрлю-тюрлюсюн айырыб, къатышдырыб, джангыдан салыб, къарачай тукъумлу урлукъ къурагъандыла. Аны кёб тюрлю затха хайырландыра джашагъандыла. Ол тёлюден тёлюге кёче, талай ёмюр озгъанды. Гардош кючюне киргенинде адамла эслерин анга бёлюб, джурка унутула баргъанды. Алай болса да, ол бизни ёмюрге да джетгенди. Гитче заманымда сабийле джыйылыб бачхада джуркаланы къазыб, къабугъун ариулаб, джер-джерде ашай айланнганыбыз эсимдеди. Ол заманда джурка бютеу къарачай элледе да битгенди.

Мен аны юсюнден терен хапар билирге излеб, талай огъурлу къарт бла сёлешдим. Ала бир аууздан атабабаларыбыздан келген джурка аламат болгъанын

билдирдиле. Бусагъатда да къарачай элледе аны къурутмай салгъанла бардыла. Аланы бириди джыл сайын джурканы кесини бачхасында салыб тургъан, 72 джыл толгъан Биджиланы Азрет-Алийни къызы Багъатырланы Соня.


Багъатырланы Соня.

Ушагъыбызда ол джурканы юсюнден былай айтды:

- Къарачай джурканы 103 джылында ауушхан къарт анам Даусуз, 96 джылында ауушхан анам Байдымат салыб тургъандыла. Анам, къарт анам айтханны меннге джетдире: «Джурканы бек эртдеден, гардош чыкъгъынчы, сыйлы хантха санаб ашаб тургъандыла», деучен эди. Бизникиле чийлей да, бишириб да, быхы бла аны ариулаб, салат этиб да ашагъандыла.

Къарачай джурка джер айырмайды, ол къалайда да иги битеди. Тюб джаны гардошха, кертмеге, быхыгъа ушаш, тукъумуна кёре, тёгерек, узунуракъ болуб ёседи, башы уа чёплеу ёсюмлюкге ушайды. Мийиклиги эки метрге дери джетиб, узун чапыракъла ийиб, сары чагъады. Битим сыйдам тюлдю, дугъурлу, чунгурлу болуб ёседи. Уругъа къуюлгъандан эсе,


Ижаланы Индира.

джерде асыралса иги турады. Адам къыйырындан къазыб алыб хайырлана барыргъа тынч болады. Къырау ургъунчу къоюб къазылса, татыуу бютюн да иги болады. Не къадар кеч къазылса, аллай бир игиди. Бизни ата-бабаларыбыз алай этгендиле, мен да анамдан кёрюб алай этеме, - дейди огъурлу ана.

Андан сора да къарачай джурканы юсюнден КъартДжуртда джашагъан Гочияланы Дахирни къызы Ижаланы Индира да хапар айтды.

- Ата-бабаларыбызны бурундан келген хазнасын къарачай джурканы - мени къарт анамы анасы Къоркъмазланы Мукъуят, къарт анам Семенланы Зули, анам Батчаланы Медина да салыб тургъандыла. Къарт анам, къарачай халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргенлеринде къарачай джуркаланы биргесине алыб баргъанды. Ол аланы къурутуб къоймай, анда да салыб тургъанды. Джуртубузгъа къайтханыкъда, ызына алыб келиб кесибизни джерибизде битдиргенди. Ол ауушхандан сора мени анам салгъанды. «Къарачай джуркаланы къурутуб къояргъа боллукъ тюлдю», - деучен эди бизге хаман. Анам ауушханлы мен да аны джыл сайын салама. Неси да джарагъан затды. Юйню тёгерегинде, арбазны эки джанында гокка орнуна ёсдюреме. Сап-сары чагъыб, ариу гоккала этиб, тёгерекни айбат кёргюзедиле. Къалгъан гоккала къуу болсала да, была бек сууукъла тюшгюнчю чакъгъанлай турадыла. Ашаргъа деб а бачхада ёсдюребиз. Иги къаралса, ашхы битим береди, адамны саулугъун бегитирге себеб бола, кёб затха джарайды. Къарачайлыла ол къанда шекерни аз этгенин баш шартха санайдыла. Шекер аурууну сау этерге себеб болгъаны ючюн меннге джурка излеб кёб адам келеди, барына да бериб барама. Кесибиз да ашайбыз. Джуууб, алманыча, къабугъу бла ашаб къоябыз. Бишириб тюрлю-тюрлю салатлагъа да къошабыз. Мен школда тарихден дерсле береме. Сабийле бла джурканы юсюнден тинтиу ишле бардырабыз. Аны неге джарагъанын билиб, сохтала»илму ишле» джазадыла.

Къарачай джурка болгъанын аты да билдириб турады. Кечирек чакъгъаны ючюн айтылгъан болур, «Джурка чакъса, сууукъ келгенин билигиз», деб халкъда бурундан келген айтыу да барды. Биз аны къурутуб къояргъа боллукъ тюлбюз», - дейди Индира.

Алимле бегитгенден, адамны чархына джурканы иги танг хайыры барды. Аны витаминлери, кислоталары, калориялары кёбдюле. Бета-каротин, фолиевая кислота, аскорбиновая кислота, А, С, Е, В1, В6 витаминле, калий, кальций, кремний, магний, натрий, фосфор, железо, селен, хром, омега-3, инулин дагъыда башха хайырлы затлары кёбдюле. Шекер ауруудан ауругъанлагъа бек игиди - къанда шекерни аз этген кючю барды. Ашхыннга, ичегилеге, бауургъа да джарайды. Аны табигъат инулини болгъаны ючюн, адамны чархыны клеткаларыны ашауун, кючюн кёб этеди. Къан тамырланы къабыргъаларын бегитеди... Аны хайыры ууакъ сингирлеге, джиклеге да джетеди. Аны ашагъаннга вирус инфекция джетсе да, ауругъанны къыйнамай, дженгил кетиб къалады...

Алайды да, ата-бабаларыбыздан келген бу ашхы хазнабыз - къарачай джурка - кенгирек джайыла барса ашхы эди.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 31.01.2021 16:35:59
Сообщений: 1273
2021 дж. башил айны 28 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъда джюрюген хапарла
ДЖИГИТ БАРАКЪ

Баракъ Дебошну джашыды. Орус патчахны иктидары (власты) бегиген заманлада джашагъанды. Мени тергеуюм бла Баракъны тарихи 1855-чи - 1865-чи джыллагъа тюшеди. Джыры Сибирге къатаргъа (каторга) ашырылгъанында этилгенди. Баракъны джыры совет иктидарны (властны) заманында басмаланнганы бла революцион темагъа (конугъа) келишдириб тюрлендирилгенди. Тюбюнде коммунист заманлада тюрленнген версиясын беребиз («Къарачай халкъ джырла» Москва 1969-чу дж. китабдан алыб). Кертиси-тюзю башхаракъды. Баракъ джаш болса да тири, джигит улан, атладан иги хапарлы, атла устасы болгъанды.

Бирлери айтыу бла, Баракъ бир кюнде Абуклары джылкъыда, къабарты бийледе, бир онглу сары байталны кёргенди. Абуклары кеслери ол байталны къалгъан атларындан башхалата, айыра билмегендиле. Ол байталдан иги урлукъ чыгъарыкъды деб ойлашханды. Сора Баракъ алагъа джылкъычы болуб джарашады. Ол сары байталгъа ие болалсам деб.

Экинчилери айтыу бла (мен а экинчилери тюз болурму дейме), Баракъ чёрчек улан болуб, атасы бла дауур этгени бла, атасына кёлкъалды болуб, ата юйюнден кетиб къалады. Аны бла келиб Абуклагъа джылкъычы болады. Абуклагъа да къабарты бий демек тюппе-тюз хапар болмаз. Мени тинтиулерим бла Абуклары къабартылыла бла абазалыланы арасында тургъан абадзех къауумдан болургъа керекдиле.

Эски заманлада XIX-чу ёмюрде, малчылыкъда ишге джарашханны шарты келишими былай болгъанды: (къой, тууар, джылкъы) къошну джери бла бирге беш джылгъа алгъандыла. Беш джылны ичинде мал санын сакълаб, мал санын бузмай - къошулгъан малны санын а ортада экиге юлешгендиле, малны иеси бла малны алгъан. Бюгюн тил бла айтсакъ мынга аренда дерикбиз. (Мен Баракъны юсюнден хапар сордум Сылпагъарланы Баширге: «Баракъгъа ачлыкъмы джетген эди, нек баргъан эди Абуклагъа джалгъа?» - деб. «Баракъ атланы бек сюйгенди, Абукланы джылкъыларында сары байтал сайлаб, аны бир алалсам деб баргъанды. Кесини анга къошар аламат аджири болгъанды». Дагъыда сордум: «Ишлеб башларны аллында Баракъ бла Абукланы арада сёз болгъанмыды сары байталны алыргъа-берирге деб?» Баширни джууабы анга: «Байталны юсюнден сёз болмагъанды. Абуклары Баракъны таныгъандыла, кесин да бек сюйгендиле, сыйын да кёргендиле. Абуклары сансыз этиб тургъан сары байталны алырына, Баракъны ишеги да болмагъанды».

Беш джылдан хыйсаб этмек заман джетгенди. Баракъ башха малланы ичинде сары байталны алыргъа разы болгъанын билдиргенди. Ол кюн Абуклары хакъына джылкъыны джартысын чыгъарыб, байталгъа не хо, не огъай демей тынгылагъандыла. Сора, Абуклары, биз билмегенни билиб, ташаны билиб сайлагъанды Баракъ ол байталны, байталны бермейбиз деген оюмгъа (фикирге) келиб, кече бла сары байталны джылкъыдан къурутхандыла. Баракъ джангыдан: «Джылкъыны кесигизге къоюугъуз да, меннге сары байталны беригиз», - деб тохтагъанды. Орталары уллу къаугъагъа, тюйюшге бурулгъанды. Абуклары сары байталны джашыргъанлары, бермегенлери Баракъгъа кечилмез джаралай тийгенди. Андан сора дертли болуб Баракъ Абукланы рысхыларына, малларына уллу заран салыб иги сай этгенди. Кёб кере, марай туруб, таб тюшгенлей малларын сюрюб кетиб тургъанды. Эм ахырында Абуклары уллу багъалатыб тургъан, джылкъыларында эм маджал эки аджирни къуууб кетиб, сойгъанды. Аджирлени сойгъанындан сора, башларын къазыкълагъа чанчханды Абукланы юйлерини туурасында. Абуклары Баракъны ызындан орус къазакъланы уулаб, кёб заманны излетгендиле.

Ийнаналмайма, былай эшитгеним да болгъанды – «бир кюн кеси Баракъ къазакълагъа тюбеб къалыб, сырпыны бла талайыны башын кесгенди», да дейдиле. Къазакъла Баракъны не тутаргъа, не ёлтюрюрге деб бара болгъандыла. Ахырында, талай заман озгъандан сора, Абуклары эки къумукълугъа уллу ачха бериб, Баракъны хыйла бла тутдургъандыла. Къумукълула Баракъны юйге тюшерин мараб туруб, кеслерин садакъачылача этиб, садакъа джыя Баракъны юйюне келгендиле. Баракъ хыйлалыкъ болгъанын ангыламай алларына чыкъгъаны бла, сатлыкъ къумукълула Баракъны кёзлерине къум быргъагъандыла. Сора Баракъ кёзлери кёрмей джунчугъаны бла, эки къумукълу да биргелей юсюне атылыб Баракъны къолун аягъын къайишле бла байлагъандыла. Алай бла Баракъ 25 джылгъа къатаргъа (каторга) кетгенди. Ызына къайтмагъанды. Бир улусу къалгъанды, андан да бир джаш, джашдан да бир джаш туууб, эртде огъуна Сылпагъарланы Баракъны юзюгю юзюлюб тохтагъанды.

САЛПАГЪАРЛАНЫ Ахмат.

БАРАКЪНЫ ДЖЫРЫ

Ой, сабий Баракъ, джаш Баракъ,
Сылпагъарлада баш Баракъ,
Дуниядан болуб кетди тас Баракъ.
- Джашлыгъымда сохталыкъда джюрюдюм,
Онбеш джылым толу джетген заманда
Абуклагъа джылкъы джалгъа киргенем.

Киргенликге адам кибик кёрмелле,
Къыйынымы ала манга бермелле.
Кёб заманны тарыгъыб, таралыб джюрюдюм,
Бир тынчлыкълы орунда джатмайын,
Мыдахлыкъ басыб тохтадым,
Бир да закон, сюд табмайын.

Башладым Абуклары бла кюрешиб,
Мен а андан тоба этиб кетгенем,
Джылкъыны ашаргъа эки этиб юлешиб.
Тору аджирни Мурдух башында сойгъанем,
Къара аджирни Тау Артында джойгъанем,
Башымы уа джазыкълыкъгъа къойгъанем.

Джай болса джалпакълада джюрюем,
Къыш болса, отоуума келеем.
Кече отоуумда джатыб тураем;
Келиб эшикден а бир адам къычырды.

- Кимсе? - деб соргъанымда,
- Менме, Ходжаланы Умарма, - деди,
Капитан чакъырады, кел Баракъ, - деди.

- Мени капитаннга барыр ишим джокъ,
Аз малыма мени къарар кишим джокъ,
Капитандан къоркъуб а къалай къалайым,
Тапанчагъа эки окъну салайым,
Эртденбла эртде туруб барайым.

Ол а эртденбла эртде тургъанды,
Сора салыб оноучугъа баргъанды.
- Харакет сата келген эки къумукълу
Къандагъай саныма бугъоу болгъанды.

Къарамырза улу къара чууутлу,
Къызгъан джюрегими сууутду,
Къандагъай санларымы къурутду,
Табхан анамы итден аман улутду.

Къагъытымы джазгъандыла Сибирге,
Джангыз сабийиме алты джыл болгъунчу.
Сауутларымы джоюб къоймагъыз,
Элтиб салыгъыз Дебошлада къара кюбюрге

Акъ Къалада сары илячин джырлайды,
Хусюн къызы ариу Залихат джылайды.
Бир аман от тюшюб кюйге эди
Илячин джырлагъан Акъ Къала.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 27.01.2021 05:08:49
Сообщений: 1273
2020 дж. эндреуюк айны 29 КЪАРАЧАЙ
Бугьаны джылы
СЫЙ ТАБЫБ ИШЛЕЙДИ



Къарачайны керти адамларыны тизиминде болуб, джигер урунууда фахмусу джолун джарыта джашайды урунууну ветераны, белгили фермерлени бири Батчаланы Ахмат. Ол 1950-чи джыл, халкьыбыз кёчгюнчюлюкде болгъан заманда, Къазахстанда туугъанды. Эркинлик берилиб халкъь Джуртуна къайтхандан сора, Батчаланы юйюрлери Сторожевой стансеге тюшгендиле. Ахмат алайда школну бошаб, андан сора аскерге барыб Полышада аскер къуллугъун сый бла толтуруб къайтханды. Андан сора Адыге-Хабль районда «Спарта» колхозда къарыусуз тууар мал бла кюрешген базада ишлегенди. Алайда сегиз джылны ичине атын махтау бла айтдырыб, кьралдан талай Хурмет грамота, Бюсюреу къагьыт алгъанды. Андан Сторожевойгъа къайтыб келиб ишлей тургьанлай совхоз чачылыб, ол энчи мюлк къураргъа оноу этиб «Батча» деб фермер мюлк кьурайды. Алгъы бурун къойла бла кюрешеди, талай джылдан тууар малланы кёб этеди. Бусагьатда Ахматны мюлкюнде 70 тууар малы барды: ийнекле, бугъала, къунаджинле, бугъагъа турула, танала, бузоула. Малла къыш элден узакь болмай кюнбетде орналгьан фермада турадыла. Джай Пхиягъа джууукъда эркин тау джайлыкьда кютюледиле. Ахматха юй бийчеси Фатима, кюёйю Хапаланы Алим болушадыла. Къышха ашны кеслерихазырлайдыла, джетмегенин сатыб аладыла. Ахмат къарыусузгъа, онгсузгъа чомарт къолун узата, кьарнашлыкъгъа, шохлукьгъа кенг джол бере, юлгюлюлени джолунда элчиледен, башхаладан сый табыб ишлейли. Батча улу Джангы джылда Джуртубузгъа, халкьыбызгъа былай алгьыш айтады.

-Уллу Аллах Джуртубузда, халкьыбызны арасында мамырлыкь, рахатлыкь орнатсын. Хар адамны джюрек къылы игиликни согъа керек кюнде бир-бирине болушурча болсун. Адеб, намыс, атабабадан келген ашхы адетле хар юйдегини тёрюнде джашасынла. Джаш тёлюбюз ариу халили, фахмулу, билимли болуб ёссюн. Бугьаны джылында миллетни малы кёб болуб, адамла джукъ керекли болмай джашасынла. Аллах барыбызгъа да бу дунияны игиликлерин берсин! Амин!

Батчаланы Ахматха Джангы джылны аллы бла, эндреуюк (декабрь) айны З1-де, 70 джыл толлукьду. Ол аллай бир заманны ичинде адамлагъа игилик этиб джашагьанын аны таныгъанла айтадыла. Ахматны ашхы юбилейи бла юй бийчеси, сабийлери, биз да алагъа къошуЛуб алгьышлай, мындан ары даанга кючлю саулукъ, узакъ ёмюр, къууанч, насыб теджейбиз.

УЗЕИРЛАНЫ Хусей.

Прикрепленные файлы

Изменено: Tinibek - 27.01.2021 05:20:33
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 27.01.2021 05:06:50
Сообщений: 1273

1 0

2020 дж. эндреуюк айны 29 КЪАРАЧАЙ
Бугьаны джылы
Мал байлыгъыбыз таркъаймасын!



Ата-бабаларыбызны усталыкьларына кертилик таныта, мал бла кюрешген керти, джигер адамланы бириди Герюкланы Азнаур. Ол асыулу малла къурай, кёб джылланы кюрешгенди. Аланы ичинде къарачай тукъумлу тууарлары да барды. Аланы Дууутха, Учкуланнга, Марагъа, башха эллеге айланы, излеб, сатыб алыб алай джыйгъанды. Аны ал джыллада 250 тууар малы бар эди, бусагъатда бир кесек азайтханды. Алай болса да бюгюнлюкде ийнеклери, бугъалары, къунаджинлери, таналары, бузоулары барды. Арый-тала билмеген джигер адам алагьа юйдегиси бла къарайды.

Ол айтхандан, къарачай тукьумлу бугъала, ийнекле, башхаладан бир тюрлюдюле. Ала сууукъгъа бек тёзедиле, тиридиле, отлаб кеслерин тойдуруб айланадыла, дженгил ё&сген, эт тутхан малладыла.

Быйыл Бугъаны джылында ол бизге кёргюзген малы къарачай тукъумлу талгьыр бугъады. Анга эки джыл да толмагъанды, алай болса да, ол тёртджыллыкьча кёрюнеди.

Герюкланы Азнаур Бугьаны джылында бугъасыны башындан тутуб, Уллу Аллахдан тилек тилей, халкьгьа алгьыш айтады:

- Джангы джылда, Бугьаны джылында, Аллаху Тагьалабуюруб миллетибиз малны кёб тутсун. Эм кьарыусуз джашагъан юйдегини арбазында эки ийнекден аз болмасын. Къарачайлыла ийнек сютню, айранны ичсинле, эт, сютбашы, джау ашасынла, сабийле, къарт, джаш да токълукьда джашасынла. Къарачай эллени орамларында ийнекле, бугъала ёкюрюб айлансынла. Атыбыз, кьоюбуз, эчкибиз, къанатлыларыбыз кёб болсунла. Джылны хар чагьында байрамлада, къууанчлада, башха заманлада да малла кесиучюле болайыкъ, къурманлыкъла этейик. Мал рысхыбыз, башха харакетибиз таркъьаймасын. Джюреклерибиз бир-бирибизге ачыкь болуб, къуру игиликле этерге талпыйыкъ. Бир Аллах мамыр кюнню тюбюнде халкъыбызны, башха миллетлени да къыйынлыкъладан, чырмауладан, палахладан, азабладан, аурууладан сакъласын деб тилейме! Амин!

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 27.01.2021 04:12:14
Сообщений: 1273

1 0

2020 дж. эндреуюк айны 29 КЪАРАЧАЙ
Ахлуларыбызны алгьышлары

«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТНИ БАГЬАЛЫ ОКЬУУЧУЛАРЫ!



Келе тургъан Джангы 2021-чи джыл бла алгьышлайма! Озуб баргъан 2020-чы джылда СОVID-19 деген джукъгъан ауруу къралыбызгъа да, саулай дунияны башына да уллу заран салды.

Кесини тарихинде кёб тюрлю джарсыуланы кёре келген къарачай халкъыбыз кёлсюз болуб къалмай, къыйын болумладан сыйы бла, намысы бла чыгъа келгенди. Аллах айтса, бу джукьгъан аурууну да, экономика джаны бла да джетишмеген затланы да хорлаб, саулугьубуз бла, эсенлигибиз бла мелхумлукъда джашаб башларбыз деб ышанама.

Хар ашхы ахлуму да сыйын кёреме, хар бирине да салам береме.

Атала, анала сабийлерини къууанчларын кёре, туугьан джуртларында чууакь кёкню тюбюнде терен кьартлыкъгъа дери джашасынла!

Джангы джыл бла, багьалы джердешлерим!

СЕМЕНЛАНЫ Владимир,
армияны генералы,
1999-чу - 2003-чю джыллада КъЧР-ни Президенты.


СЫЙЛЫ КЪАРАЧАЙЫМ, ДЖИГИТ КЪАРАЧАИЫМ!



Джангы джыл огъурлу джыл болуб келсин, барыбызны да къууандыра, бир-бирибизден тансыгьыбызны алдыра. Алкъын юйдегили болмагъанла кьысха заманда насыбларын табсынла. Сабийлери болмагъьанланы сабийлери бола, бютеу ашхы муратлары толсунла!

Къыйын джыл эди быйыл, ол тарихде къалсын, мындан ары хар не да онгуна айлансын. Къарачайны сюйгенле да, Къарачайны сюймегенле да Къарачай сюйгенлей болсунла!

Билмей тургъанлай, меннге джукь болгъаны болса, бюгюн айтырыгьым былайды: джанымдан эсе артыкъ сюйген Къарачайым-Малкъарым, сыйлы ахлуларым, тау джуртугъузну анагьызныча сюйюгюз. Не осал, не ашхы кюнюгюзде, джылыгьызда, ёмюрюгюзде да Эресейден башха биз бир кишиге да керек болмагьаныбызны эсгергенлей туругъуз. Биз аны не къадар алгъа ангыласакъ, ол къадар терен бегирикдиле бизни насыбыбызны тамырлары.

Бу Джангы 2021-чи джылда уа хар кьыйын джолдан махтау бла, сый бла ёте, джаш тёлюню халкъыбызны ашхы адетлерине юрете, башха миллетле бла шохлукь джюрюте, онглу онгсузну эсгере, эм бек сюйген адамларыгъызны къууанчларын кёре, саулугъугъуз, эсенлигигиз бла джашагъыз!

ЗАЛИХАНЛАНЫ Михаил,
Социалист Урунууну Джигити, РАН-ны академиги,
РФ-ны Кърал Думасыны депутаты,
спортну халкъла арасы дараджалы устасы.

«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТНИ БАГЬАЛЫ ОКЪУУЧУЛАРЫ!



Джангы джылыбыз огъур бла келсин! Халкъыбызгъа, кьралыбызгъа, сау дунияны башына да рахатлыкъ келтирсин! Шахарлагъа, эллеге, хар бир юйдегиге да рысхы, берекет берсин!

Джангы джылда бу аман ауруу бир адамыбызгъа да джетмесин! Аллах бизни сыйлы къартларыбызсыз этмесин! Джаш тёлюбюз ата-аналары эмда кеслери сюйгенча болсунла, санлары саулукьдан, кючден, ангылары уа акъылдан, билимден толсунла! Ашхы адетлерибизни тута, намысларын сакълай, абынмай атласынла. Хар заманда Уллу Эресей кьралыбызны ичинде халкъыбызгъа сый, махтау келтиргенлей турсунла! Къадарыбыз бетибизни джерге къаратмасын, ёлгенлерибизни унутур ачыуну Аллах сынатмасын.

Хар бир ахлубуз да кьолундан келгенича республикабызгъа, Эресей

къралыбызгъа таза къуллукъ этсин. Къобан суу Азау тенгизге джетген кибик, халкьыбыз ашхы муратларына джетсин! Бир-бирибизге таза болсун джюрек сырыбыз! Огъур бла келсин Джангы джылыбыз!

ТЕМРЕЗЛАНЫ Бориспий,
РФ-ны махтаулу врачы, Шохлукъну орденини кавалеры,
КьЧР-де Багъыу-реабилитацион аралыкъны баш врачы.

«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТНИ ХУРМЕТЛИ ОКЬУУЧУЛАРЫ!



Келе тургъан 2021-чи Джангы джыл бла таза джюрекден алгьышлайма!

Озуб баргьан 2020-чы джылыбыз бир кесек мутхузуракъ болду. Алай болса да, кёб джарсыуланы кёрюб чыныкъгъан халкьыбыз, бу джукъгъан аурууну да хорларыгъына мен ийнанама. Елгенлерибиз джандетли болсунла, ауруб тургьанларыбыз къысха заманны ичинде сау болсунла, сауларыбызгъа да Аллах сюек саулукь берсин. Бу Джангы джылда дуниягъа уллу насыб келсин.

Халкъыбызны ашхы адетлерин сакьлай, ана тилибизни, таза динибизни джакълай, сабийлеригизни, туудукьларыгъызны къууанчларын кёре, хар ашхы адамгъа джылы салам бере, тутхан ишигизде мийик дараджагъа джете, Уллу Эресей къралыбызгьа халал къуллукь эте, къууанчдан, насыбдан тола, терен къартлыкьгъа дери джашаргъа буюрсун Уллу Аллах!

Джангы джыл бла, багъьалы ахлуларым!

КЪАРАКЕТЛАНЫ Салис,
РАН-ны академиаги, химия ипмуланы доктору,
«Щёлково Агрохим» компанияны баш директору,
П.А. Столыпин атлы миплет аграр саугъаны лауреаты.

Прикрепленные файлы

Изменено: Tinibek - 27.01.2021 04:14:33
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 27.12.2020 03:58:22
Сообщений: 1273
2020 дж. эндреуюк айны 12 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
ТАУНУ ОЛ ДЖАНЫНДА ХАЛКЪЫБЫЗ

Аллы газетни 94-чю номериндеди.

Эсимден бир заманда да кетерик тюлдю, КъабартыМалкъарны Гостелерадиосуну «Ёмюрлени теренинден» деген кёзюулю бериуюне Эресейни сыйлы алими Хабичланы Магомет бла тарихчи профессор Лайпанланы Къазийни чакъыргъаным, перестройканы къыстау заманында ала Шимал Кавказны джер картасын алыб келген эдиле. Ол карта Ленинград шахарда Ата джурт къазауат башланнгынчы джарашдырылгъан эди, басмаланнган а 1942чи джыл Къазанда этилген эди. Бизни барыбызны да сейир-тамашагъа къалдыргъан бир зат эди: Къарачай АО-ну арасы Микоян-Шахарны аты Клухориге тюрлениб, Къарачайны джери уа Грузин ССР-ге къошулуб тура эди!..

***

Узакъ 1915-чи джылда, Биринчи Дуния уруш баргъан заманда, «Природа» деген ара журналда, бу ариу джерлени кийик адамларындан тазалаб, мында Эресей империяны байларына, бийлерине солуу юйле, санаторийле ишлерге тыйыншлысыны юсюнден оюмлай эдиле бир къауумла. Ол къауумла алай мурат этген кёзюуледе уа, Къарачайны джашлары Орус аскерледе фронтлада сермешгендиле. Дуниягъа айтылгъан «кийик» Кавказ дивизияда къуллукъ этген кёбкъарачай джашбар эди. Аланы араларында Георгийни толу кавалерлери Байрамукъланы Джатдай; 2-3 кере ол саугъаны алгъанла: Ёзденланы Дауут, Боташланы Ахаз, Боташланы Сосран. Ашхы къуллукъ этиб, генерал чынны алгъанла да болгъандыла, Кърымшаухалланы Мырзакъулча.

Генералны сагъыннганыбыз бла, Николай Петрусевични эсгермей кеталмайма. Ол, 1860-чы джылдан башлаб, Къарачайны приставы болуб тургъанды. Къарачайлыла анга, уллу багъа-сый бергендиле. Къарачай тилге юренсе, адетлерин, тёрелерин билсе, халлары бла келишсе, андан башха, не керекди?!. 1880-чы джыл Кавказдан узакъда, Туркестанда, Николай Петрусевични ёлтюргенлеринде, къарачайлыла, ачха джыйыб, къазакъла бла бирге ары барыб, аны ёлюгюн, келтириб, Къарачайда асырайдыла. Ол адамгъа къарачайлыла бюгюн да уллу намыс, уллу хурмет этгенлей келедиле. Ма ол айтханды, Къарачайны байлыгъы, джерини ариулугъу мындан ары да кёб джылланы аны халкъына джарсыу болгъанлай турлугъун...

XIX-чу ёмюрде Шимал Кавказны халкъларыны келечилери Осман империяны джерлерине кёчюб тебрейдиле. Ол кёчгюнчюлюк тарихде «мухаджирликча» белгилиди. Бир-бир халкъланы уа кёбюсю кёчюб кетгендиле. Бу иш уллу империяланы саясатлары болгъанына кимни да ишеги джокъду. Аны юсюнден алимле кёб джерде кёб тюрлю оюмла да айтадыла. Мухаджирликни къыйынлыгъы къарачайлыланы да бир джанында къоюб кетмегени белгилиди.

Бюгюнлюкде къарачайлыла дунияны кёб тюрлю къралларында джашайдыла. Барысындан да кёб а ала Тюркдедиле. Къарачайлыланы культура аралыкълары эки журнал чыгъарады: «Бирикген Кавказ» тюрк тилде, «Къарт-Джурт» - къарачай тилде. Къарачай мухаджирлени туудукълары бусагъатда анда 14 эл болуб джашайдыла. Арт кёзюуде уа кёб юйюрле уллу шахарлагъа кёчедиле, болсада ала шахарлада да миллет-культура аралыкъла къурайдыла, тилни, адетни, миллет сезимни сакъларгъа кюрешедиле. Мухаджирлеге, кеслерини ёз, ариу табигъаты болгъан джерлеринден айырылыб, тенгиз тийреледе джашау этерге тюшгенди. Ма ол заманлада кёчгюнчюлени бир къаууму солтан Абдул-Хамитге болушлукъ тилей келеди, быланы Анатолияны ич джерлеринде джашаргъа къоярча. Анда айтады бютеу османланы патчахы: «Кавказдан келгенле мени къарнашларымдыла. Ала къалайда сюйселе, алайда джашаргъа эркиндиле. Ала излеген - мени буйругъумду».

Ол тюбешиуден сора Кавказдан келген мухаджирле джюреклери разы джерледе джашаргъа эркин боладыла. Бай къарачай элледен бири Башюйюкню къуралгъан тарихи уа былайды. Бери келгенлеге юйле ишлене тургъунчу, алагъа Конияны губернатору къонакъбайлыкъ этиб тургъанды. Ол кёзюуде башюйюкчюле Кония шахарда джашагъандыла. Къарачайлыла, джангы юйлерине кёчгенден сора, элге «Юмран Хамидие» деб атагъандыла. Аны тау тилге кёчюрсек, «Хамитни саугъасы» деген магъананы тутады. 1918-чи джыл, Тюркде патчахлыкъ тайдырылгъандан сора, элни аты Башюйюкге тюрленеди. Бюгюнлюкде башюйюкчюлени сабанлары 35-40 километрге дери барадыла. Хар бир юйюрню да арбазында тракторлары, комбайнлары, джюк ташыгъан машиналары бардыла. Къралны сапариши (заказ) бла была будай бла арпа ёсдюредиле.

1919-чу джыл къарачайлыланы асламы Кемальпаша (Ататюрк) башчылыкъ этген революция (ынгкъылап) джанлы сюеледиле. Къарачайдан чыкъгъан мухаджирлеге башчылыкъ этген Ататюркню антлы тенги Бозкъурт эди. Тюрк революцияны баш хорламларындан бири - тюрк миллет бла аны тили къуралгъаны болгъанды. Тюркде джашагъан къартланы бюгюн да эслериндеди ол заманлада алимлени къарачай эллеге басыныб келиучюлери эмда хар сёзню, хар айтыуну магъанасын соргъанлары, джазыб алгъанлары. Алимле Ататюркню: «Къарачай халкъны табыгъыз, аладыла бизни эртдегили да, таза да тилибизде сёлешгенле», - дегенин энчи чертиб, къатлаб-къатлаб айта эдиле. Аны юсюнден Къарачай-Черкесни «Ленинни байрагъы» деген область газетинде сириячы мухаджирлени туудукълары да айтхандыла. Ататюрк, тюрк тилни тыш сёзледен тазалагъан ишин башлардан алгъа, алимлени чакъырыб: «Барыгъыз, къарачай элледе туругъуз да, аланы эм ариу сёзлерин алыгъыз», дегенди. Къарачай тилни буруннгулулугъун, байлыгъын уллу орус алимле да черте келгендиле. XIX-чу ёмюрню ахырында Францияда чыкъгъан «Мусульманин» деген журналланы биринде уа: «Таулуланы таза илму билимлери джокъ эсе да джаш тёлюню юретиу амаллары, джоллары бирда болмагъанча мийикдиле, бу дуния магъанасы болгъан культурасы бла айтхылыкъ Европа энди джууукълаша келеди...» - деб, мийик багъа бергенди.

***

Джашауубуз демократияны джорукъларына кёре къуралгъанлыкъгъа, къарачайлылагъа кир джагъаргъа, чимдерге кюрешген къылыкъла Азиядан сюргюнден къайтхандан сора да тохтамагъандыла. Ол аны «джарты» реабилитациясыны хатасымыды - билген Аллахды. 1970-чи джыл Сабийлени къоруулау кюн Тёбен Тебердиде урушну кёзюуюнде ажымлы ёлген сабийлеге сын таш салынады. Ол сабийлени немецле бла былайлада джашагъанла ёлтюргендиле деб айтылыб тургъанды. Былайлада джашагъанла уа - къарачайлыла! Дунияны джер-джерлеринден келгенле, бу сын ташны къатында тохтаб, алагъа дууа тутдуруб, немецле бла мында джашагъан къарачайлыланы мурдарлыкъларыны, адамсызлыкъларыны юслеринден кёб хапарла эшитиб тургъандыла.

Былайда 1988-чи джыл белгили ленинградчы поэт Юрий Логинов КъарачайЧеркес областны биринчи секретарына джазгъан къагъытындан бир юзюкчюкню келтирмей болалмайма: «Манга бек къыйынды сабий кюнлеримде мында кёрген ачыууму эсгерген. Алай андан да къыйын а бу огъурлу, кишиликлери болгъан адамланы бетлерине къарагъанды. Ким эсе да, болмагъан затланы къурашдырыб, аман бетли этерге кюрешеди быланы, миллет сезимлерин тюб этерге излеб. Бу сын ташны салыннганы бедишликди, бу затны иннет (идеология) диверсиягъа санайма». 1990-чы джылда уа КПСС-ни АК-ны баш газети «Правда»: «Ала ётюрюк хапарла болгъандыла (орусча айтханда «утка»), бизни уста чекистлерибиз джарашдыргъан... КГБ бла Ставрополь крайны, КЧАО-ну прокуратураларыны органлары къурашдыргъан иш болгъаны тохташдырылгъанды», деб дженгдире эди.

Мен Къарачайны хапарладан билмейме, намысны, сыйны, кишиликни тауларындан эсе мийик тергеген, мийик салгъан Къарачайны. Аны къонакъбайлыгъы бютеу Кавказгъа айтылады. Аланланы башчысы Болат къуру кесини къонагъын Алтын Орданы эмири Утуркуну Темирланнга бермегени ючюн, гунч болуб тоналгъанды Аланла къралы. Темирланны: «Сенде бугъунуб тургъан Утуркуну джибер манга, алайсыз асланладан къуралгъан, хорланыуну билмеген аскерле бла келликме», - деб джазгъан къагъытына Болат былай джууаб къайтаргъанды: «Мени оюлмазлыкъ къалаларым бардыла, уруш кереклерим да джетишедиле. Утурку мени къонагъымды. Джаным ичимде болгъан къадарда, мен аны санга бермем. Онгум, кючюм таркъайгъынчы, аны тёппесинден тюгю да тюшмез». Ма ол хал, ма ол ёт бюгюн да Къарачайда джашайды. Ышаннгылыкъ бла, кертичилик бла айырмалыдыла къарачайлыла.

Тюркню джерде джюрюген аскерлерини башчысы Шакъман Акай бла СССР-ни джерде джюрюген аскерлерини башчысы Семенланы Владимир бир кёзюуде къуллукъ этгендиле. Бири НАТО-да, бири уа «Варшавский договорну» къралларында. Экиси да - бир миллетни адамлары. Быллай шартла дагъыда бардыла.

Къарачайны сюргенден бошамагъан КПСС-ни АКны секретары Суслов эртде ёлгенликге, аны ишин джашыртын бардыргъанла табылыб тургъандыла. Къууандыргъан къуру бир затды: къарачайлылагъа кир джакъгъан, аланы аман бетли кёргюзтген кърал политика тюлдю, къайда ётген-сётгенлени энчи къара ишчиклеридиле.

***

Къарачайлыла, бизни барыбызча, джангы къралда, джангыргъан Эресей Федерацияда джашайдыла. Бюгюнлюкде Къарачайны таулары бла къралыбызны чегини иги кесеги ётеди. Къарачайлыланы къралгъа къуллукъ этерге сюйген кючлерини уа не къыйыры, не чеги джокъду. 1926-чы джыл учкуланчылагъа врач-окулист, профессор С.В. Очаповский джазгъан къагъыт «Горская жизнь» газетде басмаланнганды. Анда былай айтылгъан джери барды: «Къарачайдан кетерими аллында, андан айырыла туруб, Бир Аллахды билген, къаллай бирге дери баш урургъа сюеме анга. Къуру да мында, Минги Тауну этеклеринде, сезгенме мен къарачай халкъны джюрек халаллыгъыны мийиклигин...». Кавказгъа бюгюн джангы кёз къарам бла къараргъа, аны халкъларыны джарсыуларын ангылаб, заманнга кёре, аладан къутулууну джангы джолларын ызлай билирге керек болгъаны баямды. Бек башы уа – бирбирине тынгыларгъа, таулу къартлача, бир-бирине артыкъ сёз айтмай. Алай болса, уллу Эресейни джюрек тебиую мында, Кавказда, эшитилир.

ДОДУЛАНЫ Аскер,
«Минги Тау» журналны
баш редактору, КъЧР-ни
халкъ поэти.
Нальчик. 2004 дж.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 27.12.2020 03:57:37
Сообщений: 1273
2020 дж. эндреуюк айны 12 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ТУТХАН ИШИН СЫЙ БЛА ТОЛТУРАДЫ

Халкъны атын махтау бла айтдыргъан адамланы бириди медицина илмуланы кандидаты, доцент, КъЧРни махтаулу врачы Тебуланы Мухутдинни джашы Ахмат. Ол бютеу джашауун миллетине хайыр келтиргенлей, джарагъанлай ётдюрюб барады.


Ахмат 1954-чю джыл арттотур (апрель) айны 4-де Къыргъыз ССР-ни Будёновка элинде туугъанды. Школну бошагъандан сора Къыргъыз кърал медицина институтха кириб, аны джетишимли тауусуб, врач-педиатр усталыкъ алыб чыгъады.

1978-чи - 1980-чы джыллада Нальчик шахарда терк болушлукъ табдыргъан шахар клиника больницада врач-педиатр болуб ишлегенди. Алайда джаш уста ауругъанланы саулукъларын тыйыншлысыча багъа, атын иги бла айтдыргъанды. 1981-чи - 1982-чи джыллада Къарачай район ара больницада район педиатр болуб, ауруб инджилген кёб адамгъа, саулугъун багъаргъа болушханды.

Фахмулу врач билимин кенгертир муратда 1982-чи - 1988-чи джыллада СССРни Илму министерствосуну академиясыны эндокринология усталыкъдан иш этиб ачылгъан клиника ординатурасында окъуб, анда аспирантураны очно бошагъанды. Фахмусун, алгъан билимин миллетине берир муратда Къарачайгъа къайтыб 1989-чу - 1996-чы джыллада Къарачай-Черкес облисполкомну Саулукъ сакълау управлениесини тамадасыны орунбасары, баш педиатр болуб ишлейди. Заман бара, аны Къарачай-Черкесияны саулукъ сакълау министрини орунбасары къуллукъгъа саладыла. Республиканы миллетлерини саулукъларына къайгъыра, саулукъ сакълаугъа джангы затла кийире, ол къуллугъун да джетишимли толтурады.

1996-чы джыл Тебу улу Черкесскеде шахар сабий больницаны баш врачы болады. Гитчечиклени саулукъларын тинте, тюзете ёсюб келген джаш тёлюню саулукълу этиуге энчи юлюш къошады. Сегиз джылгъа джууукъ замандан сынамлы врачны республикан клиника больницаны баш врачы къуллукъгъа саладыла. Ахмат ол къуллугъун 2009-чу джылгъа дери сый бла толтурады.

Ахматны спорт туризм джаны бла джетишимлери да мийикдиле. 1997-чи джыл Б. Бегеуул улудан, Тебуланы Ахматдан, Хапчаланы Рамазандан, Байрамукъланы Умардан къуралгъан альпинист къауум Минги Тауну эки башына да чыкъгъанды. Джашла ары чыкъгъан кёзюулеринде Минги Тауну башына атла бла къалай чыгъаргъа боллугъуну юсюнден да сагъыш этгендиле. Алай бла Ахмат 1998-чи джыл Минги Тауну кюн чыкъгъан башына (5633 метр) къарачай тукъумлу атла бла чыкъгъан экспедицияны къураргъа болушханды, кеси да аны члени болгъанды.

Бир джылдан Минги Тауну кюн батхан башына (5642 м) къарачай атла бла чыкъгъан экспедицияны альпинист къауумуна Тебуланы Ахмат башчылыкъ этгенди. Аны бла да къалмай, Ахмат атла бузлагъа къыйналмай чыгъарча, аланы туякъларына «бурулгъан чюйлери» болгъан налла къурагъанды. Ким биледи, аллай налла болмасала, атла Минги Тауну башына чыгъалмай къалыргъа да болур эдиле.

Тебу улу 2008-чи джылдан башлаб, Шимал Кавказ кърал академияда Медицина институтда доцентди. «Организация здравоохранения» деген предметден студентлеге дерсле бере, бу джаны бла кёб джаш адамны билимли этеди.

Ахмат 2009-чу джылдан бери Эресей Федерацияны саулукъ сакълау санагъатында ишлегенлени профсоюзларыны Къарачай-Черкес республикан организацияларыны тамадасы къуллукъну да бек иги толтурады.

- Республиканы медицина къуллукъчуларыны 92 проценти бизде профсоюздады. Профсоюзну баш борчларыны бири, аны членлерини юрист эркинликлерин джакълауду, консультацияла бериудю. Медицина къуллукъчуланы эркинликлери бузулсала, алагъа эс бёлебиз. Айлыкъны юсюнден тарыкъгъан болса, анга къарайбыз. Медицина къуллукъчула бизге берген взносларыны 60 процентин ызына, коллективге, къайтарабыз. Ала, уставда белгиленнгеннге кёре, аны неге сюйселе, анга джоядыла. 40 проценти бизге къалады. Биз аны бир кесегин бизни бирикдирген профсоюз къуралышха беребиз, экинчи кесегин, ала ишлеб турурча, Ара комитетге беребиз. Бизге алай этиу бир да игиди, не ючюн десегиз, анда бизге ишлеген сынамлы, кючлю юристле, экономистле бардыла. Аны тышында 50, 60, 65 джыл толгъанлагъа, ала юбилейлерин белгилерча материал болушлукъ этебиз. Бусагъатда COVID-19-дан ауругъан медицина къуллукъчулагъа мадарыбызгъа кёре къаллай бир ачха тёлейик, деб санай турабыз.

Андан сора, саулукъларын тюзетирге санаторийлеге барабыз деген профсоюзланы членлерине, кесибизни 40 процентибизден, 4-шер минг сом беребиз. Тенгизге солургъа барабыз деген коллективге уа, машина тутсала бензин къуябыз неда мадаргъа кёре, башха бир зат бла болушабыз. Профсоюзну членлерин дагъыда башха затла бла да джакълайбыз, - дейди Ахмат.

Тебу улуну кърал дараджада алгъан кёб тюрлю Хурмет грамотасы, Бюсюреу къагъыты, башха саугъасы барды. Аланы арасында Минги Тауну башына къарачай тукъумлу атла бла чыкъгъан экспедицияны къурамында, туризмни ёсюмюне къошхан юлюшю ючюн Эресей Федерацияны Президенти Владимир Путин берген «За заслуги перед Отечеством» деген II-чи дараджалы ордени, башха сыйлы белгилери, Эресей Федерацияны Профсоюзларыны грамотасы, Къарачай-Черкесияны Правительствосуну, Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) Хурмет грамоталары дагъыда башха саугъалары бардыла. Ол «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу врачы» деген сыйлы атны да джюрютеди.

Ахмат юй бийчеси Борлакъланы Ахматны къызы Фаризат бла бирге эки сабий ёсдюреди. Къызы Назифат КъЧР-ни Арбитраж сюдюнде сюдю къуллукъну толтурады, бир къызчыкъ ёсдюреди. Джашы Назир а табышлылыкъ бла кюрешеди.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 23.12.2020 03:27:24
Сообщений: 1273
Жашауда сейирлик, ангылашынмагъан затла кёпдюле
16 декабря, 2020 - 16:33

Биз сабийлигибизде терк – терк эшитип тургъанбыз Огъары Малкъарда тилек этген жер болгъанын. Сабийлери болмагъан тиширыула ючюн билгич ол жерге барып тилек айтханды. Битеу башха къыраллада да бардыла аллай сыйлы жерле. Сёз ючюн, Петрич шахардан сегиз километр узакълыкъда Рупите элни къатында къабырлагъа дунияны кёп жерлеринден келген адамла жыйыладыла. Рупите Кожух деген жер эрттегили уллу вулканны кратериди. Шёндюге дери да андан бюркюп чыгъып турады тылпыулу гара суу. Ахыр жыллада билгич тиширыу вулканны тамагъында жашагъанды эм адамлагъа да алайда къарап болгъанды. Былайны нек сайлагъансыз деп соргъанларында, манга огъаргъыдан былайда жаша деп билдиргендиле, былайы манга кюч - къарыу береди,бир кезиуледе былайда уллу от къайнап тургъанды, бу сыртны тюбюнде уллу жашырынлыкъ зат да барды, дегенди Ванга.
Кимге да баямды .жер башында болгарлы билгич Вангача адамла бек аздыла. Нальчикни уа хар кварталында кеслерин аллайгъа санагъан юч - тёрт адам барды. Ол жалгъан билгичлеге халкъ жюрюйдю, ахчаларын, заманларын да къората. КъМР-ни Муслийманларыны дин управлениясыны башчысыны орунбасары Отарланы Хызыр айтханнга кёре, билгичлик бла кюрешиу ислам динде бек уллу гюняхды. Къадарымы билеме деп баргъаннга да, аны айтыргъа кюрешгеннге да. Билгичле шайтанла бла ишлейдиле. Кёпле шайтанланы болгъанларына ийнанмайдыла. Алай «шайтан» деген сёз Къуранда 85 кере айтылады, болмагъан зат битеу дунияда да бек сыйлы китапладан биринде аллай бир кере къайтарыллыкъмы эди?
«Билгичге барып, анга къадарын ышаннган, андан болушлукъ излеген адам тобагъа къайтыргъа керекди. Жаланда Аллахха ышаныргъа, андан болушлукъ сакъларгъа керекди»,-дейди Отарланы Хызыр.
Алай бла кесин муслийманнга санагъан адам билгичге бармазгъа керекди, жангылып, бу гюняхлы ишни этген эсе уа, тобагъа къайтып, жюрегин тазаласа, саулугъуна игиди.
Табийгъатны бузулуууну юсюнден тохтаусуз айта эди

Ётюрюк билгичликни бизнес этерге кюрешгенлени айтмасакъ, не десек да, анда – мында сейирлик, озгъан, келлик заманланы да кёрген адамла боладыла. Сёзсюз, Ванга аладан бириди. Экология болумну юсюнден айтханда уа, озгъан ёмюрню 50-чи жылларында окъуна, жер башында хауа болумланы тюрлениулерини юслеринден киши да тийишлисича сагъыш этмеген заманда, билгич битеулю иссилик жерни къысарыгъын сезгенча эди. «Сууукъ жерле жылынырыкъдыла, алада папоротникле ёсерикдиле. Вулканла уянырыкъдыла. Уллу толкъун адамдан толу уллу жагъаны, шахарланы басарыкъды, болгъан суу тюбюне кетерикди, къайда эсе да тенгизде жер кётюрюллюкдю».
Ванганы айтханына кёре, хауа эм жер тебиуле битеу планетаны къалтыратырыкъдыла, аны хатасындан дуния тюрленирикди. Бусагъатда битеу къыраллада да алимле экологияны юсюнден айтханлай турадыла, битеудуния уруш болмаса да, экология катастрофала биз таныгъан дунияны гунч этерге боллукъдула. Чыранла эрип башлагъандыла, сууукъ жерле жылыдан жылы боладыла жылдан жылгъа адам улуну заводларыны, фабрикаларыны хаталарындан, тенгизле кирленнгендиле. Адам улу эссизлиги, жутлугъу бла, жаланда ахча излегени бла тёгерегинде ёсген битимлени, жаныуарланы, жерни кесин да тюп этип баргъанын Ванга айтханлай тургъанды.
Бусагъатда бизни республикада кёпле череклеге канализацияларын тюзюнлей чыгъарып къоядыла, алгъын а тау элледе арыкъ сууну тазалыгъына сейир этер эдинг. Агъачланы тохтаусуз къырадыла. Не сууну, не терекни, не жаныуарны сакъларгъа сюймеген, болгъанны къыргъан, кирлендирген, бузгъан адам не игилик сакъларыкъды кесине? Ким билсин, къыйын аурууланы жайылып баргъанлары адамны эссиз, эриши къылыкълары бла байламлы болурму?
Нальчик шахарда жашагъан бир «билгич» алгъын школда ингилиз тилден устаз болуп ишлеп тургъанды, артда уа картла салып башлагъанды. Аны юсюнден кеси былай айтады: «Мен устаз болгъан заманымда биринчи эрим бла жашай эдим. Ол ичгичи эди. Аны, кёп жерлеге элтип, бакъдырыргъа кюрешгенме, алай бир зат да тюрленмегенди. Жашчыгъым атасын кеф болуп тургъанлай кёреди деп, жюрегим бек къыйналыучу эди. Эримден айырылгъанымдан сора да, не сейир, мен ким бла шуёхлукъ жюрютюп башласам да, ол ичгичи болуп чыгъа эди. Ма ол заманда психологиядан китапланы окъуп башлайма. Таро картла психология илмуну кесегидиле. Алгъа школда устаз тенглериме картла салгъанма. Артда аланы шуёхлары келип башлайдыла манга.
Ол кезиуде жашауум тюрленеди. Школдан кетип, билгичлик бла кюрешип башлайма. Хар келгенни жанын эшитирге кюрешеме. Психология жаны бла билимим бек болушады. Алгъын къуру жиляп туруучу эдим, энди жилямайма. Экинчи кере эрге баргъанма, ол ичгичи тюйюлдю. Бусагъатда кесими юсюмден насыплыма деп айталлыкъма. Билемисиз, гитчелигимден да актриса болургъа сюе эдим. Ол умутум да толгъанды. Жашым Москвада окъуйду да, мен да кёбюсюнде Нальчикде угъай, Москвада турама. Анда Останкиногъа юйюмеча жюрюйме. Сериаллада ойнайма, бериулеге къатышама».
Ушакъ этерге адам тапхан къыйынды

Сёзсюз, кёпле билгичлеге ушакъ этерге барадыла. Аланы жашауда жюреклерине жууукъ адамлары жокъду. Биз аллай дунияда жашайбыз: атала – анала окъуна балаларындан бек узакъдыла. Эгеч къарындашны, къарындаш эгечни ангыламайдыла. Билгичлени кёбюсю уа психологладыла, ала тынгылай, ангылай да биледиле. Жылла бла битеу айтырыгъы ичине жыйылып тургъан адам билгич бла ушакъ этгенинден сора женгил болады, кесин бек насыплыгъа санайды. Нальчикде бир башха «билгични» хапарындан: « Манга бир тиширыу келеди. Ол, ракдан ауруп, химиотерапия сеансланы да бошап, бек къыйналгъан кезиую эди. Бу адам къалай жашагъанын айтханында, мен сейир этгенме. Юйюрюнде эгечлерине, къарындашларына болушханлай, аланы жарсыуларын жалчытыргъа кюрешгенлей, кесине уа ахырысы бла да эс бурмай тургъанды.
Мен анга:«Сиз кесигизни къыйнап жашайсыз. Адам кесин да бир кесек сюерге керекди. Сюйгенигизни ашагъыз, кийигиз, жашагъыз, сиз да адамсыз!Адамны жаны къыйналгъанлай турса, ол аурумай къалмайды. Сизни жаныгъыз а къыйналгъанлай турады. Кесигизни къууандырыргъа, къууанып жашаргъа юйренигиз. Ракдан ауругъанлай, адам ёлюп къалмайды, башха тюрлю жашап башласагъыз, ёмюрюгюз узунуракъ боллукъду»,- дейме. Ол тиширыу манга, эки жылдан сора келип, жюрек ыразылыгъын билдиргенди».
Шагъатлыкъла

Мен танышларыма: «Сиз жашауугъузда билгич бла тюбешгенмисиз?»-деп соргъанымда, кёбюсю хау дегендиле. Ала айтхан хапарлагъа, кертиси бла да, сейир этерчады.
«Сабий садда балам терк-терк жыгъылып башын теше эди. Бир къабартылы киши билгичди деп, аны адресин бередиле. Барсам, арбазы халкъдан толу. Сакълайма тюшге дери. Кирсем отоугъа, столунда уа – Къуран. Ол: «Сабийинг сау кюнню китап окъуп, группада къалгъанла да, устазла да анга тынгылап турадыла. Тёртжыллыкъ балачыкъ кётюралмайды ол къадар анга къарагъан кёзлени. Садикде юйретиучюге айтыгъыз аны юсюнден. Кеси окъусун китапланы, къыйнамасын сабийни. Сен кесинг да быйыл фатар сатып аллыкъса», - дейди. Сейирге къалама, ахчам болмагъанын айтама. Ол а ахча да, фатар да чыгъарыкъларын къайтарып айтады. Дууала да береди окъургъа. Не сейир, андан сора балам бир да жыгъылмады. Жууукъ заманда уа адамларым оноулашып, манга деп ахча жыйдыла, фатар сатып да алдыла. Андан бери бек кёп заман озгъанды. Бек барлыкъ эдим башха соруула бла ол адамгъа. Алай алгъаракъда ёлгенди деп эшитгенме. Жаннетли болсун».
«Мен студент жылларымда бир жаш бла тюбеше эдим. Бир жол тенг къызым бла билгичге барып, бизни тюбешиулерибиз не зат бла бошаллыкъдыла деп сорама.Ол а: «Айырыллыкъсыз»,- дейди. Мен ичимден ийнанмайма дейме. Ол а: «Ийнанмаймыса? Алыкъа, сиз айырылгъандан сора да, биз бир кере тюбеширикбиз»,- дейди. Бир талай айдан биз айырылабыз. Мен ол билгични экинчи кере орамда кёреме. Тюбешгенибизлей: «Болгъанды да мен айтханлай?»- деп сорады. Титирейме, алай бир зат да айтмайма анга. Андан бери кёрмегенме ол адамны».
«Тенгизде солуй эдим жайда. Бир кюн чыганлы къатын, къатыма келип, бетиме къарайды да: «Къоркъма, сюдде хорларыкъса, артда уа бир угъай, юч тюкенинг боллукъду»,- дейди. Кертиси бла да, тенгизден къайтханымлай, сюд башланнган эди. Бир тюкен сатып алгъан эдим да, аны алгъын иеси кесине къайтарыргъа сюе эди. Сюд мени жанлы болду. Бусагъатда уа дагъыда эки гитче тюкенчик сатып алгъанма. Энди бир угъай, юч тюкеним барды».
«Мен эрге барыргъа кёлленип тура эдим. Билгичге барама да, ол а жашны юй бийчеси да, сабийлери да бардыла, дейди. Ийнанмайма айтханына. Артда жаш бла сёз болабыз да, мен аны бла юйюр къурар акъылны къояма. Бу кюнледе уа бир танышым (жашны жууугъу) аны, кертиси бла да, юй бийчеси, сабийи да барды, дегенди.Тюз шёндю айырылгъандыла ала. Баям, мени тас этерге къоркъуп, букъдургъанды ол бу ишни. Къалай болса да, ол билгични усталыгъына уа сейир этгенме».
«Мен Терекде бир билгичге баргъанма. Жашауумда битеу болгъан затланы, бир ажашдырмай айтхан эди. Мени анам оруслуду, атам а къабартылы. Билгич мени христиан динни тутханымы, жашчыгъым а муслийман болгъанын окъуна билген
эди. Къайдан «окъуйдула» ала адамны ичин? Бек сейирди ол».
«Къара тенгизде солуй эдик. Манга уа жаланда жыйырма жыл. Кюнлени бир кюнюнде бир чыганлы илинеди манга. Ахча бермезлигими айтама. Ол, не сейир, излемей эди ахча. «Сен эрге барып, эки сабий табарыкъса. Жарсыугъа, жаланда кесинг ёсдюрлюксе аланы. Къол аязынгда тутуп. Ариу, акъыллы сабийле боллукъдула, къыйналсанг да, къыйынынгы магъанасы чыгъарыкъды», - дейди. Оздула жылла, тюз ол айтханча болду. Къалай сейирди ол. Келлик дунияланы ким ачады билгичлеге?»
Ахыр сёз

Таулула адамны къадары мангылайында жазылыпды, дейдиле. Сезебиз кёп зат къолубуздан келмегенин. Жазыугъа къажау бир адам да сюелалмагъанды. Алай къолубуздан келгенни этсек – ишлесек, таматалагъа хурмет - сый берсек, къатыбыздагъыланы жюреклерин къыйнамасакъ, биреуню ачытмасакъ, ким биледи, кесибиз да ачымай къалыр эсег а…





БАЙСЫЛАНЫ Марзият.


КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 23.12.2020 03:25:31
Сообщений: 1273
Шимал Буу





16 декабря, 2020 - 08:00





Север полярный гюренни огъары жанында халал хайыуан болуп шимал буудан уллу жокъду. Северде жашагъан халкъланы эпосларыны, жомакъларыны, нарт сёзлерини, жырларыны, хапарларыны асламысында буу баш жерни алады, аламат хайыуанча, акъыллы жаныуарча, ырысхыны, байлыкъны мурдоруча кёргюзтюледи. Кертиси бла да алайды. Северде жашагъан чукчаланы, корякланы, ненецлени, эвенклени, эвенлени, энцлени, юкачирлени эм башха ууакъ миллетлени жашаулары, ишлери да бу хайыуан бла байламлыды. Тюрк тилли бу халкъланы бир - бирлери шимал буугъа карибу дейдиле. Бу малны тюгю къаралдым - морду. Ол себепден атагъандыла анга карибу (къарабуу) деп. Ол ат Север Американы север буз океанны жагъаларында жашагъан халкъланы араларында жюрютюледи. Кийик север буула сюрюуле болуп жашау этедиле. Ашлары-ягельди (кладония тукъумлу габу). Къыш айлада буу тукъум габу кёп болгъан жерлени излей, буу сюрюуле узакъ жолланы къыдырадыла, гышмылары бла къарны къазып, чучхуп, габуну тапхынчы излейдиле.
Эркек, тиши бууланы да аламат ариу мюйюзлери бардыла, мюйюзле жыл сайын тюшедиле, аланы орунуна жангылары бек терк ёседиле. Бу хайыуанны мюйюзлерини узунлукълары 150 сантиметрге дери жетедиле, кеслери да бутакълыдыла. Терилери къалын тюклюдю, север жаныуарланыча, аны тюбюнде къуу тюгю барды. Ол себепден бу мал сууукълагъа бек тёзюмлюдю. Тиши буула жылгъа бир улакъ (бузоу) табадыла, аланы ал айлада сют бла кечиндиредиле.
Ягель тауусулгъандан сора, отлау жер излей, жолгъа тюшген сюрюуде тиши буула бла буу балала алда барадыла, къалгъанлары, эки-юч кюнден сора аланы ызларындан тебирейдиле. Ол алай жыртхыч жаныуарла (бёрюле, кийик итле, айыула) буу сюрюулени ызларындан болмаса, алларында бармагъанлары ючюн этиледи, дейдиле специалистле. Сюрюуню ызындан 2-3 кюнден сора тебиреген, къарыулу эркек бууладан къуралгъан къауум а жыртхыч жаныуарлагъа къажау турады эм алай бла алгъа кетген къарыусуз сюрюуню (тиши бууланы бла улакъланы) къоруулайды.
Север гюренни огъары жанында тундрада жашау этген халкъла шимал бууну къолгъа юйретиу бла ёмюрлени теренинден бери кюрешедиле. Бу ишде артыкъда бек буулу эвенкле ахшы жетишимле болдургъандыла: ала айырыу амалны хайырланып, энчи къумалы, кёп сютлю эм ахшы этли буу жайгъандыла. Бир эвенкли буу ючюн чукчала, коряклыла эм башхала кеслерини бууларындан экисин бергенлери да анга шагъатлыкъ этеди.
Къолгъа юйретилген север буула кенг халда хайырланыладыла: аланы чанагъа да жегедиле, минип да айланадыла, ала бла жюк да ташыйдыла. Къолгъа юйреннген бууладан 25-30-сун бирикдирип, сюрюуле этедиле. Ол сюрюулени итсиз кютедиле. Бууланы сютлери игиди, аны чийлей, къайнатып, уютуп да хайырланадыла, башын алып, жау да чайкъайдыла, андан бишлакъ да этедиле. Бууну этинден, къанындан къыймала да этедиле, къанны биширип да ашайдыла, жылы къанны алайлай да ичедиле.
Север бууну териси бек багъалыды – аны бла чумну (юртаны) юсюн жабадыла, кюйюзча да хайырланадыла, андан юс эм аякъ кийимле тигедиле, къулакълы бёркле этедиле. Мюйюзлеринден бичакъ, адыр сапла, башха ариу затла этедиле, къабыргъагъа тагъып, илкишча да хайырланадыла. Бу малны териси, мюйюзю, эти товарча да жюрютюледи. Ол себепден северде жашагъан халкъланы жашауларында кийик буугъа уугъа жюрюуню магъанасы бек уллуду.



КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 23.12.2020 03:23:54
Сообщений: 1273
Бий-Мырзаны къаласы
18 декабря, 2020 - 20:00
Жамауат
Бюгюн биз сизни 1980 жылда белгили фольклорчу эм жазыучу Таумырзаланы Далхат Хозаланы Хусейден (1895 ж.т.) жазып алгъан эсгериулени бир кесеги бла шагъырей этереге сюебиз.

Черекни боюнунда Мухол башында бир жарты къала турады. «Ол кимники болгъанды? Аны нек ойгъан болурла?» - деп, мен Къоспарты таба чыгъып баргъан сары шинли, келбетли кишиге сордум. Башындагъы шынтагы халыдан эшилген бёркчюгю бла терлеген бетин сюрте, ол сабыр жуууап къайтарды:

- Аллай кёп къалала эсгерилмей турадыла. Ол да аладан бириди. Мен аны хапарын билеме.

Уллу кюн къыздыргъан къара ташха олтуруп, Хусей хапарын башлады:

- Былайдан къала иги кёрюнеди. Артында оюлгъан туркъулары энтта да турадыла. Ала кеси заманында бийлик этген кишини юйлери эдиле. Энди уа жер бла тенг болгъандыла. Адам жашагъанды мында деп айтхан да къыйынды анга. 20-чы ёмюрню 20-чы жылларында бийиклиги он метр чакълы болгъан къаланы къабыргъанлары сау эдиле. Шёндю уа аны бийиклиги юч метр бла жарым болгъан къабыргъасы турады. Къала гыйы ташладан ишленнгенди, тытыр бла юзмез къатышдырылып къаланнганды. Къабыргъасыны къалынлыгъы бир метр чакълыды. Аны эки эшиги болгъанды: бири уллу юйюню ичинден кирип, къаланы тюбю бла чыкъгъанды, экинчи эшиги бла къаладан чыгъа келгенинглей, тереклеге айланнган жанында, ариу, кенг арбазгъа тюшерге болады. Анда бий, тукъумун жыйгъан заманда, уллу той-оюн этип болгъанды.

Огъарымалкъарлыла алайдан тёбен жанына «Къаладан тёбен» дегендиле.

Абайлада Салал деген жашчыкъ туууп ёсгенди. Кюннюм башындагъы къаялада ол жетмеген жер болмагъанды. Не къыйын жерге да кийик кибик ёрлеп кетгенди. Кюнлени биринде ол элли жашчыкъла бла айланыргъа кетгенди. Сора жол бла ёргеден ёрге кире, Салал не ёрге баралмай, не энишге тюшалмай къалгъанды. Тенглери келип юйюнде айтхандыла. Жашчыкъны атасы терк окъуна элде мараучулагъа бла къаячылагъа билдиргенди. Ала мычымайын жетгендиле. Ала кеч болгъунчу аны къутхарыуну оноуу этгендиле. Алай жашчыкъны ызындан киши киралмагъанды.

- Жанларым, кёзлерим, башха амал жокъмуду? Кеч болгъанлай сабийни жукъу басып, анларын бошайтыр, сора ол энишге жыгъылыр, - деп жарсыгъанды атасы.

Ол заманда Хоугамлада ашыгъып келген биреуленнге адамланы кёзлери илиннгендиле. «Ярабий, ол келгенден бир болушлукъ иш боллукъ болмазмы, бери тартхан кёрюнеди да?- дегенди халкъ.

Келген хар такъыйкъадан жууукълаша, аны кёрюмдюсю уллудан уллу кёрюне тебирегенди.

- Мен таныдым аны. Келген Шауурдат тюбюндеги акъ къаланы иеси Бий-Мырзады. Биз таныгъан таулада ол кирмеген къая болмаз. Ол аллай кишиди. Энди андан бир болушлукъ болмазмы, - дегенди жашчыкъны атасы.

Бий-Мырза къая тюбюне жетгенде, кюнню кёзю Чегет жанында Къызыл къаядан юзюлгенди. Андан сора терк окъуна таула ичи къарангы бола башлагъанды. Ол, адамлагъа кёзю-къашы бла салам берип, ёрлеп башлагъанды. Жухдан жухха секире, кёзден секирмеге къутула, бир уллу къая ыранны кёнделен тартып башлагъанды. Ырандан да къутулуп, бауур кибик бир сыйдам бетни ётюп башлагъанды. Энди адамла жашчыкъны бла Бий-Мырзаны аралары къысхара баргъанын эслегендиле. Алай бираздан ала кеслери да кёрюнмезча къарангы болгъанды. Насыпха, Къызыл къая башында толгъан ай кёрюндю. Кюнча жарыкъ этмесе да, къаяда къол тутар, аякъ басар жерчиклени табаргъа онг бере эди. Ашыгъып, асыры терк баргъандан, арыгъан Бий-Мырзаны терлеген аркъасына чепкен кёлеги жабышып, юсюндеги къара къапталы да ауурлукъ эте башлагъанды. Къаягъа сыртын берип, аны да тешип алгъанды.

- Салал! Къайдаса? – деп къычыргъанды.

- Мындама, Мырза. Сол жанынга тарт. Алайда ыран барды. Андан бауурланмай ёталмазса. Ырандан къутулсанг, мен тургъан жерге къарап къаллыкъса, - дегенди жашчыкъ.

«Къудуретни жаратхан Тейри, бу бери чыкъгъан да къалай этгенди! Бек батырды. Бу мындан къутулуп, ёсюп, заманына жетсе, ол жерде ол деп айтылыр», - деп келгенди Бий-Мырзаны кёлюне.

Баргъаны боллукъду.

Къасымаланы Аминат.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 20.12.2020 23:21:49
Сообщений: 1273
Геуюрге кюн, абустолну арт айы (декабрь), 15,2020 жыл
Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru ЗАМАН
Эсде тутуу
Огъурлу, унутулмазлыкъ ыз къоюп кетгендиле



Жашау бара-баргъанда бир затны ангылайса - ол тюбешиуледен къуралгъанын. Бютюн да ол сен таныгъан, хурмет этген адамланы ызлары седирей башласа, ол затны шарт сезесе. Бирле унутулмаз ыз къоядыла жюрегингде, бирле уа кетедиле, этген ишлери, сыфатлары да унутулуп.

Чочайланы Абусаламны жашы Масхут, керти таулу киши, миллетин, анатилин сюйген адам, мени эсимде огъурлулугъу бла жашайды. Ол, аны тамата къарындашы Магомет да, халкъыбызгъа келген къыйынлыкъ - кёчгюнчюлюк сабийликлерин сыйыргъанда да, таукелликлерин тас Этмеген тёлюден эдиле. Къадарны кёп сынауларындан бетлерин сакълап, мангылай жарыкълы, таза ниетли, ариу умутлу болуп ётгендиле. Аланы жашау жолларын урунууну ариулугъу жарытханды.

Таурухла айтханнга кёре, Кёнделен эл жетинчи кере къуралгъанда, ары Бызынгыдан кёчгенлени араларында Чочайланы Кичибатыр деген киши болгъанды. Аны жашы Абусалам анда туугъанды, колхозла къурала башлагъанда, жетген жаш болуп, ара мюлкню аягъы юсюне этиуге къатышханды. Абусалам бла юй бийчеси Доттуланы Мадинахан тёрт сабий къууанчын кёргендиле. Алагъа юч жаш бла къыз туугъандыла; Зейтун, Магомет, Масхут эмда Мариям.

Уллу Ата журт уруш башланырны аллында, ол игиле азап сынагъан жыллада, Абусалам жалгъан дау бла тутулгъанды. Алай бла кёчгюнчюлюкге Мадинахан къолунда тёрт сабийи бла атланнганды. Ала Къыргъызстанда Джалал-Абад жанына тюшгендиле. Алгъа Мариям бла Зейтун, ызы бла 1945 жылда Мадинахан дунияларын алышхандыла.

Бирине - сегиз, бирсине алты жыл болгъан Магомет бла Масхут - эки ёксюз кеслери къалгъанларын эшитип, ахлулары Маглуланы Кезибан аланы кеси жашагъан жерге - Фрунзе тийресинде Чапаев атлы колхозгъа - кёчюргенди. Магомет анда жети классны бошагъанлай, ара мюлкде не жумуш айтсала, жерге салмай, ишлеп башлагъанды; чюгюндюр сабанлада, маллада уруннганды, тирликлени сугъарыу ишде жарагъанды. Андан эки жылгъа кичи Масхут да къарындашына болушургъа кюрешгенди.

Ата журтха къайтханда, ала туугъан эллеринде тохтагъандыла. Магомет жау-бишлакъ заводда ишлеп башлагъанды. Алай ол заманда Тырныауузда тау-металлург комбинатха ишчиле керек болуп, ары чакъыргъанда, аягъы юсюне теркирек турур умут бла, къарындашын да алып, арсарсыз ары кёчгенди эм анда шахтада ишлеп тургъанды.

Аны анда къалай махтаулу уруннганыны юсюнден эски газетледе кёп кере айтылгъанды. Басмадан 1980 жылда чыкъгъан “Тырныаузский характер» деген китапда уа аны урунуу жолундан тынгылы хапар айтылады.

Жер тюбюнде шахтачылагъа жол ызлагъанда, кёп зат билирге керек болады. Ол жаны бла Магомет эсли эди. Болсада табийгъат адамдан къатыды, ёгмезча жерлеге да тюбейдиле тауда проходчикле. Аллай болумлада да тапханды онг Чочайланы Магомет.

Ол Моллаланы Шарафутдин бла бирге да ишлегенди. Аны бригадасына бир жол аз заманны ичине къаялы жерде 170 метр жол ызларгъа керек болгъанды. Мукулан карьерге келтирлик жолну атына “Алтынчы рудоспуск» дегендиле. Ол ишни Чочай улуну бригадасы, бек къыйналса да, болжалдан сегиз кюн алгъа тынгылы этгенин журналист Наталья Черемисина жазады ол аллында сагъынылгъан китапда.

ОЛ заманлада Магомет спорт бла да кюрешгенди. Аны къой, Тутушууда Тырныауузну жыйымдыкъ командасында кёп махтаулагъа, сыйлы къагъыт-лагъа, ыразылыкълагъа тийишли болгъанды. Штанга кётюрюпда ол кёплеге хорлатмагъанды. Футбол ойнаргъа да сюйгенди.

Магомет Ахметланы Хасанбийни къызы Соня бла бир юйюр къурагъанды. Ала юч аламат сабий ёсдюргендиле. Юйюр тамата Арсен Нальчикде эл-мюлк академияны бошагъанды. Гидромег заводда механик болуп ишлейди. Аны бла юй бийчеси Отарланы Людмиланы эки жашлары барды; Ануар бла Шамиль.

Магометни кичи жашы Аслан КъМКъУ-ну къурулуш факульгетин тауусуп, бир къурулуш биригиуде усталыгъына кёре урунады. Ол Ёзденланы Халимат бла бир юйюр къурагъанды. Ала эки жаш бла къыз ёсдюредиле; Мариям, Муслим, Зейтун.

Юйюр ийнагъы Фатима уа, Магометни жангыз къызы, жашауун медицина бла байламлы этгенди. Ол баш иеси Метланы Керим бла эки жаш бла къыз ёсдюреди; Ази-за,Аслан,Омар.

Абусаламны бу жашы башда сагъынылгъан комбинатны шахта управлениясыны къурулуш биригиуюнде уруннганды. Аскерде юч жылны ичинде къуллукъ этип къайтхандан сора да артха кесини коллективине келгенди. Кёп жылланы ол бригадагъа кеси таматалыкъ этип да тургъанды. Масхут бек тынгылы адам эди, иши да анга кёре болгъанды аны. Кёп махтаугъа жетишгенди ол урунуу жолунда - къарындашыча, майдалла, сыйлы къагъытла да алгъанды. Аны къолдан усталыгъын кёпле эслеринде тутадыла бюгюн да.

Масхут Журтубайланы Кезибан бла бирге жаш бла эки къыз ёсдюргенди. Сабийле жаланда бу юйюрню угъай,саулайда малкъар халкъны ёхтемлигидиле. Аминат, Асият, Ахмат - ючюсю да школну алтын майдалла бла бошагъандыла.

Таматалары Аминат медицина илмуланы докторуду.Тиширы-угъа бир да къыйын усталыкъны сайлагъанды ол - нейрохирургду. Мында университетни бошагъандан сора Республикалы клиника больницада ишлеп тургъанды. Ол уруннган бёлюмге тюшген саусузла бир да къыйын болгъандыла, авариядан, башха чырмыкъладан сора. Алагъа операция этерге бёлюмню Таматасы Борис Бе-лимготов кёп кере да Аминатха ышаннганды.

Илму иш бла да кюреше, мында онбеш жылгъа жууукъ ишлегенден сора Аминат Санкт-Петербургга кетип, анда МЧС-ни Экстренный эм радиация медицинаны битеуроссей арасында иш-леп тургъанды. Тюркде жашагъан Къарачайлы жаш Чомаланы Суат бла бирге къыз бла жаш ёсдюреди; Тайбат бла Мухаммат. Быйыл ол доктор диссертациясын къоруулап, къууандыргъанды аны таныгъанланы, танымагъанланы да.

Кичи къызы Асият а физико-математика илмуланы канди-датыды. Кёп жылланы Къабарты-Малкъар къырал университетде доцент болуп ишлегенди. Бусагъатлада ол Москвада “Консультант-Плюс» биригиуде окъуу-методика бёлюмню таматасыды. Доктор диссертациясы да къорууланыргъа хазырды.

Ахмат КъМКъУ-да прикладной математиканы факультетин эмда Пятигорскда Мтравленияны экономика институтун тауусханды. Ызы бла Москвада тыш къыралла бла сатыу этиу жаны бла битеуроссей академияда окъугъанды. Ахмат аны да айырмалы бошагъанды. Аны юй бийчеси Абайланы Асият КъМКъУ-ну филология институтунда студентлеге дерсле береди.

Масхутну огъурлулугъу, ол кетгенде да, жаннет ахлусу болсун, аны юйюнде орналып къалгъан мамыр болумдан билинеди. Жашау Нёгери - жылыулу, ырахатлы, кимге да онг тапдырыргъа излеген Кезибан бла бирге ала элли жылгъа жууукъ атлагъ-андыла, женглери женглерине тие. Ол насыплы жарты ёмюрню ичинде бир бирге бет тюрлен-дирип къарамагъандыла. Ариу жашагъандыла.

Журтубайланы къызлары, баш иеси, аны къарындашы да сынагъан ёксюзлюкню эсинден кетермей, аны унутдурургъа кюрешгенди алагъа. Къартлыкъларында экиси да бирге газет, китап окъугъандыла, бир бирге оюмларын айтхандыла, туудукълагъа къууаннгандыла.

Масхут дуниясын алышхандан сора къолунда тутхан китабында юй адамы Кезибанны сураты чыкъгъаны аланы араларында къаллай ариу сезимле болгъанларына шагъатлыкъ этеди. Сабийлери ата-аналарын, жууукъ-ахлуланы да бирча къууандыргъандыла окъуулары, ишлери бла.

Масхут кесин насыплыгъа санагъанды. Аллах аны, Магометни да артда онгнганладан этгенине ийнанып жашагъанды.

МУСУКАЛАНЫ Сакинат

Прикрепленные файлы

Изменено: Tinibek - 20.12.2020 23:24:17
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 20.12.2020 22:51:37
Сообщений: 1273
Геуюрге кюн, абустолну арт айы (декабрь), 15,2020 жыл
Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru ЗАМАН
Эсде тутуу
Огъурлу, унутулмазлыкъ ыз къоюп кетгендиле



Жашау бара-баргъанда бир затны ангылайса - ол тюбешиуледен къуралгъанын. Бютюн да ол сен таныгъан, хурмет этген адамланы ызлары седирей башласа, ол затны шарт сезесе. Бирле унутулмаз ыз къоядыла жюрегингде, бирле уа кетедиле, этген ишлери, сыфатлары да унутулуп.

Чочайланы Абусаламны жашы Масхут, керти таулу киши, миллетин, анатилин сюйген адам, мени эсимде огъурлулугъу бла жашайды. Ол, аны тамата къарындашы Магомет да, халкъыбызгъа келген къыйынлыкъ - кёчгюнчюлюк сабийликлерин сыйыргъанда да, таукелликлерин тас Этмеген тёлюден эдиле. Къадарны кёп сынауларындан бетлерин сакълап, мангылай жарыкълы, таза ниетли, ариу умутлу болуп ётгендиле. Аланы жашау жолларын урунууну ариулугъу жарытханды.

Таурухла айтханнга кёре, Кёнделен эл жетинчи кере къуралгъанда, ары Бызынгыдан кёчгенлени араларында Чочайланы Кичибатыр деген киши болгъанды. Аны жашы Абусалам анда туугъанды, колхозла къурала башлагъанда, жетген жаш болуп, ара мюлкню аягъы юсюне этиуге къатышханды. Абусалам бла юй бийчеси Доттуланы Мадинахан тёрт сабий къууанчын кёргендиле. Алагъа юч жаш бла къыз туугъандыла; Зейтун, Магомет, Масхут эмда Мариям.

Уллу Ата журт уруш башланырны аллында, ол игиле азап сынагъан жыллада, Абусалам жалгъан дау бла тутулгъанды. Алай бла кёчгюнчюлюкге Мадинахан къолунда тёрт сабийи бла атланнганды. Ала Къыргъызстанда Джалал-Абад жанына тюшгендиле. Алгъа Мариям бла Зейтун, ызы бла 1945 жылда Мадинахан дунияларын алышхандыла.

Бирине - сегиз, бирсине алты жыл болгъан Магомет бла Масхут - эки ёксюз кеслери къалгъанларын эшитип, ахлулары Маглуланы Кезибан аланы кеси жашагъан жерге - Фрунзе тийресинде Чапаев атлы колхозгъа - кёчюргенди. Магомет анда жети классны бошагъанлай, ара мюлкде не жумуш айтсала, жерге салмай, ишлеп башлагъанды; чюгюндюр сабанлада, маллада уруннганды, тирликлени сугъарыу ишде жарагъанды. Андан эки жылгъа кичи Масхут да къарындашына болушургъа кюрешгенди.

Ата журтха къайтханда, ала туугъан эллеринде тохтагъандыла. Магомет жау-бишлакъ заводда ишлеп башлагъанды. Алай ол заманда Тырныауузда тау-металлург комбинатха ишчиле керек болуп, ары чакъыргъанда, аягъы юсюне теркирек турур умут бла, къарындашын да алып, арсарсыз ары кёчгенди эм анда шахтада ишлеп тургъанды.

Аны анда къалай махтаулу уруннганыны юсюнден эски газетледе кёп кере айтылгъанды. Басмадан 1980 жылда чыкъгъан “Тырныаузский характер» деген китапда уа аны урунуу жолундан тынгылы хапар айтылады.

Жер тюбюнде шахтачылагъа жол ызлагъанда, кёп зат билирге керек болады. Ол жаны бла Магомет эсли эди. Болсада табийгъат адамдан къатыды, ёгмезча жерлеге да тюбейдиле тауда проходчикле. Аллай болумлада да тапханды онг Чочайланы Магомет.

Ол Моллаланы Шарафутдин бла бирге да ишлегенди. Аны бригадасына бир жол аз заманны ичине къаялы жерде 170 метр жол ызларгъа керек болгъанды. Мукулан карьерге келтирлик жолну атына “Алтынчы рудоспуск» дегендиле. Ол ишни Чочай улуну бригадасы, бек къыйналса да, болжалдан сегиз кюн алгъа тынгылы этгенин журналист Наталья Черемисина жазады ол аллында сагъынылгъан китапда.

ОЛ заманлада Магомет спорт бла да кюрешгенди. Аны къой, Тутушууда Тырныауузну жыйымдыкъ командасында кёп махтаулагъа, сыйлы къагъыт-лагъа, ыразылыкълагъа тийишли болгъанды. Штанга кётюрюпда ол кёплеге хорлатмагъанды. Футбол ойнаргъа да сюйгенди.

Магомет Ахметланы Хасанбийни къызы Соня бла бир юйюр къурагъанды. Ала юч аламат сабий ёсдюргендиле. Юйюр тамата Арсен Нальчикде эл-мюлк академияны бошагъанды. Гидромег заводда механик болуп ишлейди. Аны бла юй бийчеси Отарланы Людмиланы эки жашлары барды; Ануар бла Шамиль.

Магометни кичи жашы Аслан КъМКъУ-ну къурулуш факульгетин тауусуп, бир къурулуш биригиуде усталыгъына кёре урунады. Ол Ёзденланы Халимат бла бир юйюр къурагъанды. Ала эки жаш бла къыз ёсдюредиле; Мариям, Муслим, Зейтун.

Юйюр ийнагъы Фатима уа, Магометни жангыз къызы, жашауун медицина бла байламлы этгенди. Ол баш иеси Метланы Керим бла эки жаш бла къыз ёсдюреди; Ази-за,Аслан,Омар.

Абусаламны бу жашы башда сагъынылгъан комбинатны шахта управлениясыны къурулуш биригиуюнде уруннганды. Аскерде юч жылны ичинде къуллукъ этип къайтхандан сора да артха кесини коллективине келгенди. Кёп жылланы ол бригадагъа кеси таматалыкъ этип да тургъанды. Масхут бек тынгылы адам эди, иши да анга кёре болгъанды аны. Кёп махтаугъа жетишгенди ол урунуу жолунда - къарындашыча, майдалла, сыйлы къагъытла да алгъанды. Аны къолдан усталыгъын кёпле эслеринде тутадыла бюгюн да.

Масхут Журтубайланы Кезибан бла бирге жаш бла эки къыз ёсдюргенди. Сабийле жаланда бу юйюрню угъай,саулайда малкъар халкъны ёхтемлигидиле. Аминат, Асият, Ахмат - ючюсю да школну алтын майдалла бла бошагъандыла.

Таматалары Аминат медицина илмуланы докторуду.Тиширы-угъа бир да къыйын усталыкъны сайлагъанды ол - нейрохирургду. Мында университетни бошагъандан сора Республикалы клиника больницада ишлеп тургъанды. Ол уруннган бёлюмге тюшген саусузла бир да къыйын болгъандыла, авариядан, башха чырмыкъладан сора. Алагъа операция этерге бёлюмню Таматасы Борис Бе-лимготов кёп кере да Аминатха ышаннганды.

Илму иш бла да кюреше, мында онбеш жылгъа жууукъ ишлегенден сора Аминат Санкт-Петербургга кетип, анда МЧС-ни Экстренный эм радиация медицинаны битеуроссей арасында иш-леп тургъанды. Тюркде жашагъан Къарачайлы жаш Чомаланы Суат бла бирге къыз бла жаш ёсдюреди; Тайбат бла Мухаммат. Быйыл ол доктор диссертациясын къоруулап, къууандыргъанды аны таныгъанланы, танымагъанланы да.

Кичи къызы Асият а физико-математика илмуланы канди-датыды. Кёп жылланы Къабарты-Малкъар къырал университетде доцент болуп ишлегенди. Бусагъатлада ол Москвада “Консультант-Плюс» биригиуде окъуу-методика бёлюмню таматасыды. Доктор диссертациясы да къорууланыргъа хазырды.

Ахмат КъМКъУ-да прикладной математиканы факультетин эмда Пятигорскда Мтравленияны экономика институтун тауусханды. Ызы бла Москвада тыш къыралла бла сатыу этиу жаны бла битеуроссей академияда окъугъанды. Ахмат аны да айырмалы бошагъанды. Аны юй бийчеси Абайланы Асият КъМКъУ-ну филология институтунда студентлеге дерсле береди.

Масхутну огъурлулугъу, ол кетгенде да, жаннет ахлусу болсун, аны юйюнде орналып къалгъан мамыр болумдан билинеди. Жашау Нёгери - жылыулу, ырахатлы, кимге да онг тапдырыргъа излеген Кезибан бла бирге ала элли жылгъа жууукъ атлагъ-андыла, женглери женглерине тие. Ол насыплы жарты ёмюрню ичинде бир бирге бет тюрлен-дирип къарамагъандыла. Ариу жашагъандыла.

Журтубайланы къызлары, баш иеси, аны къарындашы да сынагъан ёксюзлюкню эсинден кетермей, аны унутдурургъа кюрешгенди алагъа. Къартлыкъларында экиси да бирге газет, китап окъугъандыла, бир бирге оюмларын айтхандыла, туудукълагъа къууаннгандыла.

Масхут дуниясын алышхандан сора къолунда тутхан китабында юй адамы Кезибанны сураты чыкъгъаны аланы араларында къаллай ариу сезимле болгъанларына шагъатлыкъ этеди. Сабийлери ата-аналарын, жууукъ-ахлуланы да бирча къууандыргъандыла окъуулары, ишлери бла.

Масхут кесин насыплыгъа са-нагъанды. Аллах аны, Магометни да артда онгнганладан этгенине ийнанып жашагъанды.

МУСУКАЛАНЫ Сакинаг.

Прикрепленные файлы

Изменено: Tinibek - 20.12.2020 23:18:17
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 20.12.2020 04:41:18
Сообщений: 1273
2020 дж. эндреуюк айны 10 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
ТАУНУ ОЛ ДЖАНЫНДА ХАЛКЪЫБЫЗ

Бу статьягъа кёре телефильм салыннганды. Ол «Мир» канал бла 2005-чи джылда, никкол (июнь) айны 2-де, Къарачай-Черкес Республиканы телевидениеси бла уа никкол (июнь) айны 16-да кёргюзтюлгенди. Шимал Кавказда джашагъан халкъланы юслеринден «Ёмюрлени теренинден» деген цикл бла 49-чу каналда бериуле къурар мурат болгъанды. Биринчи бериуню аты «Къарачайлыла» эди...

Къарачайлыла къалапелядан бери Шимал Кавказны кюнбатыш джанында джашаб келедиле. Ала тургъан джерле - Теберди, Доммай, Архыз, Махар, Минги Тауну тийреси - бютеу дуниягъа белгилидиле. Ата-бабалары аланладыла. Аланланы къраллыкъларын ойгъан 1395-чи-1396-чы джыллада Асхакъ Темир болгъанды. Асламы къырылгъанды, кими, джесирликге тюшюб, Шаркъгъа сюрюлгенди, бир къауумлары уа тар ёзенлеге къачыб бугъуннгандыла, кими уа, мийик ауушладан ётюб, къадарларын тау артлада табхандыла. Бюгюн-бюгече да къарачайлыла бир-бирлерине «алан» деб айтадыла.

Лев Толстой хайт деген заманында къарачайлыланы кертичиликлерин, джигитликлерин эмда бек сюйдюмлю халкъ болгъанларын эслегенди, алай бла ол аланы дуниягъа баям этгенди. Къарачай халкъны сыфатын къурай, XIX-чу ёмюрню уллу орус алими-ориенталисти академик Г.-Ю. Клапрот былай чертген эди: «Къарачайлыла Кавказда эм мийик культурасы болгъан халкъды, халларыны джумушакълыкълары бла, огъурлулукълары бла да хоншуларын ала кёбге озадыла деб, бирда арсар болмай айталлыкъма». Бу оюмну кертилигине шагъатлыкъ этгенча, башха академик, орус аскерни генералы И.Ф. Бларанбергни айтханы уа былай болгъанды: «Барын да тергей, сюзе келсек, къарачайлыла уллу цивилизациялары болгъан халкъланы санына къошуладыла. Ариу халлары бла, ашхы адетлери бла ала башхаланы кеслерине ушаргъа итиндиредиле».

Къарачай Эресей империягъа 1828-чи джыл, ауузгерги (октябрь) айны 23-де къошулгъанды. Ары дери юч кюнню алгъа онекисагъатлыкъ Хасаука уруш баргъанды. Бу сермешде хорлам орус аскерге келеди. Анга башчылыкъ этген генерал Эммануэль эди. Ёлгенле бла, джаралыла бла бирге аны къоранчы 163 адам болгъанды. Ол а отуз минг санлы Батал-Пашаны корпусу бла орус аскер сермешгенде къоранчладан къайда аслам къоранч эди. Эресей империяны аскер министри А.И. Чернышовха Г.А. Эммануэль Къарачайны къалай алгъаныны юсюнден 1928-чи джыл, аууз-герги айны 30-да рапорт джазгъанды. Анда былай айтылады: «Сизни джарыкълыгъыгъыз, Шимал Кавказны Фермопиллерин бизни аскерлерибиз хорлагъанларыны юсюнден Сизге билдирирге ашыгъама. Минги Тауну тийресинде Эресейге къаджау сюелген тау халкъланы тутуругъу Къарачай, Аллахны болушлугъу бла, аскерлерибизни батырлыкъларыны хайырындан, мени башчылыгъымда къолгъа этилиннгенди.

Къарачайлыла бла сермеш быйыл аууз-герги айны 20-да эртденликде сагъат 7ден ингирликде сагъат 7-ге дери баргъанды. Ашхам бола, Эресейни аскерине джангы махтау келтире, эм ахыр мийикни алгъанбыз...

Аууз-герги айны 22-де Къарачайны баш Олийи Кърымшаухалланы Ислам халкъыны атындан тилеги бла келгенди. Аууз-герги айны 23-де Ислам бла эмда аны биргесине келген старшинала бла тюбегенме. Ала, Къарачайны атындан ант этиб, мындан ары Эресейни патчахына - императоргъа - кертичи боллукъларына шагъатха, тёрт бий тукъумдан аманатла бергендиле.

Бу уллу, кърал магъаналы иш бошалгъанлай, мындан ары Кавказ областда тынчлыкъ, рахатлыкъ сакъланыр ючюн, аууз-герги айны 24-де аскерлерибиз артха атланадыла. Ауузгерги айны 29-да биз Ставрополгъа тийишебиз. Урушха къатышхан аскерлени санларыны, ала къалай сермешгенлерини эмда башха болгъан ишлени юслеринден тынгылы, толу да айтыргъа онгум болгъанны уллу сыйгъа санайма...»

Санкт-Петербургда чыкъгъан «Северная пчела» деген газет ол кёзюуледе Къарачайны Эресейге къошулгъаны бла байламлы, ал бетинде былай джазгъанды: «Бу аламат хорлам мындан ары бютеу Кавказ да тынчайырыгъына уллу ышаныу береди... Къарачайлыланы тёгерегинде джашагъан эмда аланы хорланмазлыкъгъа санагъан халкъла энди мындан арысында алагъа да быллай кюн келлигине арсар болмазла».

Къарачайлыла берген сёзлерине ие болгъандыла. Шамилни белгили келечилери Сефер-бей Зана бла Сулейман-Эфенди Къарачайны, кеслери джанлы этиб, Эресейге къаджау сюелтирге не бек кюрешген эселе да, салгъан къыйынлары уллу магъана тутмагъанды. Мюридизмни байрагъы бла келген Мухаммет-Аминни огъуна келмегенди къолундан аланы антларындан тайдырыргъа. Къарачайлыланы асламы аны джанлы болмагъанды. Аны себебли болур эди, белгили орус алим В.М. Сысоевни айтханы: «Орус патчахха бир кере ант этиб, къарачайлыла ол антха кертичи болгъанлай къаладыла... Ол кертичилик ючюндю Къарачайны бюгюннгю чеклери бла джерлери алагъа саугъа этилгени да...». Къарачайлыла, джангы джерлеге кёчюрюлмей, эски джуртларында къалгъанлары да аны бла байламлыды.

1829-чу джыл огъуна тауланы, артыгъыракъда Минги Тауну, тинтерге экспедиция къуралады. Алимледен сора да ол экспедициягъа къарачайлыладан джол устала да къошулгъандыла. Адам улу джаратылгъанлы, ма ол джыл миннгенди адам Кавказны чардагъына Минги Тауну тёппесине. Ма андан сора башланнгандыла Къарачайны джеринде тинтиу ишле, джолла, къалала ишленнген да.

***

XIX-чу ёмюрню экинчи джарымында Къарачайны тарихи башха джорукълагъа бойсунады. Кавказ уруш да бошалады, башха джангы ауушла ачыладыла. Деменгили Эресейни къадары бла Къарачай бютюн байланады, ол огъай, кесини къадарын аны бла бир этеди. Биринчи окъуу мекямла да ишленедиле, окъугъан, къара тарта билген адамла да чыгъа башлайдыла. Къарачайлыланы айныу джоллары орус эмда Кавказ халкъла бла бирликде баргъандыла - урушланы, революцияланы да отларына бирге кире, бир-бирине болуша, бирге чыгъа да келгендиле.

Къарачай халкъны бай фольклору, кёлден чыгъармачылыгъы кёб тюрлю джашау болумланы, эртде озуб кетген ишлени, къуру кесини джашауундан огъай, хоншуда джашагъан халкъланы тарихлеринден огъуна сакълаб, бюгюннгю кюннге дери джетдиргендиле. «Уллу Хожну», «Азнауурну» джырларын алыб къойсакъ огъуна, бир-бири бла байламлы къалай кёб джерледе болургъа, кёб адамлагъа тюберге тюшеди. Эсимден кетмейди белгили черкес алим И. Калмыков бла Дагъыстанны, Къарачай-Черкесни да сыйлы алими Ш. Секашевни къарачай халкъгъа джюрек разылыкълары, аланы халкъларыны эртде унутулгъан, эслеринде къалмагъан шартларын, кир къондурмай сакълаялгъаны ючюн. Ол а Къарачайны кенг да, сакъ да джюрегини, огъурлу эсини чексизлигин, теренлигин дагъыда бир кере чертеди.

Ма бу тукъум затладыла халкъны магъанасын чыгъаргъан, аны мийик этген. Ол джырлада «адамлыкъ», «асыу», «халал» деген сёзле джокъдула, алай ала ол джырлагъа сингиб алада эриб, адамлыкъ бла, халаллыкъ бла, джандауурлукъ бла бирге атланадыла ёмюрлюкге. Аны себебли къалай иги ангылашынады белгили орус поэт Николай Асеевни былай джазгъаны: «Къарачайлыланы ич намыслары мийикди, оюмлу сабырлыкъ къайнайды алада. Ала аламат, бек къаты да адамладыла, тау джайлыкълада сюрюулерин бурундан кюте келген, кёре да, сюзе да, тенглешдире да, эм башы уа - багъалай да билген».

Къарачайлыла бек иш кёллю халкъланы бириди. Ёмюрден бери ала малчылыкъ бла кюреше келгендиле эмда джетишимлери бла кеслерини атларын бютеу Эресей империягъа айтдыргъандыла. XIX-чу ёмюрню ахырында – XX-чы ёмюрню аллында, сёз ючюн, тарих шартлагъа кёре, хар бир къарачайлыгъа адам башындан эки ат, бешден артыкъ тууар мал, отуздан атлаб эчки бла къой джетише эди. Бу кёрюмдюле бютеу Эресейде огъуна бек мийикге саналгъандыла. Хар бир эркиши башындан а 121 мал джетиб болгъанды. Адам башындан аллай бир мал бир джерде да болмагъанды, бир Малкъардан башха. Къарачай ат, къарачай къой, къарачай айран бютеу дуниягъа да белгилидиле, кефир а (гыпы айран) Эресей империяны халкъларына Къарачайны саугъасыды. Белгили алим Дьячков-Тарасов 1908-чи джылда, кефирни гыпылары къарачайлыладан алыннганын ачыкъ айтхан эди эмда алада кефир бла байламлы кёб айтыула джюрюгенин чертген эди.

Къарачай атланы, эм чыдамлы болгъанлары ючюн, Эресей империяны алчы атлы аскерлери - къазакъ полкла – къарачай къанлы атлагъа миниб джюрюгендиле. Аны юсюнден 1913чю джылда белгили алим эмда ветеринар А.А. Атамапский былай сагъынады: «Ол джаны бла Къарачай бек уллу магъана тутады, аскер атла бла Къобан эм Терк къазакъ полкланы джалчыта. Хар джыл сайын 10 минг ат сатылыб алынады аладан». 1998-чи1999-чу джыллада къуру къарачай атла ёрлеялгъан эдиле Минги Тауну башына. Ол а аланы къаллай чыдамлы болгъанларын кёргюзтеди.

***

Халкъны адетин, сыфатын, халын, тарихин, этнографиясын къысха хапарда толу ачыкълаб къояргъа бек къыйынды. Алай, халкъда айтылыучусуча, тенгизни татыуун ангылар ючюн, толусунлай ичерге керек тюлдю. Болса да Уллу Ата джурт урушда болгъан ишлеге къайтмай болалмайма.

Уллу Ата джурт къазауатны ал айларында Къызыл аскерге 15600 къарачайлы джаш кетгенди. Башхача айтсакъ - хар бешинчи къарачайлы. Аладан 9000 адам къайтмагъанды - сермешледе джан бергендиле. Ангылашынырча айтханда халкъны хар сегизинчи адамы... Къарачайлыла, Брест къалада баргъан сермешледен башлаб, Чехияны ара шахары Прагада урушлагъа дери къатыша келгендиле.

Багъатырланы Харун, Деккушланы Магомет, Темрезланы Рамазан урушну кёзюуюнде бригадаланы командирлери болуб тургъандыла. Башха тюрлю айтханда, генерал къуллукълада болгъандыла. Къарачайлы аскерчиле эм гиртчи, эм джигит командирле болуб тургъандыла джауну джеринде къуралгъан партизан отрядлада. Айтылгъан белорус партизан полкну башчысы Къасайланы Осман эди. Немцалы генерал Эрмансдорф былай джазгъан эди аны юсюнден: «Кавказлы Осман бек хыйлачыды, уруш джаны бла бек устады».

Партизан отрядланы командирлери болуб, уруш этгенлени араларында Хайыркъызланы Кичибатыр, Къаракетланы Юнюс, Бархозланы Аскер, Кипкеланы Къурман (бары да - Белоруссияда), Ёзденланы Дюгербий (Украинада), Чочуланы Харун (Словенияда) дагъыда башхала болгъандыла. Биз билгенден «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы атха 25 къарачайлы теджелгенди. Аладан къуру онбирине берилгенди ол сыйлы ат. Аны сылтауу Къарачайны кёчюрюлгени бла байламлы эди. Джигитге теджелгенлени асламысы ол сыйлы атны алмай къалгъандыла. Сёз ючюн, Бадахланы Аскер, Бархозланы Аскер, Батчаланы Исмаил, Деккушланы Магомет, Гаджаланы Мурадин, Къанаматланы Аджу эмда башхала. Беш-алты орден бла саугъаланнган къарачайлыланы саны аз тюлдю. Башында да разы болуб, изми этилиб, сыйлы атха хар алты минг къарачайлыдан бири теджелгенди. Быллай кёрюмдюле алгъыннгы Совет Союзну тийресинде джашагъан бир деб бир миллетде да джокъдула. Болса да Къарачайны уллусун, гитчесин да 1943-чю джылны абыстол (ноябрь) айны 2-де, къыш сууукъла джууукълашханларында, Орта Азиягъа кёчюргендиле. Халкъны экиден бири къырылгъанына сейир этерча тюлдю. Ёлгенле уа - сабийле, тиширыула, къартла... Къарачайны сакъланнганы къуру да аны иш кёллюлюгю бла тирилиги бла байламлыды. Къарачайны джашауунда болгъан шартла аны джаулары айтхан ётюрюк сёзледен башхадыла. Ол ётюрюкле иш этилиб къуралгъан ётюрюкле болгъандыла.

ДОДУЛАНЫ Аскер,
«Минги Тау» журналны
баш редактору, КъЧР-ни
халкъ поэти.
Мындан арысы басмаланныкъды.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 13.12.2020 03:33:07
Сообщений: 1273
2020 дж. абыстол айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Къарачай тукъумлу атла
МИНГИ ТАУГЪА АТЛА БЛА ЧЫГЪЫУ



1998-чи джыл къыркъар (август) айда таулагъа чыгъыуну тарихинде, адамны тамаша этген, сейир иш болгъанды. Къарачай-Черкесиядан къарачай джашла, биринчи болуб, къарачай тукъумлу атла бла Минги Тауну башына чыкъгъандыла. Кавказны тарихинде ёмюрлеге къаллыкъ ол биринчи чыгъыуну Орусланы Кълыч-Герий къурагъан эди. Минги Тауну кюнчыгъыш башына (5621 м) Каппушланы Дахир, Биджиланы Магомет, Джатдоланы Мурат къарачай тукъумлу атла бла чыкъгъан эдиле. Аланы биргелерине альпинистле Бегеуулланы Борис, Байрамукъланы Умар эмда башхала бар эдиле.

Биягъы атчыла Минги Тауну кюн батхан башына (5642 м) экинчи кере къарачай тукъумлу Игилик деген ат бла 1999-чу джыл къыркъар (август) айда чыкъгъандыла.

Хубийланы Аслан 2019чу джыл Боз эмда Дамлы деген къарачай тукъумлу атла бла, джол устала Алтуйланы Аслан бла Гузоланы Асхат да болушуб, Минги Тауну кюн батхан башына ючюнчю болуб чыкъгъан эди.

Алчакъланы Рамазан, Эдиланы Абрек, Кулага Иван Алмаз, Джигит деген къарачай тукъумлу атла бла, 2020-чы джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 4-де, къыйын болумгъа да къарамай, Европаны эм мийик таууну кюн батхан башына чыкъгъандыла.

Ачабайланы Таулан бла аны бла экиде тургъан къарнашы Ачабайланы Рустам Бахр деген къарачай тукъумлу ат бла, джол уста Алтуйланы Аслан да болушуб, 2020-чы джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 23-де, къарны буруб ургъан къаты джелге да къарамай, Минги Тауну кюнбатхан башына чыкъгъандыла.

Минги Тау дунияда «Семь вершин» деб эм белгили тауланы тизимине киргизилгенди. Аны башлары булутладан ёрге чыгъыбдыла, ол ёхтемди, бузлуду. Аны башына хар ким да чыгъыб баралмайды. Ары ёрлеген къыйынды. Бузлу бугъойлары кёбдюле, кёк

чууакъ болуб тургъанлай, къысха заманны ичинде хауа болум терк тюрлениб, тубан басыб неда къар джаууб, сууукъ джел урургъа болады. Ол заманда алда не болгъаны кёрюнмей, температура тюшюб, хауаны кёлтюрюлген давлениеси, хауаны джетмегенлиги адамны халын осал этиб, джунчутургъа, эсин ташлатыргъа боллукъдула.

Мийик тау башладагъы хауа бир тюрлюдю. Аллай джерледе кислородну джетмегени кийик джаныуарланы, атланы да чархларына къатылады. 2500-3500 метр мийикледе огъуна джаны болгъан затха хауа джетмей, ол дженгил-дженгил солуб башлайды. Аллай тау ауруу атлада 3000 метр мийикликде башланады. Артыкъсыз да таулу джерледе ёсмеген атла, ала юренмеген болумгъа тюшселе бек къыйналадыла.

Уллу Ата джурт къазауатны заманында Шимал Кавказны ауушларын сакъларгъа къошулгъанла тюзледе ёсген атла, мийик тау къыйын болумну кёлтюралмай, тентирегенлерин, джыгъылгъанларын, аугъанларын айтыучан эдиле.

Альпинист Владимир Кудинов «Эльбрусская летопись» деб чыгъаргъан китабында джазгъандан, 1965чи джыл атла бла Минги Тауну башына чыгъаргъа кюрешгендиле. Аланы джоллары болмай, атлыла «Приют Пастухова» деген джерден ызларына къайтыб тургъандыла.

Евгений Фелицин 1878-чи джыл «Кавказ» деген газетде «Марухский отряд» деб басмалагъан статьясында Сухумгъа барыуну юсюнден джазгъан сагъатда генерал Бабични аскери Морх ауушдан ётген заманда къалай къыйналгъаныны юсюнден айтады. «Ашарыкъны, спиртни, зынтхыны, аскер снарядланы, аскер бла бирге баргъан башха ауур затланы къаяладан, джолсуз, тюблеринде къутуруб баргъан суулары бла терен джарлары болгъан къыйын таула бла, элтир ючюн, 1000 ат тартхан арба керек эди. Аллай болумгъа тёзген атла уа бу джуртлада туууб ёсген къуру къарачай тукъумлу атладыла».

Таулуланы ичинде кёб джылланы джашагъан орус абычар В.В. Шевцов 1855чи джыл «Москвитянин» деген журналда «Очерк о кавказских горских племенах» деб джазгъан статьясында былай айтады: «Минги Тауну тюбюнде мийикде джашагъан къарачайлыла аз болсала да бек джигитдиле... Аланы атлары Кавказда эм иги тукъумлуладыла, джити ташлы, къыйын тау джоллада, туякълары сыйынса, башха бир ат баралмазлыкъ джерде арымай-талмай, тохтаб къалмай, алгъа тири барадыла. Ташлы, джаргамлы, бек тикли, джерледе, къыйын айланч-буйланчлада, адам не бек тюйюб кюрешсе да, башха ат бараллыкъ тюлдю, джанын сакъларыкъды, ала уа тохтамайдыла».

Къарачай ат завод СССРни КГБ-ны заказы бла Орта Азия, Закарпат, Узакъ Восток чекчи округлагъа кесини къарачай тукъумлу атларын бериб тургъанды. Къызыл байракъны джюрютген Ортаазиячы чекчи округну ветеринар къуллугъуну тамадасы Владимир Ильич Ижевскийге: «Сиз кёб тюрлю аты болгъан Орта Азиядан Кавказгъа атла алыргъа нек барасыз? Орта Азияда къазакъ, джабе, джангыкъыргъыз тукъумлу атла да бардыла. Ахалтекин, кушум, устанай атла да аман тюлдюле. Иссык-Куль ат завод а тау болумда дончакла къурайды», - деб соргъанларында ол: «4 килограмм зынтхы, 4 килограмм бичен ашаб, къыйын тау болумланы къуру къарачай атла тёзедиле. Дончаклагъа аллай аскер паёк азды аланы туякълары ташлы, къыйын тау джоллагъа къарыусуздула. Дженгил ашаладыла, сынадыла. Ала тау болумгъа келишген атла тюлдюле», дегенди.

Алай бла атчыланы джигитликлерини, усталыкъларыны юсюне да, не тюрлю къыйын болумда да эс ташламай, хар затны тыйыншлысыча таб къурай билгенлеринден къарачай тукъумлу атла 1998-чи джылдан 2020-чы джылгъа дери Минги Тауну башына беш кере чыкъгъандыла. Алай бла къарачай тукъумлу атла кеслерини аламат ышанларын, болумларын кёргюзгендиле.

ЁЗДЕНЛАНЫ
Шарафатдин.


Суратда солдан онгнга:
Иван Кулага Джигит деген
ат бла, Алчакъланы Рамазан Алмаз деген ат бла
эмда Эдиланы Абрек Минги Тауну кюн батхан башында.

2020-чы джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 4-сю.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 13.12.2020 02:56:01
Сообщений: 1273
2020 дж. абыстол айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
Эски джуртну оюулары
УЛЛУ КЪАРАЧАЙНЫ ЁЗЕНЛЕРИ

Аллы газетни 88-чи номериндеди

Дагъыда Учкулан ёзенни аягъындан кирген джерде онг къолунга кёнделен ёзен айланады. Аны атына Учкулан ичинде Кичкине къол дейдиле. Аны да барды кёлю. Наджю башында эки кёлчюк, Джалпакъ къолну башында да юч кёл бардыла, терекле да кёбдюле.

Ёзенни ичинде белгили талала быладыла: Къарачай шахардан ёрге чыгъыб бара 10-чу километрде - Бутакълы тала, андан озуб Тохтаул чалгъан. Гитче талачыкъла да атсыз тюлдюле: Эгиз къошла, Эски ташчы, Марджа аягъы. Алай бла, 24-чю километрге джетебиз. Алайыны атына уа Индиш аягъы дейдиле, дагъыда эки километрни барсанг, Дууут аягъына джетесе, анга да талачыкъ деб къоюучандыла. Аны сол джанында уа Аман къол тала, чомартлыгъы болмай, Къобаннга къарайды.

28-чи километрде хайт деген талагъа уа Джалан къол аягъы деб къоядыла. Аны туурасындан бир кесек атлагъанлай, Тешеллей бекленнген таланы тюбю бла хыршыланыб ётебиз.

Алай бла, 31-чи километрде Къарачайны тарих сынлары орналгъан джерге (Къарчаны келилери бла Къарачайны эмда Къобанны къадау ташларына барына) Худес аягъы деб къоядыла. Былайдан эки километрни ёрге барыб, Тар ёзенде айтылыб тургъан Ташчыны - магъадан чыгъарыучу шахтаны - тешиклери суу джагъагъа къарайдыла. Суу джагъалары тар болсала да, талай мекям бла эски таш тартхан (магъаданны тартыб, суу бла бирге элеб, сюзюб чыгъаргъан) заводну мекямларына тюбейбиз. Андан ёргерекледен Гитче тюз бла Уллу тюз деген талачыкълада къарачай джолоучула ёгюз ийиб тургъандыла. Бусагъатда Уллу тюзню таласында Ташчыны ишчилери джашагъан мекямла сакъланадыла.

Андан ёрге тебрегенлей, ёзен кенгине айланыб, бир мутхуз джерден джарыкъла ургъанча кёрюнеди. Кёз туурангда уа тёппелери къар басхан кёнделен тау кёрюнеди. Узакъдан келе келиб, Джеркли кёпюрден ётюб, Къарт-Джурт элни къыйырындан киресе. Уллу джолну бойнунда, нарат чегетни этеги бла суу джагъасына дери, сент-мент элчикле тюбейдиле - ала тийре элчикледиле.

Андан сора алайдагъы эсгертмеде минг джашны атлары, тукъумлары, аталарыны атлары джазылыбдыла (талай джюз джашны аты уа былайда да кеслерине орун табалмагъанды). Ол джашла, джашауларын эм багъалы заманларын да къралыбызны джаудан сакълар ючюн, халкъыбыз ёмюрлюкге аякъ тюбюне тюшмез ючюн джашауларын бергендиле. Ала ёмюрде да унутуллукъ тюлдюле.

Алайда эки джол айырылгъандан огъуна тартыб, Базар кёпюрден ётюб, къапхакъдан ёрге таянсанг, сол джанынгда Къасайланы Османны эсгертмеси турады. Аны туугъан джери Хурзукга айландырыб сюегендиле. Аны ал джаны бла къарасанг, Хурзук ёзенни джити тауларыны юсю бла Минги Тау аламат сыфатда кёрюнеди: эки тёппесини белкъауу, кюн батхан джанындагъы къара къаяларына бир заманда да къар-буз бояуларын салалмагъанлары эсленедиле.

Учкуланны (Тёбен Учкуланны) орналгъанлары джерине къарагъан кёб затха оюм этерге боллукъду: хар атламда хуна тёбе болмагъан тилкем джер джокъду. Адамланы къарыулары джетиб, къол кючлери да бла быллай бир ташны бир джерге (тёбеле бла хуналагъа) къалай джыйгъандыла, деб сейирсинирчады. Кертиси бла да, египетли иш керек болгъанды ахлуларыбызгъа!

Джерни дыккылыгъындан, такъырлыгъындан миллетибиз, ёзен ичлеринден тышына чыгъыб, джашау этерге эркинлиги болмагъаны себебли, къаджыкъмай кюрешгенини эсгертмесиди бу.

Тукъум тукъумгъа юлешиниб орналгъанлары бла къалмай, хар тукъум тийрени атауул бёлеклерини джерлери бла къабырлары да энчи белгилениб болгъандыла. Ол тийрелени асламысы бюгюн-бюгече да эсленедиле, талайында уа адам джашамайды, мекямсыздыла. Алгъын заманда ишленнген тёнгертме юйледен, артыкъсыз да аланы топуракъ башларындан, джукъ да къалмагъанды.

Учкуланны огъары джанына чыкъсанг, Эки ара деген талагъа чыгъаса. Айланма кёпюр деб барды. Аны алай аталгъаныны хыйсабы - кёпюрню огъары джанында суу акъырын сюзюлюб келеди, кёпюрден тёбен джанында уа шоркъа башланады.

Айланма кёпюрден ётюб, ёрге къарасанг, сууну бойну кём-кёк къырдышды. Джай ортада ол сюзюлюб келген таза сууда джуууна, ойнай тургъан сабийлени хар къуру да кёрлюксе. Кёпюрню къулагъына ким эсе да Махар суу деб джазгъанды. Ол тюз тюлдю, нек десенг, Махарны сууу бла Гондарайны сууу бир-бирине къошулгъан джерден башлаб, къобанны аты Учкулан сууду. Ол да Хурзук суугъа дери айтылады. Былайда дагъыда эслерге тыйыншлы бир зат: Учкуландан башлаб, хар къулакъны, аланы аякъларында стауатланы ауушха дери атлары бардыла. Алгъы бурун ёзенни кюнбет джанын айтыб чыгъайыкъ. Биринчи къулакъны аты Дотдуланы къолду, аны аягъында Дотдуланы, Байчораланы, Эриккенланы (Абайланы) тийрелери орналгъандыла. Андан ары джанында - Батдыланы къолну аягъында - Батдылары бла Шыдакълары. Эки къолну ортасында уа Долалары, Текелары, Тамбийлары, Семенлары джашагъандыла. Алайдан ары ёрге ётсенг, Тёбен Гаппушлары бла Огъары Гаппушлары джашагъандыла. Гаппушланы огъары джанындан ырхы келеди. Андан ёрге талай къычырымны атлаб, Джер башы къулакъны туурасында Джагъада Сылпагъарланы тийрелери тургъандыла.

Айланма къулакъны туурасы чауулда Огъары Лайпанлары джашагъандыла. Дагъыда арлакъ барсанг, Шонтукъ ёлген къулакъгъа, ары джанында Мыркъакъланы къулакъгъа, аягъында уа аланы атлары бла айтылгъан стауатларына тюбейсе. Алай бла Махар аягъына джетесе, башы уа - Секиртмели къулакъ.

Уллу Махар аягъында ёзен экиге бёлюнеди. Онг джанына айланнган ёзен Махар ёзенди, сол джанындагъы - Гондарай. Махар да эртдеден белгили, аты айтылгъан Баталны стауатыды. Аны тюбюнде - Махарны гарасы. Аны баш джанында - Гымых чат, аягъында - Гитче тала, ызы бла Агъач башы, Чырпы башы ёзенни эки джанында. Аланы аякъларында уа - Уллу тала. Энчи эмда мюлк къошла хар джыл сайын былайгъа чыгъадыла. Андан озсанг - Уллу таллы чат бла Гитче таллы чат. Аланы аягъында - Байтукъа ёлген. Аладан ары ётсенг - Джолсуз чат бла Джолсуз чат аягъы. Алай эте, ауушха джууукълашсанг, Бездирген деб барды. Аны онг джаны Дууут бла Махарны ортасы ауушду. Тюз ёрге чыкъсанг, Уллу аууш бла Эбзелеге (Сванетиягъа) киресе.

Энди ызыбызгъа къайтайыкъ. Гондарай сууну башланнганына Уллу Махар аягъындан ёрге айлансанг, Махар сууну кёпюрюнден ётсенг, Гитче Махар аягъы дейдиле. Гондарай ёзен алайдан башланады. Ёзенни кюнбет джанында уллу къая барды. Солтаначды. Айтыулагъа кёре, Бурун Къарачайда Солтанач деб бир белгили уучу болгъанды.

Кюз къой къыркъгъан заманда тенглери, «бир эт ашат», деб тилегенлеринде, Солтанач, ол къаягъа чыгъыб, кийикни ургъанды. Кийик къая раннга бекленнгенди. Солтанач кийикни къатына секириб тюшеме дегенлей, ранны къырдышы къобуб кетиб, Солтанач да, кийик да къаядан кетгендиле. Уучу заманында къайтмагъанында, тенглери, къайгъылы болуб, излей чыгъыб табхандыла. Джигит Солтанач Биджиладан болгъанды. Бусагъатда Атоммашны солуу къошларыны бирини атына Солтанач атагъандыла.

Алайдан ётгенлей, Джалпакъ къолду, аны аягъында Сылпагъарлары, Мамчулары, Сюйюнбайлары джашагъандыла. Ючюнчю къулакъ Аппачаланы къулакъды, аягъында стауатха Къазанчыкъланы стауат дейдиле. Тёртюнчю къулакъ Кёпюрлю къулакъды, бешинчиге - Нызылы къолду дейдиле. Андан ары джанында Хызыр ёлген къулакъ, аягъы уа - Деппаны дуппуру.

Ызы бла - Семенланы къулакъ, аягъы - Семенланы тала. Андан озсанг - Кертмели башы къулакъ, тюбю - Гитче кертмели бла Уллу кертмели. Былайдан арысы - Юзюк къулакъ, аны аягъы - Джатчилени бау орунлары, аны ёргеси таба къулакъгъа Чыгъыш къулакъ дейдиле, аягъына уа Чыгъыш кёпюр къулагъы атны джюрютедиле.

Кёпюрден ётсенг - Наджю къулакъ бла Наджю аягъы. Бу башында сагъынылгъан ёзенле бла къулакъланы кёбюсюнде кёлле бла стауатла бардыла. Ол себебден аладан къулакъ суучукъла саркъадыла. Сёз ючюн, Учкулан ичи ёзенни 13 кёлю бла бир гарасы бардыла. Ёзен сууну тазалыгъындан аны аккумуляторлагъа къоркъуусуз къуядыла. Аны сапыран чабакълары да айырылыб джылтырауукъдула.

Ёзен башында кёлледе уа чабакъ атына джюрюмейди. Джандарланы Уллу Кичкине къолда юч кёл барды да, аланы бирини атына Уллу кёл дейдиле. Уллу кёлню чабакълары да барды. Халкъда джюрюген хапаргъа кёре, эртде заманлада ол чабакъланы Байчораладан Чорна деб бир киши джайгъанды. Ол кеси да уучу болгъанды. Ол, ёзенде къулакъ суучукъну бир джанына тыйыб, ууакъ чабакъчыкъланы агъач челек бла гыбытха джыйыб, аланы да суудан толтуруб, бир сюрюучю джашчыкъны да болушдуруб, джолда сууларын ауушдура, кёлге дери джетиб, чабакъланы ары джибергенди. Ма ол кюнден бери джашайдыла анда чабакъла.

КЪАЗАНЧЫКЪЛАНЫ
Махмут,
ШАМАНЛАНЫ
Ибрахим,

Учкулан эл. 1994 дж.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 13.12.2020 02:55:08
Сообщений: 1273
2020 дж. абыстол айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ЗАМАННГА КЕСИН ХОРЛАТМАЙ

Педагогика илмуланы кандидаты, психология илмуланы доктору, профессор, Эресей Федерацияны баш окъуууну сыйлы къуллукъчусу, Къарачай-Черкес Республиканы илмусуну махтаулу къуллукъчусу, Эресейни Суратчыларыны союзуну члени, Алийланы Умарны атын джюрютген Къарачай-Черкес кърал университетни алгъыннгы ректору Тамбийланы Нюрчюкню джашы Бурхан бу кюнледе 65-джыллыкъ юбилейин белгилейди.



Накъут-налмаз ташны мюйюшлери не къадар кёб болса, ол къадар джылтырауукъ болгъанча, бир адамны юсюнде ашхы шартлары аслам болсала, ол къадар джарыкъ сыфатлы болады. Алай а адамны адам этген, айхай да, адам шартыды, джюрек джылыууду, джумушакълыгъыды, джарашыулугъуду.

Сюеги, сыфаты бла, ышара, кука сёлеше билгени бла, налмаз таш джылтырагъан халда кесини джылтыратханы бла киши кишини алдаяллыкъ тюлдю. Бютюн да бек бюгюн дунияда. Ашхы ишлеринг, адамлыгъынг, болумунг бла айтдыраллыкъса «асыулу адам, огъуру, келбети болгъан адам» деб. Орус тилде «яркая личность» деб айтылгъан, эшта аллай адам болур. Шукур Аллахха, Джуртубузну, миллетибизни бетин чыгъаргъан адамларыбыз джетишедиле. Аланы араларында чыгъармачылыкъ бла кюрешгенле да аз тюлдюле. Маданиятыбызны, тин, иннет хазнабызны сакълауда, айнытыуда, дуниягъа кёргюзюуде аллайларыбызны, айхай да, уллу къыйынлары барды.

Къарачайгъа аллай адамланы Учкулан эл да кёб бергенди. Аланы бириди бюгюн 65-джыллыкъ юбилейи бла байламлы биз атын сагъыннган Тамбий улу Бурхан да. Ол дуния джарыгъын Азияда кёргенликге, госук джыллары мында, ёз Джуртунда, ётгенди. Къобан суу бла анасы бетин джуугъаннга, джырчы Къазанчыкъланы Махмут айтханлай, андан багъалы, андан сыйлы джер джокъду. Атасы Нюрчюк къазауатны отун, сюргюнню ачыуун да сынаб ётген керти таулу киши асыл шартларын юйдегисине да бергенди. Бурхан а ол шартланы кесини чыгъармачылыкъ иши бла да танытады.

1978-чи джыл ол Къарачай-Черкес кърал пединститутну (бюгюн университетни) суратлау графика факультетинде окъугъанды. Урунуу джолу Учкуланда башланнганды. Бёлек заманны, элчи сабийлени сурат салыугъа, черчениеге, къол чемерликге юрете, устаз болуб ишлегенди.

1980-чы джылдан башлаб аны джашауу Къарачай-Черкес кърал университет бла байламлыды. Ассистентден башлаб, ректоргъа дери джетдиргенди аны ёсюм джолу. Ректор болуб 15 джылны ишлегенди. Республиканы, бютеу Кавказны да эм эски ВУЗ-ларыны бирине башчылыкъ этген джыллары баш билим бериу системада реформала бла байламлы къыйын джылла эдиле. Джангыча оюм этерге, заманны излемича къымылдаргъа керек бола эди. Ол кёзюуде этилген кёб тюрлю башламла, джангыртыу ишле Тамбий улуну аты бла байламлыдыла.

Илму-педагогика ишинде ёр джолу 1990-чы джыл башланнганды. Ол джыл Бурхан Москвада Ленин атлы кърал педагогика институтдагъы аспирантураны джетишимли бошаб, кандидат диссертациясын джакълагъанды. Арадан 10 джыл ётюб, психология илмуланы доктору да болгъанды. 60дан аслам илму, окъуу-методика ишни эмда монографияны авторуду ол. Ала сурат-графика дерслени методикалары бла байламлыдыла. Кёб студентге диплом ишле джаздыргъанды, талай аспирантха илму джаны бла башчылыкъ этгенди. Урунуу джетишимлери ючюн Тамбий улу талай кърал саугъагъа да тыйыншлы болгъанды. Аланы ичинде «За заслуги в проведении Всероссийской переписи населения», «100 лет профсоюзам России», «За вклад в развитие Российской экономики» деген медалланы айтыргъа боллукъду. Энчи чыгъармачылыгъы бла байламлы 2004-чю джыл анга Лермонтовну медалы да берилген эди. Ала бла къалмай «100 лучших руководителей России» деген конкурсда да хорламлы болгъанды. Аллай саугъала, айхай да, бошуна берилмейдиле. Алай болса да къолунда окъуб чыкъгъан студентлени, аспирантланы разылыкълары барындан да бек къууандырадыла аны джюрегин.

Тамбий улу кеси чемер суратчы болгъанын башында сагъыннган эдик. «Бёрю атарны бёркюнден» дегенлей аллай хунери боллугъу сабийлигинден да белгили эди дейдиле элчилери, аны эртдеден таныгъан адамла. Бютюн да бек акварель суратлагъа («акварельная живопись» деген затха) чемерлиги эсленеди. Бурханны суратларында Туугъан джуртну, сюйген тауларыны ариулугъу кёрюнеди, элчилерини, джердешлерини джюрек джылыулары танылады. Ол суратлагъа къарасанг, урунууну ёмюр ызлары кёрюнюб тургъан Учкуланда таш къалаула, тёппелерин кюн къызартхан тау джитиле, джайлыкълада отлагъан джылкъыла кёрюнедиле, таудан саркъгъан чучхурланы, субай наратланы шууулдагъанлары эшитиледиле. Бурхан сурат салыуун ректор болуб ишлеген сагъатында да къоймагъанды. Энчи сурат кёрмючлерине къараб, санатчыла, суратчыла, тюз къараучула хар къуру да уллу багъа бергенлей тургъандыла. Фахмулу алим, сынамлы педагог, чемер суратчы, ашхы адам Тамбийланы Бурханны къуру 40-джыллыкъ устазлыкъ ишинден хапар айтыб чыгъаргъа бир газет материал джетерик тюлдю.

Сабийликден татлы тенги, гырджынны, тин азыкъны да юлеше, бир-бирине тигим эте, къарнашлача джашагъан адамы Ёзден улу Альберт Бурханнга атагъан назмусунда аны джашауун, иннетин, оюмун, ишин, сёзюн да кимден да иги суратлайды. Бурхан къарнашыбызны туугъан кюню бла таза джюрекден алгъышлай, кесине, юйдегисине да дунияны ашхылыкъларын теджей бу сёзюмю Альбертни назмусу бла бошаргъа излейме.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

НЮРЧЮК УЛУ БУРХАННГА

1.
Кюрешеди заманны кемириб сагъат
Арымайын, джукъудан мени сагъайта.
Нек келмейди танг, болуб къалгъанмыд сакъат?
Не уа, айланамыды джер-джерге къайта?

Кёзюлдюреуюкню мен терсине тутуб
Къарагъанча, эсим бла узакъгъа къараб,
Терсни, тюзню, заманны... барын унутуб,
Тансыкълайма джашлыкъны джюрегим тараб.

Иги тюшден онгсунмай уяннганча, мен,
Азатлыкъдан тутмакъгъа къайтханнга ушаб,
Бюгюнлюкге къайтама, ышараса сен:
«Сау кел!» — дейсе, экибиз этебиз ушакъ.

Мыдахлыкъны джырады джарыкъ ауазынг,
Амалсыздан кюлесе, сен сынаб къарай.
Замансызлай келиб къыш, къарлы аязы
Агъартады чачынгы, терсине тарай.

Сёлешесе, сёзюнгден бир тарыгъыу шарт
Чыгъады деб къоркъама, сен къатылай тур!
Сен тарыкъсанг, джокъ манга ышанырча зат,
Аны ючюн эсинги сёзлериме бур...


2.
Бурхан, тенгим, акъыллы, бир айтайым мен,
Мен Хурзукдан саркъгъанем, Учкуландан — сен,
Окъуйбуз деб, башыбыз къалды палахха...
Не аманлыкъ этгенек, Уллу Аллахха?!

Нек кюрешдинг сен болуб кандидат наук?!
Сабийликден урларгъа юренсенг тауукъ,
Урлар эдинг джашлыкъда токълу, тууар, ат...
Бюгюн ачар эдинг сен МММ-ча зат!

Урламагъан телиди, халкъгъа сор да кёр,
Урлагъанны сакълайды хар джерде да тёр!
Тёрде огъай, ортада орун джокъ санга,
Эшик арты джетсе да, бек къууан анга!

Чырт биз ангыламагъан келгенди заман,
Школну зордан бошагъан, бюгюн олду «хан».
Бюгюн кимге керекди кандидат наук?!
Кандидат къагъытынгдан багъалыд тауукъ!

Алим къагъытынгы сен джолда этсенг тас,
Кесинг табыб алгъынчы, киши да алмаз!
Не да этиб, тюшюрсенг асламыракъ сом,
«Эйнштейнме» деб, сатыб аллыкъса диплом!

Нек окъудунг, нек болдунг алим, тенгим, нек?
Нек ушады къадарым сеннге бир кесек?
Ол ийнамлы джашлыкъгъа къайтар эсинги...
Нек алдатдынг кесинги, мен да — кесими?

Кюреш, тенгим, энтда сен бир джукъ джазаргъа,
Кюрешейим мыйымы мен да къазаргъа,
Чыгъармаларыбызны элтиб базаргъа,
Сатмай эсек, башладыкъ бютюн азаргъа.

Ким аллыкъды аланы, сагъыш бир эт сен?
Къуруб кетсин сен бла мен болгъан бизнесмен!
Керек тюлдю кишиге бюгюн тин байлыкъ,
Аз эсе да, кърал ишден алайыкъ айлыкъ.

3.
Сени керти багъангы билген — мингден бир,
Кёбле ангыламазла, бирлени уа кир
Иннетлери, «о, къой-къой, кимди ол?!» дерле,
Эшеклерин атынгдан мийик этерле.

Талай джылны тутмакъда туруб келсенг сен,
Багъа берлик эдиле къоркъуб джууукъ, тенг...
Керти ишде чыгъармай миллетни бетин,
Ашар эдинг сен кеси халкъынгы этин.

Къойчу, Бурхан, къойчу къой, сен кесинглей къал!
Кемирекле болсунла заманнга токъал!
Заман сеннге къул болсун, сен заманнга тюл,
Къарыуунгча онгсузгъа бол тылмач, ёкюл!..

Сакълагъанынгча сакъла таза атынгы,
Къошма эшек чабышха чабар атынгы,
Бюгюн къайсы тапхагъа салсанг кесинги,
Тамбла андан алырла туудукъла сени!

Къысмасынла ачыуну сени тишлеринг,
Мени джырларым, сени илму ишлеринг
Бир кюн керек болурла, бол сен ишексиз!
Алай, тенгим, ол кюнню кёрюрбюзмю биз?

Неле сандырайма мен, къоркъгъанча кёрден?!
Адам къыйын ашагъан къоркъсун ёлюмден!
Биргебизге элтирге джокъду затыбыз,
Мында къаллыкъ — ишибиз, таза атыбыз.

Аллахы бла адамын бюгюн эсгерген,
Дайым къаллыкъ бир затны халкъына берген —
Ол адамды джашаугъа ара багъана...
Андан башха джашаудан джокъду магъана!

1994 дж.

Прикрепленные файлы

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 13.12.2020 01:50:13
Сообщений: 1273
2020 дж. абыстол айны 19
"КЪАРАЧАЙ"
Халкъ адетле
БАЙРАМУКЪЛАНЫ Халимат
КЪАРАЧАЙНЫ
КЪАДАУ ТАШЫ


Бу таш Уллу Къарачайгьа бара, Ташчыгъа джетерге аз къалыб, джолну сол джанындады. Ташны джерге ташаймагъан джаны тёгерекди. Былайда таш кёбдю, ала бары да суу ташладыла, бу уа кёксюлдюм къара ташды. Ауурлугъу 30-40 тоннадан ауур болмаз. Къарачайны не къыйынлыкъдан да сакълауда бу ташха артыкъ магъана нек берген болурла? Бу соруугъа джууаб этиу къыйынды. Мындан эсе уллуракъ ташны сайларгъа боллукъ эдиле. Бети къалгъан ташлагъа ушамагъаны ючюн сайлагъан болурламы? Метеорит а тюлдю. Алай болса, анга кёкден тюшген таш дерик эдиле. Неден да бек ол вулкан ташха ушайды, юсю чирчикди.

Ёмюрлери къарачайлыла аны къатына джетселе тохтамай озмагъандыла. Тохтаб, тёгерегине айланыб, кёрюб, орнунда тургъанына джюреклери рахат бола, джолларына кетгендиле. Бу ташха баш урмагъандыла, багъалы уа кёргендиле. Ол Къарачайгъа «кирит» болуб, къыйынлыкъны аллын кесиб тургъаннга саналгъанды, алай а аны ючюн къыйынлыкъ джол табар ючюн къалмагъанды. Ташха юренчек болуб джашагъандыла. Кюнлени бир кюнюнде ол таш тас болуб къалса уа, аны Къарачайгъа къыйынлыкъгъа санарыкъ эдиле. Къарачайны Къадау ташын бюгюн аз адам биледи, таныгъан а андан да азды.

ХОНШУЛУКЪ

Сабий заманымда хоншулукъну аз ташымагъанма. Къууанч бла насыбдан башха алкъын джукъ билмеген джюрегинг, юйде эм иги сауут бла хоншулукъ алыб баргъанынга асыры къууаннгандан гып-гып этиучен эди. Керек болса-болмаса да, чабмай джюрюмеучю аякъларынг, хоншулукъну къолунга алгъанлай, акъыллы болуб къалыб, къолунгда алыб баргъан затынгы абыныб тёкмезлей, эслеб атлаучан эдинг. Джюрегинг «дженгил бара кир» дей тургъанлыкъгъа, сен а сауутну ийиб къоюб, ичиндегин барыр джерине джетдиргинчи тёгюб къояма деб, эки къолчугъунг бла да къадалыб барыучан эдинг. Сени сабийге кёрюб калак ит джетиб къолунгда табакъдан хоншулукъну сермеб алыб да кетиучен эди, алай этсе уа, сора джерге джат да зырнайны тарт. Тёгерекде кишини кёрмей, не джукъ эшитмей, ол къолунгдагъы къайгъылы болуб, атламларынгы санагъанча эслеб бараса, сеннге ышарыб, ариу айтыб тюбериклерин билиб, эртдеден къууаныб бараса, тёппенги да уппа этерикдиле, эркелетиб джумушакъ джеринге да къагъарыкъдыла. Таб алай этмей къойсала да, сеннге дери ёмюрлени сени халкъынгда джюрюб тургъан хоншулукъну сен алыб барыб бергенинг джюрегинги къууандырады. Бюгюн сен хоншулукъгъа эт кесекни элтдинг болур, нек десенг, сизни юйде къой сойгъандыла, хоншуларыгъыз а соймагъандыла. Неда сени ананг джангы сыгъылгъан бышлакъны иерге боллукъду, артыкъсыз да къой бышлакъ сыкъгъан эсе, къой бышлакъны къарачайлыла бек сюйюучендиле. Къысхача айтыргъа, бюгюн сени юйюнгде болуб, хоншулада болмагъан затдан этиучендиле хоншулукъну. Тауда кийик ёлтюрюб келселе, хоншулагъа артыкъ да бек чачадыла. Хоншулукъгъа бир-бирде къойну джартысы кетиб да къалады. Къайгъырмаз. Аны ючюн, юйде киши гурушха этмейди - тийреде хар кимни да тилине тийди, бир хантны кёрдюле, сен а хоншулукъну чачханынга къууанч тыбырлы болдунг. Сени табагъынгы бошатыб, ызына къуру иймейдиле: не конфетле, не къурмач, неда элде бек сюйюучю тюйню къуюб ашырадыла. Табакъны къуру къайтарлыкъ тюлдюле. Ызынга, юйге, адетингча, дыбыртлаб келесе, бергенинг ючюн, джюрегинг къууанч тыбырлы болгъанды. Ким биледи, хоншулукъ элтген кюнюнгден башлаб, адам адамгъа берирге керек болгъанын ангылай тебрей болурса.

Кюз чегетде кёгет бишсе, тиширыула бла сабийле аны джыяргъа чаууллагъа чыгъадыла. Арысала да ингирде сауутлары толуб элге къайтадыла. Барыб наныкъ джыяргъа адам хар юйдегиде да табылыб къалмайды, аны амалтын келтирген кёгетлеринден аллай юйдегилеге хоншулукъ этедиле. Хоншулукъ бир-бирин эслемекликди, бир туздамны ашамакълыкъды.

Мындан арысы басмаланныкъды.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН
Tinibek 13.12.2020 01:49:45
Сообщений: 1273
2020 дж. абыстол айны 19 "КЪАРАЧАЙ"
Эски джуртну оюулары
УЛЛУ КЪАРАЧАЙНЫ ЁЗЕНЛЕРИ

Таныгъанла тансыкъларча, танымагъанла кёрселе сейирсинирча, кёб аламат заты барды Эски Къарачайны ёзенлерини. Эки джаны кириш таула, къотур къаяла, бир-биринден узакъ болмагъан терен ёзенле, аланы да хар биринден бирер кесек къулакъ суучукъ агъады. Ала бары да, ашыгъыш саркъа келиб, Къобаннга къошуладыла. Талай шоркъа суу, аны кибик джалгъан ёзен суула къошула келселе да, не эсе да Къобан суу айырылыб уллу кёрюнмегенлей тар ёзенледен ычхынады, сора этеклерин кенг джайыб тебрейди.

Къарачай шахардан чыгъыб, Ташкёпюрню юсю бла ёрге тебресенг, джол таймаздан Къобан сууну джагъасына къысылгъанлай барады, иги да дейсе: ёзен къулач тарды, машина джол сыйыннгандан ары кенгерир хыйсаб джокъду. Анда-мында бир къычырымдан талачыкъла да тюбейдиле. Ёзенни эки джаны да, джагъалары да агъач бла джасалыбдыла. Ёзен ичинден, башынгы кёлтюрюб, тёгерегинге къарасанг, ариулукъ кёзюнгю къаматады - хар терекни, чырпыны чапыракълары энчи бояулары бла ёхтемлениб чайкъаладыла.

Кенгден къарасанг а, уста суратчыгъа хазыр сурат болуб тургъанча кёрюнеди. Ёзенни не тукъум агъачы барды деб, билирге сюйсенг а, хапарчыла былай айтырла: эмен, чынар, кёк агъач, къара агъач, джохар, джёге, къайын, юрге, суу тал, джерк, бусакъ, къара къайын, чум, айютырнакъ, такъызюк, къошхасалмаз, джабышмакъ... Ёзен ёргеден ёрге чыгъа баргъаны бла бирге анда-мында къаяланы башында нарат терекле да кёрюне башлайдыла.

Ала ёзенни тёппесин аслам къуршалагъандыла, ичлеринде назла, нызыла да кёрюнедиле. Биз былайда атларын табыб айталмагъан кёкенле бла агъач терекле да бардыла. Былайда элни эмда хар тукъумну тийреси орналгъан джерлени кёрюб, таныб, сейир-тамаша болуб барыргъа боллукъду. Алай бла: Чочулары, Кърымшаухаллары, Эбзелары, Сарылары, Бердилары, Гочиялары, Болурлары, Джашелары, Чагъарлары, Хубийлары, Боташлары, Токълары, Ёзденлары, Алийлары, Шаманлары, Лепшокълары, Джанкёзлары, Ижалары, Эгизлары, Багъатырлары, Хубийлары, Сылпагъарлары, Джаммалары, Чотчалары...дей, Тёбен Къарт-Джуртдан Огъары Къарт-Джуртха сынджыр салгъан тийрелени ёте-ёте, джол джанында Алий улу Умарны атасыны юйюн, Умар окъугъан школну, аны сохта заманында тенглери бла бирге орнатхан тереклерин, Къарачайны эм эски кешенелерин (Кърымшаухалланы Гошаях бийченики аланы ичиндеди) кёресе.

Огъары Къарт-Джуртда, эки джол къошулгъан джерде, бу арт джылгъа дери хыршы ташдан сын таш джонулгъан сюеле эди. Ол Хасаука урушда ёлген ахлуларыбызны бири Кърымшаухалланы Бекмырзаныкъы эди. Энди ол сын ташны джангы ууатылгъан кесеклери бир-бири къатларында джатадыла. Бир ишексиз, аны къайсы эсе да бир машиналы джигит ууатыб кетгенди. Алай бла, энтда бир тарих сын ташыбыз къорагъанды.

Алайдан юч къычырым джолну ёрге баргъанлай, юч ёзенни ауузу бир-бирине къошулгъан джерде, кенгирек талагъа чыгъаса. Ол таланы атына Чотчаланы тюбю дейдиле. Базар кёпюр таба къапхагъыны башында Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Къарт-Джуртдан, Хурзукдан, Учкуландан урушха кетиб къайтмай къалгъан джашлагъа эсгертме сюеледи. Эсгертмени тёгерегин нызы, нарат терекле бла гокка хансла джасайдыла.

Юйлени ишленнгенлери сайлама тёгерек агъачладан кертмелениб ишленнгендиле (аллай мекямланы талай тюрлюсю Хурзукда сакъланнганды).

Аланы бизни ата-бабаларыбыз джангыз бир чюй да урмай ишлегендиле. Ол заманлада чюй табар джерлери да болмагъанды. Ол мекямланы эшиклери бла терезелери да бу хыйсабда ишленнгендиле. Тюз джаркъа джарыллыкъ агъачны сайлаб келтириб, аны балта бла джаркъалаб, эки джанына ачылгъан эшик этгендиле. Эшик къанганы баш джанлары бла тюб джанларында эмчекле къойгъандыла, аланы безги орнуна эшикни башы бла эмда тюбю бла баргъан босагъа агъачлагъа чунгур къазыб орнатхандыла.

Къарачай юйлени терезелери да уллу болмагъандыла: кенгликлери-узунлукълары да бирер къарыш болгъандыла, тёгерегинден узакъ кетмегендиле. Тангны атханын ол терезечик бла оджакъ джарыкъдан билгендиле. Гитче терезе тешиклени да тууар къууукъ бла битегендиле (мияла орнуна). Оджакълары да чалмандан, гёнча, тёгерек эшилиб ишленнгендиле.

Ичи, тышы да топуракъ бла сюртюлген чалман оджакъла метр бла джарымдан мийик болмагъандыла. Аллай эски адетде ишленнген юйлени башларын да метрге джууукъ къалынлыгъы болгъан топуракъ къуюб джабхандыла. Джабхан адетлери да былай болгъанды: балтала бла, чюйле бла джарыллыкъ къангаланы керкиле бла сыйдамлаб, биринчи къанганы тёшегендиле, экинчиге арпа салам тёшегендиле, саламны юсю бла уа, ышхылды булчукъла бла бутакъланы. Алгъы бурун бутакъланы ташла бла бастыргъандыла, ызы бла уа топуракъ къуйгъандыла.

Андан да озуб бара, Джанай тау башына джетгенлей, Делю ёзенни къыйырындан киресе, сора тебрейдиле бир-бири ызындан къулакъла тизилиб. Къочхарланы къулакъ, аягъы уа - Багъырлары (къошла) Бузулгъан къулакъ, аягъы Наиб хаджини стауаты. Чотчаланы къулакъ, тюбюнде Асхакъланы стауат. Гитче Кичкине къол аягъында Джандарланы стауатлары тургъанды.

Уллу Кичкине къол аягъында Голаланы нызы тала орналыбды. Чырпы башы аягъында - Гыбышыланы тала. Джар къулакъны аягъында, Шаманланы талада, эки къара суу чыгъады. Джанкёзланы къулакъ аягъында Джанкёзню таласы, Къырыкъла аягъында уа Ахмат ёлген къолгъа чыгъаса. Ол белгили уллу джайлыкъды. Аны аягъына Джалпакъ къол аягъы дейдиле. Андан сора - Джохарлы тала, аны огъары джанында - Уллу къулакъ аягъы, башы - Гондарай аууш. Эки суу арасында сол джанына айланнган ёзенни атына Акътюбю дейдиле, аны да барды ауушу.

Энди, Учкуланнга къайтыб, ёзенни чегет джаны бла шагъырей болайыкъ. Биринчи къулакъгъа Учкулан ичи дейдиле. Бу ёзенни ичинде беш-алты джерде да бардыла стауатла. Былайда кёлле да кёбдюле, ёзенни узунлугъу 18 километр барады. Башында аууш бла аусанг, Джалпакъ къолгъа ауаса (Гондарайгъа).

Экинчи къулакъ Мамчуланы бузлауукъ кёлдеди.

Аланы джашау халларына адам керти да сейирсинирчады. Не ючюн десенг, кёлню башы джылда 8-9 айны бузлаб турады. Кёлню джанлары къуру чауулдула. Башындан къошулгъан суу бла аягъындан чыкъгъан джер болмаса, къарагъан кёзге хауа джюрюген джер эсленмейди. Кёлню тёгерегинде ашау джюрюрлей хыйсаб эсленмегени амалтын, айтыулагъа кёре, чабакъланы уллуларын, ууакъларын ашаб, аны бла джашайдыла.

КЪАЗАНЧЫКЪЛАНЫ
Махмут,
ШАМАНЛАНЫ
Ибрахим,
Учкулан эл. 1994 дж.
Мындан арысы басмаланныкъды.

Форум  Мобильный | Стационарный