КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫ. Джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья.

КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫ. Джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья.

Sabr 27.10.2013 16:50:57
Сообщений: 7254

3 0

Совет кърал чачылгъанлы, Ана тилден дерслеге аз эс бёлюнеди, дерс китабла да чыкъмагъанны орнундадыла. Аны ючюн, Ана тилибизде джазылгъаннга къарасанг - хар ким кёлюне келгенча джаза береди. Джазма тилибиз болмагъанча, бир тюрлю заманлагъа джетдик. Былайда ууакъ-ууакъ орфорграфия джорукъланы сала барсам - Ана тилибизде халатсыз джазаргъа излегенлеге хайыры болур деб, умут этеме. Алай а...

ОРФОГРАФИЯ СЁЗЛЮК. 1980 джыл чыкъгъанды басмадан.

Бу сёзлюк толусу бла сканировать этилиб, "Эльбрусоидни" электрон кютюпханесине-библиотекасына салынса - эм игиси ол боллукъ эди. Эльбрусоидчиле бу ишни эталмазламы?


Ансы, мен кесим компьютерге ура тебресем - бу иш узакъгъа созуллукъду, мен кесим да, китабны толусу бла тюл, къуру къысха орфография джорукъланы эталлыкъма алай.

Эте башлаб, тохтаб турама. Москвада, Черкесскде, Карачаевскде Эльбрусоидни къуллукъчулары манга бир джууаб беригиз: Орфография Сёзлюкню Эльбрусоидни электрон библиотекасына тюшюралмазмысыз? Китаб джокъ эсе, аны Гочияланы Софьяны кесинден алыргъа да боллукъду. Къайтарыб айтханым - бек кереклиге санайма бу Сёзлюкню.

________________________________

"Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да..."

ГОЧИЯЛАНЫ Софья,
филология илмуланы кандидаты.
Sabr 01.11.2013 18:12:26
Сообщений: 7254
АЧЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ

1

а) Сёзню ахыр бёлюмюнде къаты ачыкъ тауушланы (а, ы, о, у) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да къаты ачыкъла боладыла: тынч-лыкъ, китаб-ла-ны, ийнар-ла-ры-быз

б) Сёзню ахыр бёлюмюнде джумушакъ ачыкъ тауушланы (э, е, и, ё, ю) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да джумушакъ ачыкъла боладыла: тюйме-чик, тюк-лю, учреждение-де

Эсгертиу.

-ча, -ал деген аффиксле бу джорукъгъа сыйынмайдыла: ёгюз-ча, кет-алмады, кел-алмады

в) Сёзню ахыр бёлюмюнде ачыкъ таууш эринсизлени (а, ы, э, е, и) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да асламысына эринсиз ачыкъла боладыла: мал-чы-лыкъ, къоян-чыкъ, эгеч-ибиз, аскер-чи-ле-рибиз

г) Сёзню ахыр бёлюмюндеги ачыкъ таууш эринлилени (о,у,ё,ю) бири болса, анга къошулгъан аффикслени да асламысына эринли ачыкъ тауушла боладыла: кёз-люк, къош-чу, зауукъ-лукъ, кино-ну

Эсгертиу:

Бу джорукъгъа сыйынмагъан бир къауум аффикс барды. Аланы юслеринден арлакъда билдирликбиз.

2

Ё хариф сёзню къуру да биринчи бёлюмюнде джазылады: ёгюз, кёзлюк, кёгюрчюн, ётюрюк

Эсгертиу. Къош сёзледе ё башха бёлюмледе да тюбейди.
Сёз ючюн: кёккёз, къаракёз, маймёз.

3

Къарачай-малкъар сёзледе эки ачыкъ таууш бирге тюбемейдиле: мыйыкъ, къыйыкъ, ууакъ, кюйюз, кийиз, сейир, келейик, къарауул, сууукъ, тууар, дауур, бауур, къауум, хауа

4

А, э, е, о, у ачыкъланы аллынды й (къысха и) келсе, йа, йэ, йо, йу деген экишер харифни орнуна, я, е, ё, ю харифле джазыладыла:
аякъ, къоян, джаякъ, джыяма, къояды, къая, сюек, тюе, ие, сюеме, кюеди, ёлка, боюн, къоюн, чоюн, къоюгъуз, тою, оюн...

5

Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, сёзню ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады: экеулен, алтаулан, джетеулен....

6

Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган сёз къошулуб, къош сёз къуралса, биринчини ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады:
эчкагъач (эчки + агъач), эчкемчек (эчки + эмчек), къараууз (къара + аууз), тёбедойнар (тёбеде + ойнар), къараякъ (къара + аякъ)...

7

Сёзню аллында э, ортасында бла аягъында е джазылады: элек, эгеч, эринчек.

Эсгертиу.
Поэма, поэзия дегенча, башха тилледен кирген сёзледе э сёзню ортасында да джазылады

8

-ыу, -иу аффиксле эринсиз ачыкълы бёлюмледен сора, -уу, -юу аффиксле эринли ачыкълы бёлюмледен сора джазыладыла: джазыу, къызыу, келиу, билиу, болуу, буруу, кюлюу, бёлюу...

9

Бир-бир сёзле аффиксле къошулуб тюрленселе, ы, и, у ачыкъла н, р къысыкъланы къатында джутулуб къаладыла. Аллай сёзле эшитилгенлерича джазыладыла:
къарын - къарны, орун - орну, боюн - бойну, эрин - эрни, бурун - бурну, огъары - огъартын, къоюн - къойну, сары - саргъылдым
...
Sabr 21.11.2013 04:12:22
Сообщений: 7254

1 0

КЪЫСЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ

10

Б къысыкъ сёзню ахырында п кибик эшитилсе да, тюрленмей джазылады:
китаб - китабы, тоб - тобу, саб - сабы, чёб - чёбю, таб - табы.

11

Сёзню ахырында к, къ къысыкъланы аллында ачыкъ таууш болуб, сора алагъа ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, эшитилгенича, г, гъ джазаргъа керекди:
сенек - сенеги, джюрек - джюреги, акъ - агъы, терек - тереги, къулакъ - къулагъы, джарыкъ - джарыгъы.
Эсгертиу. Хакъ - хакъы бу длжоркъгъа сыйынмайды.

12

Биринчи сёз к, къ бла бошалыб, экинчиси ачыкъ таууш бла башланса, г, гъ эшитилгенликге, к, къ джазылады:
джюрек ауруу, эшек арба, къоркъакъ адам, къонакъ юй. къакъ эт, как эт.

13

Ч бла тауусулгъан сёзге ч бла башланнган аффикс къошулса, биринчи ч-ни орнуна, эшитилгенича, ш джазылады:
эгеч - эгешчик, джюлгюч - джюлгюшчюк, агъач - агъашчыкъ, пурч - пуршчукъ, къарылгъач - къарылгъашчыкъ

14

Ахырында ч болгъан сёзге тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан (д, дж, з, л, н,с, т, ш) башланннган аффикс къошулса, аффиксни аллында ш эшитилгенликге, ч длжазылады:
къач-да, агъач-дан, принчде, чач-лы, эгеч-ден, тынч-лыкъ, къумач-ны...

15

Биринчи сёз ч-ге бошалыб, экинчиси тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан башланса, биринчи сёзню ахырында ш эшитилгенликге, ч джазылады:
чач таракъ, ач джыл, айланч джол, агъач челек, ач сабий.

16

Тунакы къысыкъладан сора (к, къ, п, с, т, ф,ч, ш) аффикследе к, къ эшитилгенликге, гъ, гъ джазылады:
таракъ-гъа, чакъ-гъыч, чакъ-гъан, тик-гич, тиш-ге, кёгет-ге, кес-ген, кёч-ген, челек-ге

17

Н бла бошалгъан сёзге нг бла башланнган аффикс къошулса, аффиксни аллында нг эшитилгенликге, н джазаргъа керекди:
тон-нга, келин-нге, джалын-нган, кёрюн-нген, кийин-нген.

18

М, н, нг
къысыкъла бла бошалгъан сёзге башлаучу болушну аффикси къошулса, аффиксни ал тауушу н-ча эшитилгенликге, д джазаргъа керекди:
тон-дан, сом-дан, тенгим-ден, ким-ден, танг-дан, мын-дан, сен-ден

19

З бла бошалгъан сёзге тунакы къысыкъ бла башланнган аффикс къошулса, з-ни орнуна с эшитилгенликге, з джазылады:
бузса, тузсуз, сёзсюз, къызчыкъ,
сюзсе, къызсыз, базсын, кийизсиз, кетмезсе, тизсин.

20

Биринчи сёз з бла бошалыб, экинчиси тунакы къысыкъ бла башланса, биринчи сёзню ахырында с эшитилгенликге, з джазылады:
колхоз сабан, къыз сёлешеди, тюз сыз.

21

Н бла бошалгъан сёзге м, б бла башланнган аффикс неда сёз къошулса, н м-ча эшитилгенликге, н джазылады:
баргъан-ма, , эрин-ме, джан-мады.

22

биринчи сёз н бла бошалыб, экинчиси б, п, м бла башланса, биринчи сёзню ахырында м эшитилгенликге, н джазылады:
сатылгъан мал, бишген принч, андан башха, онбеш

23

Н бла бошалгъан сёзге л бла башланнган аффикс къошулса, эки л эшитилгенликге, нл джазылады:
орун-ла, кюн-люк, салкъын-лыкъ, тон-лу, баргъан-лай, джан-лы

24

Этимлени ахырлары къысхартылыб айтылгъанлыкъгъа, толу формаларын джазаргъа керекди:
барыргъа (барыгъа), келеди (келед), джаза эдим (длжазаем), джазгъан эдим (джазгъанем), келген эдик (келгенек), барыр эдим (барырем), барады (барад), барадыла (баралла)

25

Бу, ол деген кёргюзтюучю алмашла болушлада джалгъансала, бирлик, кёблюк, санда да тамырлары тюрлениб айтыладыла, джазылгъанлары да айтылгъанларычады:
бу, муну, мынга, мында, мындан, была, ол, аны, анга, анда, андан, ала

26

Мен, сен деген бетлеучю алмашланы бериучю болушда бирлик санда экишер формалары барды. Ол формала айтхан, джазгъан заманда да джюрюйдюле:
меннге, манга; сеннге, санга.

27

Сёзню тамырында бир къысыкъ таууш экилениб эшитилсе, эшитилгенича, эки тунакы неда эки зынгырдауукъ джазаргъа керекди:
аппа, гуппур, дуппур, дуппукъ, лыппыр, баппу, исси, тёппе, джоппу, муккур, гокка, гаккы, джыккыр, гоппан, мазаллы, алма, маммат, элли, маллыкъ, ання

28

Сёзню тамырында тунакы къысыкъдан сора келген къысыкъны зынгырдауукълугъу бла тунакылыгъы ажымлы эсе, тунакы къысыкъ джазылады:
аскер, эски, баста, устаз, сохта, тохта, къаптал, шаптал

29

Сёзню ахырындагъы къысыкъ бла анга къошулгъан аффиксни аллындагъы къысыкъ бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
джыл-лыкъ, мал-лыкъ, танг-нга, адам-ма, тас-са, битим- ми?

Эсгертиу. Биринчи бетни бирлик санда иелик аффикси къошулгъан сёзле бир м бла джазыладыла:
атамы (тону), анамы (эгечи).

30

Къош сёзде биринчини ахырындагъы бла экинчини аллындагъы къысыкъла бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
акъкъаш, къаббаш.
Sabr 29.11.2013 20:53:13
Сообщений: 7254
СЁЗЛЕНИ БИРГЕ, ДЕФИС БЛА, НЕДА БАШХА ДЖАЗЫУ

Бирге джазылгъан сёзле


31

Джерни, элни, шахарны аты эки сёзден къуралгъан заманда, биринчи сёзню басымы тас болуб къала эсе, аллай атла, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла:
Аманаууз, Къызылпокун, Байталчабхан, Сарытюз, Бештау, Ташкёпюр, Къаракент, Тешикташ, Бийчесын, Элкъуш,Къартджурт, Элтаркъач, Кичибалыкъ

32

Эки сёзден бир магъананы тутхан сёз къуралгъан заманда, биринчини басымы тас болуб къала эсе, аллай къош сёзле бирге джазыладыла:
ёре баш - ёребаш, айры къуйрукъ - айрыкъуйрукъ, уллу баш - уллубаш, таш кёмюр - ташкёмюр, къара къаш - къаракъаш, акъ туякъ - акътуякъ, сары чач - сарычач,
къанджал баш - къанджалбаш...

Эсгертиу. Быллай къош сёзлеге аффикс къошулса, биринчи сёзню басымы орнуна келе эсе, сёзле башха джазыладыла:
ёре башлы, къара къашлы, тёрт мюйюшлю, къызыл джаулукълу.

33

Санаулада онлукъла былай джазыладыла:
он, джыйырма, отуз, къыркъ, элли, алтмыш, джетмиш, сексен, токъсан

34

Быллай къош сёзле бирге джазыладыла:
бюгюн, бусагъат, бюгече, бирсюкюн, тамбла, олсагъат (осагъат), дагъыда, энтда

35

Соруучу, хапарчы аффиксле сёзню ахырында тюбеген заманда, аллындагъы сёз бла бирге джазыладыла:
Хасанмы келди? Хасан бламы келди? Олдамы келди? Сени блабыз, аны блады, аны ючюндю

Sabr 01.12.2013 00:17:00
Сообщений: 7254
ДЕФИС БЛА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ

Дефис бла джазыладыла:


36

Эки кере бирча айтылгъан сёзден къуралгъан къош сёзле бла междометиеле:
бара-бара, терк-терк, акъырын-акъырын, асхай-асхай, бир-бир, кюле-кюле, тюрлю-тюрлю, эркин-эркин, хой-хой, дыб-дыб, джылай-джылай

37

Магъаналы сёзге магъанасыз сёз къошулуб къуралгъан къош сёзле:
сабий-мабий, эчки-мечки, хабур-чубур, дыккы-мыккы

38

Бир затны эниклеген магъана берген къош сёзле:
къуш-муш, дыгъар-дугъур, тыкъар-тукъур, дигил-мигил

39

Алларында къып-, сап-, къап-. кеппе-. къыппа-. саппа- дегенча кючлендирген кесекчикле келген сыфатла:
къып-къызыл, сап-сары, къап-къара, кеп-керти, кём-кёк, боппа-бош, тёп-тёгерек, тюп-тюз, топ-толу, сып-сыйдам, кеппе-керти, къуп-къуру, джап-джашил

Эсгертиу: чыммакъ бирге джазылады

40

Магъаналары бир-бирине ушагъан неда чюйре болгъан эки сёзден къуралгъан къош сёзле:
аз-аз, аз-аздан, айтыр-айтмаз, амандан-игиден, бир-бири, бир-бирине, бир-биринден, къой-эчки, къурт-къумурсха. оу-шау

41

Цифра бла джазылгъан санаугъа аффикс къошулса, дефис салынады:
1-чи, 4-шер, 20-чы, 4-чю, 6-гъа, 8-де, 9-дан, 1-ер

42

Эки адам атдан джангы ат къуралса, дефис салынады:
Солтан-Хамит, Хаджи-Мурат

43

Сёзлени биринчи харифлерини атларындан къуралгъан аббревиатуралагъа болуш аффиксле къошулсала, дефис салынады:
КПСС-ни, СССР-ни, АБШ-ны, БМО-да, ТАСС-дан

44

Эки, юч сёзден къуралгъан къош сёзле (ачыкълаучу атла, джерлени, битимлени атлары, междометиеле) дефис салыныб джазыладыла:
Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес, орус-къарачай-малкъар сёзлюк, Бели-Ала-Къая, Къызыл-Къол-Башы, айры-чёб-башы, ит-тил-чапракъ, ха-ха-ха, къара-къара-къара, ба-ба-ба
Sabr 01.12.2013 00:18:43
Сообщений: 7254
БАШХА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ

45

Эки сёзден къуралгъан къош сёзде биринчини басымы тас болмай къала эсе, аллай сёзле башха джазыладыла:
джаз киштик, баш кюн, шорбат чыпчыкъ, бараз кюн, сабан агъач, ыйых кюн. терезе джабыу, къаншау чапракъ

46

Тамырлары бир, аффикслери башха болгъан, неда аффикс джангыз биринде болуб, бирсисинде болмагъан эки сёзден къуралгъан сёзтутуш башха джазылады:
джылдан джылгъа, аздан аз, игиден иги, биринден бирине, элден элге...

47

Байламла хар заманда башха джазыладыла:
биченликле эмда сабанла,
биченликле бла сабанла,
адамла да, малла да,
уллула неда гитчеле,
кюн тийгенди, дагъыда сууукъду,
кюн тийгенди, алай а сууукъду,
мында къар длжауады, анда уа кюн тийибди

48

Послелогла хар заманда башха джазыладыла:

ингирге дери, мени ючюн, сени амалтын, атам бла, атам къатыш, къышдан сора, аны юсюнден, мени чакълы

49

Къуралгъан этимле башха джазыладыла:
джазгъан эди, баргъан эдиле, джашагъан эселе, секириб минди, джаза тура эди

50

Джерлени, эллени атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе. аллай сёзлени экисин да уллу хариф бла башлаб, башха джазаргъа керекди:
Акъ Къала, Къызыл Къала, Акъ КъаяГошаях Сырты, Минги ТауТёбен Теберди, Покун Сырты...

51

Тенгизлени, сууланы, кёллени, океанланы, орамланы, районланы, областланы, крайланы атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе, биринчи уллу, экинчи гитче хариф бла башланыб, башха джазыладыла:
Къара тенгиз, Балыкъ суу, Москва област, Шош океан, Къарачай район












Sabr 08.12.2013 01:22:35
Сообщений: 7254
52

УЛЛУ ХАРИФЛЕ


Уллу хариф бла башланыб, сёз бу кёзюуледе джазылады:

а) джазыб тебреген заманда биринчи сёз.

б) точкадан, соруу неда кёлтюртюу белгиден сора биринчи сёз.

в) эки точкадан сора туура сёз башлана эсе. Къарт, алгъыш аякъны къолуна алыб, башлады сёзюн: "Ишге юренсин къоллары, халкъ бла болсун джоллары...".
Цитата бла башланнган джерде эки точкадан сора. Ол китабны ачды да окъуду: "Пушкин Болдинода кёб назму джазгъанды".

г) Энчи атла: адамланы атлары, тукъумлары - Къочхарланы Къасбот.
Джаныуарлагъа, маллагъа аталгъан атла - Бойнакъ, Акъкъаш.
Суратлау литературада геройланы атлары (башха джерде ала тукъум атла боладыла) - Бёрю, Тюлкю (баснялада), д.а.к.
География, астрономия атла (къралла, материкле, таула, шахарла, элле, планетала, джулдузла, д.а.к.) - Совет Союз, Европа, Кавказ, Джер, Ай, Марс, Чолпан, Илкер, Джетегейли, Темиркъазакъ, Боюнсхала.
СССР-де сыйлаб аталгъан атла - Совет Союзну Джигити, Социалист Урунууну Джигити.
Революцион байрамла бла унутулмазлыкъ кюнлени атлары: Биринчи май, 1 Май, Тогъузунчу январь, 9 Январь, Джангы джыл.
Белгили история ишлени атлары - Уллу Октябрь социалист революция, Париж коммуна.
Газетлени, журналланы, китабланы, чыгъармаланы, заводланы, фабриклени, совхозланы, колхозланы, кемелени, д.а.к. атлары (кавычкалагъа салыныб) - "Правда", "Огонек", "Коммунизмге джол", "Октябрь", "8 Март".
Партия, правительство, профсоюз организацияланы баш органларыны атлары (партия гитче хариф бла башланыб джазылады):
Совет Союзну Коммунист партиясы, Коммунист партияны Ара Комитети, СССР-ни Баш Совети.
Совет учреждениелени, уллу школланы, промышленность эмда сатыу этген, д.а.к. организацияланы атларыны биринчи сёзлери: Халкъ депутатланы Совети, Къабарты-Малкъар кърал университет
Орденлени, медалланы атлары былай джазыладыла: Ленинни ордени, Къызыл байракъны ордени, Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени, "Алтын джулдуз" медал.
Харифледен къуралгъан аббревиатурала, къысхартылгъан къош сёзле, къысхартылгъан джазыула

Sabr 08.12.2013 02:42:38
Сообщений: 7254
53

Учреждение бла организацияланы атларын белгилеген къысхартылгъан къош сёзле, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла. Сёз ючюн: Моссовет.

54

Харифлени атлары бла окъулгъан аббревиатурала уллу харифле бла джазыладыла: СССР, КПСС, ВЛКСМ, ТАСС, ВЦСПС, АБШ, ЮНЕСКО...

55

Къысхартылгъан сёзледен къуралгъан къош сёзле бирге джазыладыла: обком, райком, местком, пединститут, профсоюз, комсомол.

56

Къысхартылгъан джазыула (аланы хар заманда толу окъургъа керекди) былай джазыладыла:
дж. - джыл
т. - том
г - грамм
кг - килограмм
м - метр
м2 - квадрат метр
км - километр
акад. - академик
д.а.к. - дагъыда аны кибик
доц. - доцент
проф.- профессор
Sabr 08.12.2013 03:02:53
Сообщений: 7254
БАШХА ТИЛДЕН КИРГЕН СЁЗЛЕ

57

Башха тилден кириб, фонетика къурамлары тюрленнген сёзлени эшитилгенлерича джазаргъа керекди:
гардош, газет, машок, школ, сутка, тюрме, минут, капек

58

Орус тилден неда аны болушлугъу бла башха тилледен кирген сёзле, фонетика къурамалрын тюрлендирмей къалгъан эселе, орус тилдеча джазылыргъа керекдиле:
марксизм-ленинизм
диктатура
почта
аптека
кооператив

59

Орус тилде -ный (-ая, -ее, -ский, -ический) дегенча суффикслери, ахырлары болгъан сыфатла бла къуралгъан сёзтутушла къарачай тилде былай джазыладыла:
Совет Союз, автоном область, партия организация, Коммунист партия

60

Ахырында -ск, -нг, -ик, -кт дегенча эки къысыгъы болгъан бир къауум орус сёз баш болушда бирлик санда тюрленмей джазылады, аффикс къошулса уа, аффиксни аллында а неда е эшитилинеди эмда джазылады:
Смоленс - Смоленскеде
Курск - Курскеде
Подольск - Подольскеде
отпуск - отпускагъа
продукт - продуктала
танк - танкагъа

61

Орус тилден кирген сёзлени ортасында джумушакъ къаты белгиле джюрюген джерлеринде хар заманда сакъланадыла, сёзню ахырында уа ь (джумушакъ белги) джангыз баш болушда джазылады:

больница
председатель - председателни
секретарь - секретарны
Ставрополь - Ставрополда
Октябрь - Октябрдан
Съезд
подъезд

Эсгертиу.
Толь дегенча сёзню тол деген сёзден айырыр ючюн, бирси болушлада да джумушакъ белгиси бла джазаргъа керекди: толь, тольну.
Sabr 08.12.2013 04:09:39
Сообщений: 7254
КЁЧЮРЮУНЮ ДЖОРУКЪЛАРЫ

62

Тизгинден тизгиннге сёз бёлюмлеге юлешиннгенича кёчюрюледи:

чо-март
кё-гюр-чюн
си-биртт-ги
су-уукъ.
да-уур
къы-йын

63

Аббревиатурала бла къысхартылгъан джазыуланы (СССР, КПСС, д.а.к.) бёлюб кёчюрюрге джарамайды.

64

Къысхартылгъан ёлче бла белгилени аллындагъы цифрледен айырыб кёчюрюрге джарамайды:
1917 дж.
33 км
16 м2
10 кг

65

Тиреден башха тыйгъыч белгилени джангы тизгиннге кёчюрюрге болмайды.

66

Тизгинни ахырында скобкаланы неда кавычкаланы ачыб къояргъа джарамайды.
Sabr 08.12.2013 04:27:05
Сообщений: 7254

1 0

КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫ.

Джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья.

"Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да..."

ГОЧИЯЛАНЫ Софья,
филология илмуланы кандидаты


______________________________________

Сюйюнчланы Ханафий бла Гочияланы Софья
джарашдыргъан ОРФОГРАФИЯ СЁЗЛЮКДЕН алыб КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫН былайгъа салгъанымы магъанасы: къарачай тилде халатсыз джазаргъа себеб болур. Сёзлюк толусу бла компьютерге урулуб, сайтны электрон библиотекасына салынса, бек иги боллукъ эди. Алай этерге мени мадарым болмагъаны себебли, ол ишни керекли болгъанын ангылаб, ким болса да баджарыр деб умут этеме. Ары дери бу орфография джорукъла да джарарла.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал

АЧЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ

1

а) Сёзню ахыр бёлюмюнде къаты ачыкъ тауушланы (а, ы, о, у) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да къаты ачыкъла боладыла: тынч-лыкъ, китаб-ла-ны, ийнар-ла-ры-быз

б) Сёзню ахыр бёлюмюнде джумушакъ ачыкъ тауушланы (э, е, и, ё, ю) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да джумушакъ ачыкъла боладыла: тюйме-чик, тюк-лю, учреждение-де

Эсгертиу.

-ча, -ал деген аффиксле бу джорукъгъа сыйынмайдыла: ёгюз-ча, кет-алмады, кел-алмады

в) Сёзню ахыр бёлюмюнде ачыкъ таууш эринсизлени (а, ы, э, е, и) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да асламысына эринсиз ачыкъла боладыла: мал-чы-лыкъ, къоян-чыкъ, эгеч-ибиз, аскер-чи-ле-рибиз

г) Сёзню ахыр бёлюмюндеги ачыкъ таууш эринлилени (о,у,ё,ю) бири болса, анга къошулгъан аффикслени да асламысына эринли ачыкъ тауушла боладыла: кёз-люк, къош-чу, зауукъ-лукъ, кино-ну

Эсгертиу:

Бу джорукъгъа сыйынмагъан бир къауум аффикс барды. Аланы юслеринден арлакъда билдирликбиз.

2

Ё хариф сёзню къуру да биринчи бёлюмюнде джазылады: ёгюз, кёзлюк, кёгюрчюн, ётюрюк

Эсгертиу. Къош сёзледе ё башха бёлюмледе да тюбейди.
Сёз ючюн: кёккёз, къаракёз, маймёз.

3

Къарачай-малкъар сёзледе эки ачыкъ таууш бирге тюбемейдиле: мыйыкъ, къыйыкъ, ууакъ, кюйюз, кийиз, сейир, келейик, къарауул, сууукъ, тууар, дауур, бауур, къауум, хауа

4

А, э, е, о, у ачыкъланы аллынды й (къысха и) келсе, йа, йэ, йо, йу деген экишер харифни орнуна, я, е, ё, ю харифле джазыладыла:
аякъ, къоян, джаякъ, джыяма, къояды, къая, сюек, тюе, ие, сюеме, кюеди, ёлка, боюн, къоюн, чоюн, къоюгъуз, тою, оюн...

5

Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, сёзню ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады: экеулен, алтаулан, джетеулен....

6

Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган сёз къошулуб, къош сёз къуралса, биринчини ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады:
эчкагъач (эчки + агъач), эчкемчек (эчки + эмчек), къараууз (къара + аууз), тёбедойнар (тёбеде + ойнар), къараякъ (къара + аякъ)...

7

Сёзню аллында э, ортасында бла аягъында е джазылады: элек, эгеч, эринчек.

Эсгертиу.
Поэма, поэзия дегенча, башха тилледен кирген сёзледе э сёзню ортасында да джазылады

8

-ыу, -иу аффиксле эринсиз ачыкълы бёлюмледен сора, -уу, -юу аффиксле эринли ачыкълы бёлюмледен сора джазыладыла: джазыу, къызыу, келиу, билиу, болуу, буруу, кюлюу, бёлюу...

9

Бир-бир сёзле аффиксле къошулуб тюрленселе, ы, и, у ачыкъла н, р къысыкъланы къатында джутулуб къаладыла. Аллай сёзле эшитилгенлерича джазыладыла:
къарын - къарны, орун - орну, боюн - бойну, эрин - эрни, бурун - бурну, огъары - огъартын, къоюн - къойну, сары – саргъылдым...


КЪЫСЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ

10

Б къысыкъ сёзню ахырында п кибик эшитилсе да, тюрленмей джазылады:
китаб - китабы, тоб - тобу, саб - сабы, чёб - чёбю, таб - табы.

11

Сёзню ахырында к, къ къысыкъланы аллында ачыкъ таууш болуб, сора алагъа ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, эшитилгенича, г, гъ джазаргъа керекди:
сенек - сенеги, джюрек - джюреги, акъ - агъы, терек - тереги, къулакъ - къулагъы, джарыкъ - джарыгъы.
Эсгертиу. Хакъ - хакъы бу длжоркъгъа сыйынмайды.

12

Биринчи сёз к, къ бла бошалыб, экинчиси ачыкъ таууш бла башланса, г, гъ эшитилгенликге, к, къ джазылады:
джюрек ауруу, эшек арба, къоркъакъ адам, къонакъ юй. къакъ эт, как эт.

13

Ч бла тауусулгъан сёзге ч бла башланнган аффикс къошулса, биринчи ч-ни орнуна, эшитилгенича, ш джазылады:
эгеч - эгешчик, джюлгюч - джюлгюшчюк, агъач - агъашчыкъ, пурч - пуршчукъ, къарылгъач - къарылгъашчыкъ

14

Ахырында ч болгъан сёзге тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан (д, дж, з, л, н,с, т, ш) башланннган аффикс къошулса, аффиксни аллында ш эшитилгенликге, ч длжазылады:
къач-да, агъач-дан, принчде, чач-лы, эгеч-ден, тынч-лыкъ, къумач-ны...


15

Биринчи сёз ч-ге бошалыб, экинчиси тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан башланса, биринчи сёзню ахырында ш эшитилгенликге, ч джазылады:
чач таракъ, ач джыл, айланч джол, агъач челек, ач сабий.

16

Тунакы къысыкъладан сора (к, къ, п, с, т, ф,ч, ш) аффикследе к, къ эшитилгенликге, гъ, гъ джазылады:
таракъ-гъа, чакъ-гъыч, чакъ-гъан, тик-гич, тиш-ге, кёгет-ге, кес-ген, кёч-ген, челек-ге

17

Н бла бошалгъан сёзге нг бла башланнган аффикс къошулса, аффиксни аллында нг эшитилгенликге, н джазаргъа керекди:
тон-нга, келин-нге, джалын-нган, кёрюн-нген, кийин-нген.

18

М, н, нг къысыкъла бла бошалгъан сёзге башлаучу болушну аффикси къошулса, аффиксни ал тауушу н-ча эшитилгенликге, д джазаргъа керекди:
тон-дан, сом-дан, тенгим-ден, ким-ден, танг-дан, мын-дан, сен-ден

19

З бла бошалгъан сёзге тунакы къысыкъ бла башланнган аффикс къошулса, з-ни орнуна с эшитилгенликге, з джазылады:
бузса, тузсуз, сёзсюз, къызчыкъ,
сюзсе, къызсыз, базсын, кийизсиз, кетмезсе, тизсин.

20

Биринчи сёз з бла бошалыб, экинчиси тунакы къысыкъ бла башланса, биринчи сёзню ахырында с эшитилгенликге, з джазылады:
колхоз сабан, къыз сёлешеди, тюз сыз.

21

Н бла бошалгъан сёзге м, б бла башланнган аффикс неда сёз къошулса, н м-ча эшитилгенликге, н джазылады:
баргъан-ма, , эрин-ме, джан-мады.

22

биринчи сёз н бла бошалыб, экинчиси б, п, м бла башланса, биринчи сёзню ахырында м эшитилгенликге, н джазылады:
сатылгъан мал, бишген принч, андан башха, онбеш

23

Н бла бошалгъан сёзге л бла башланнган аффикс къошулса, эки л эшитилгенликге, нл джазылады:
орун-ла, кюн-люк, салкъын-лыкъ, тон-лу, баргъан-лай, джан-лы

24

Этимлени ахырлары къысхартылыб айтылгъанлыкъгъа, толу формаларын джазаргъа керекди:
барыргъа (барыгъа), келеди (келед), джаза эдим (длжазаем), джазгъан эдим (джазгъанем), келген эдик (келгенек), барыр эдим (барырем), барады (барад), барадыла (баралла)

25

Бу, ол деген кёргюзтюучю алмашла болушлада джалгъансала, бирлик, кёблюк, санда да тамырлары тюрлениб айтыладыла, джазылгъанлары да айтылгъанларычады:
бу, муну, мынга, мында, мындан, была, ол, аны, анга, анда, андан, ала

26

Мен, сен деген бетлеучю алмашланы бериучю болушда бирлик санда экишер формалары барды. Ол формала айтхан, джазгъан заманда да джюрюйдюле:
меннге, манга; сеннге, санга.

27

Сёзню тамырында бир къысыкъ таууш экилениб эшитилсе, эшитилгенича, эки тунакы неда эки зынгырдауукъ джазаргъа керекди:
аппа, гуппур, дуппур, дуппукъ, лыппыр, баппу, исси, тёппе, джоппу, муккур, гокка, гаккы, джыккыр, гоппан, мазаллы, алма, маммат, элли, маллыкъ, ання

28

Сёзню тамырында тунакы къысыкъдан сора келген къысыкъны зынгырдауукълугъу бла тунакылыгъы ажымлы эсе, тунакы къысыкъ джазылады:
аскер, эски, баста, устаз, сохта, тохта, къаптал, шаптал

29

Сёзню ахырындагъы къысыкъ бла анга къошулгъан аффиксни аллындагъы къысыкъ бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
джыл-лыкъ, мал-лыкъ, танг-нга, адам-ма, тас-са, битим- ми?

Эсгертиу. Биринчи бетни бирлик санда иелик аффикси къошулгъан сёзле бир м бла джазыладыла:
атамы (тону), анамы (эгечи).

30

Къош сёзде биринчини ахырындагъы бла экинчини аллындагъы къысыкъла бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
акъкъаш, къаббаш.



СЁЗЛЕНИ БИРГЕ, ДЕФИС БЛА, НЕДА БАШХА ДЖАЗЫУ

Бирге джазылгъан сёзле


31

Джерни, элни, шахарны аты эки сёзден къуралгъан заманда, биринчи сёзню басымы тас болуб къала эсе, аллай атла, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла:
Аманаууз, Къызылпокун, Байталчабхан, Сарытюз, Бештау, Ташкёпюр, Къаракент, Тешикташ, Бийчесын, Элкъуш,Къартджурт, Элтаркъач, Кичибалыкъ

32

Эки сёзден бир магъананы тутхан сёз къуралгъан заманда, биринчини басымы тас болуб къала эсе, аллай къош сёзле бирге джазыладыла:
ёре баш - ёребаш, айры къуйрукъ - айрыкъуйрукъ, уллу баш - уллубаш, таш кёмюр - ташкёмюр, къара къаш - къаракъаш, акъ туякъ - акътуякъ, сары чач - сарычач,
къанджал баш - къанджалбаш...

Эсгертиу. Быллай къош сёзлеге аффикс къошулса, биринчи сёзню басымы орнуна келе эсе, сёзле башха джазыладыла:
ёре башлы, къара къашлы, тёрт мюйюшлю, къызыл джаулукълу.

33

Санаулада онлукъла былай джазыладыла:
он, джыйырма, отуз, къыркъ, элли, алтмыш, джетмиш, сексен, токъсан

34

Быллай къош сёзле бирге джазыладыла:
бюгюн, бусагъат, бюгече, бирсюкюн, тамбла, олсагъат (осагъат), дагъыда, энтда

35

Соруучу, хапарчы аффиксле сёзню ахырында тюбеген заманда, аллындагъы сёз бла бирге джазыладыла:
Хасанмы келди? Хасан бламы келди? Олдамы келди? Сени блабыз, аны блады, аны ючюндю

ДЕФИС БЛА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ

Дефис бла джазыладыла:


36

Эки кере бирча айтылгъан сёзден къуралгъан къош сёзле бла междометиеле:
бара-бара, терк-терк, акъырын-акъырын, асхай-асхай, бир-бир, кюле-кюле, тюрлю-тюрлю, эркин-эркин, хой-хой, дыб-дыб, джылай-джылай

37

Магъаналы сёзге магъанасыз сёз къошулуб къуралгъан къош сёзле:
сабий-мабий, эчки-мечки, хабур-чубур, дыккы-мыккы

38

Бир затны эниклеген магъана берген къош сёзле:
къуш-муш, дыгъар-дугъур, тыкъар-тукъур, дигил-мигил

39

Алларында къып-, сап-, къап-. кеппе-. къыппа-. саппа- дегенча кючлендирген кесекчикле келген сыфатла:
къып-къызыл, сап-сары, къап-къара, кеп-керти, кём-кёк, боппа-бош, тёп-тёгерек, тюп-тюз, топ-толу, сып-сыйдам, кеппе-керти, къуп-къуру, джап-джашил

Эсгертиу: чыммакъ бирге джазылады

40

Магъаналары бир-бирине ушагъан неда чюйре болгъан эки сёзден къуралгъан къош сёзле:
аз-аз, аз-аздан, айтыр-айтмаз, амандан-игиден, бир-бири, бир-бирине, бир-биринден, къой-эчки, къурт-къумурсха. оу-шау

41

Цифра бла джазылгъан санаугъа аффикс къошулса, дефис салынады:
1-чи, 4-шер, 20-чы, 4-чю, 6-гъа, 8-де, 9-дан, 1-ер

42

Эки адам атдан джангы ат къуралса, дефис салынады:
Солтан-Хамит, Хаджи-Мурат

43

Сёзлени биринчи харифлерини атларындан къуралгъан аббревиатуралагъа болуш аффиксле къошулсала, дефис салынады:
КПСС-ни, СССР-ни, АБШ-ны, БМО-да, ТАСС-дан

44

Эки, юч сёзден къуралгъан къош сёзле (ачыкълаучу атла, джерлени, битимлени атлары, междометиеле) дефис салыныб джазыладыла:
Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес, орус-къарачай-малкъар сёзлюк, Бели-Ала-Къая, Къызыл-Къол-Башы, айры-чёб-башы, ит-тил-чапракъ, ха-ха-ха, къара-къара-къара, ба-ба-ба



БАШХА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ

45

Эки сёзден къуралгъан къош сёзде биринчини басымы тас болмай къала эсе, аллай сёзле башха джазыладыла:
джаз киштик, баш кюн, шорбат чыпчыкъ, бараз кюн, сабан агъач, ыйых кюн. терезе джабыу, къаншау чапракъ

46

Тамырлары бир, аффикслери башха болгъан, неда аффикс джангыз биринде болуб, бирсисинде болмагъан эки сёзден къуралгъан сёзтутуш башха джазылады:
джылдан джылгъа, аздан аз, игиден иги, биринден бирине, элден элге...

47

Байламла хар заманда башха джазыладыла:
биченликле эмда сабанла,
биченликле бла сабанла,
адамла да, малла да,
уллула неда гитчеле,
кюн тийгенди, дагъыда сууукъду,
кюн тийгенди, алай а сууукъду,
мында къар длжауады, анда уа кюн тийибди

48

Послелогла хар заманда башха джазыладыла:
ингирге дери, мени ючюн, сени амалтын, атам бла, атам къатыш, къышдан сора, аны юсюнден, мени чакълы

49

Къуралгъан этимле башха джазыладыла:
джазгъан эди, баргъан эдиле, джашагъан эселе, секириб минди, джаза тура эди

50

Джерлени, эллени атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе. аллай сёзлени экисин да уллу хариф бла башлаб, башха джазаргъа керекди:
Акъ Къала, Къызыл Къала, Акъ КъаяГошаях Сырты, Минги ТауТёбен Теберди, Покун Сырты...

51

Тенгизлени, сууланы, кёллени, океанланы, орамланы, районланы, областланы, крайланы атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе, биринчи уллу, экинчи гитче хариф бла башланыб, башха джазыладыла:
Къара тенгиз, Балыкъ суу, Москва област, Шош океан, Къарачай район


52

УЛЛУ ХАРИФЛЕ

Уллу хариф бла башланыб, сёз бу кёзюуледе джазылады:

а) джазыб тебреген заманда биринчи сёз.

б) точкадан, соруу неда кёлтюртюу белгиден сора биринчи сёз.

в) эки точкадан сора туура сёз башлана эсе. Къарт, алгъыш аякъны къолуна алыб, башлады сёзюн: "Ишге юренсин къоллары, халкъ бла болсун джоллары...".
Цитата бла башланнган джерде эки точкадан сора. Ол китабны ачды да окъуду: "Пушкин Болдинода кёб назму джазгъанды".

г) Энчи атла: адамланы атлары, тукъумлары - Къочхарланы Къасбот.
Джаныуарлагъа, маллагъа аталгъан атла - Бойнакъ, Акъкъаш.
Суратлау литературада геройланы атлары (башха джерде ала тукъум атла боладыла) - Бёрю, Тюлкю (баснялада), д.а.к.
География, астрономия атла (къралла, материкле, таула, шахарла, элле, планетала, джулдузла, д.а.к.) - Совет Союз, Европа, Кавказ, Джер, Ай, Марс, Чолпан, Илкер, Джетегейли, Темиркъазакъ, Боюнсхала.
СССР-де сыйлаб аталгъан атла - Совет Союзну Джигити, Социалист Урунууну Джигити.
Революцион байрамла бла унутулмазлыкъ кюнлени атлары: Биринчи май, 1 Май, Тогъузунчу январь, 9 Январь, Джангы джыл.
Белгили история ишлени атлары - Уллу Октябрь социалист революция, Париж коммуна.
Газетлени, журналланы, китабланы, чыгъармаланы, заводланы, фабриклени, совхозланы, колхозланы, кемелени, д.а.к. атлары (кавычкалагъа салыныб) - "Правда", "Огонек", "Коммунизмге джол", "Октябрь", "8 Март".
Партия, правительство, профсоюз организацияланы баш органларыны атлары (партия гитче хариф бла башланыб джазылады):
Совет Союзну Коммунист партиясы, Коммунист партияны Ара Комитети, СССР-ни Баш Совети.
Совет учреждениелени, уллу школланы, промышленность эмда сатыу этген, д.а.к. организацияланы атларыны биринчи сёзлери: Халкъ депутатланы Совети, Къабарты-Малкъар кърал университет
Орденлени, медалланы атлары былай джазыладыла: Ленинни ордени, Къызыл байракъны ордени, Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени, "Алтын джулдуз" медал.
Харифледен къуралгъан аббревиатурала, къысхартылгъан къош сёзле, къысхартылгъан джазыула


53

Учреждение бла организацияланы атларын белгилеген къысхартылгъан къош сёзле, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла. Сёз ючюн: Моссовет.

54

Харифлени атлары бла окъулгъан аббревиатурала уллу харифле бла джазыладыла: СССР, КПСС, ВЛКСМ, ТАСС, ВЦСПС, АБШ, ЮНЕСКО...

55

Къысхартылгъан сёзледен къуралгъан къош сёзле бирге джазыладыла: обком, райком, местком, пединститут, профсоюз, комсомол.

56

Къысхартылгъан джазыула (аланы хар заманда толу окъургъа керекди) былай джазыладыла:
дж. - джыл
т. - том
г - грамм
кг - килограмм
м - метр
м2 - квадрат метр
км - километр
акад. - академик
д.а.к. - дагъыда аны кибик
доц. - доцент
проф.- профессор



БАШХА ТИЛДЕН КИРГЕН СЁЗЛЕ

57

Башха тилден кириб, фонетика къурамлары тюрленнген сёзлени эшитилгенлерича джазаргъа керекди:
гардош, газет, машок, школ, сутка, тюрме, минут, капек

58

Орус тилден неда аны болушлугъу бла башха тилледен кирген сёзле, фонетика къурамалрын тюрлендирмей къалгъан эселе, орус тилдеча джазылыргъа керекдиле:
марксизм-ленинизм
диктатура
почта
аптека
кооператив

59

Орус тилде -ный (-ая, -ее, -ский, -ический) дегенча суффикслери, ахырлары болгъан сыфатла бла къуралгъан сёзтутушла къарачай тилде былай джазыладыла:
Совет Союз, автоном область, партия организация, Коммунист партия

60

Ахырында -ск, -нг, -ик, -кт дегенча эки къысыгъы болгъан бир къауум орус сёз баш болушда бирлик санда тюрленмей джазылады, аффикс къошулса уа, аффиксни аллында а неда е эшитилинеди эмда джазылады:
Смоленс - Смоленскеде
Курск - Курскеде
Подольск - Подольскеде
отпуск - отпускагъа
продукт - продуктала
танк - танкагъа

61

Орус тилден кирген сёзлени ортасында джумушакъ къаты белгиле джюрюген джерлеринде хар заманда сакъланадыла, сёзню ахырында уа ь (джумушакъ белги) джангыз баш болушда джазылады:

больница
председатель - председателни
секретарь - секретарны
Ставрополь - Ставрополда
Октябрь - Октябрдан
Съезд
подъезд

Эсгертиу. Толь дегенча сёзню тол деген сёзден айырыр ючюн, бирси болушлада да джумушакъ белгиси бла джазаргъа керекди: толь, тольну.



КЁЧЮРЮУНЮ ДЖОРУКЪЛАРЫ

62

Тизгинден тизгиннге сёз бёлюмлеге юлешиннгенича кёчюрюледи:

чо-март
кё-гюр-чюн
си-биртт-ги
су-уукъ.
да-уур
къы-йын

63

Аббревиатурала бла къысхартылгъан джазыуланы (СССР, КПСС, д.а.к.) бёлюб кёчюрюрге джарамайды.

64

Къысхартылгъан ёлче бла белгилени аллындагъы цифрледен айырыб кёчюрюрге джарамайды:
1917 дж.
33 км
16 м2
10 кг

65

Тиреден башха тыйгъыч белгилени джангы тизгиннге кёчюрюрге болмайды.

66

Тизгинни ахырында скобкаланы неда кавычкаланы ачыб къояргъа джарамайды.
Sabr 23.06.2014 04:00:24
Сообщений: 7254
1. Аланла, бу орфография джорукълагъа кёз джетдире турсакъ, Ана тилде халатсыз джазаргъа боллукъбуз.

2. Мадары болгъан Орфография Сёзлюкню толусу бла бери (электрон библиотекагъа) салалса - хайырлы иш этерикди.
Sabr 30.06.2014 16:10:27
Сообщений: 7254
КЪАРАЧАЙ ТИЛНИ ОРФОГРАФИЯСЫНЫ ЮСЮНДЕН ОЮМЛА

_______________________________________________________


"КЪАРАЧАЙ" ГАЗЕТ
2014 дж. июнну 12

Къарачай тилни орфографиясы


КЪОЯНМЫ, КЪОЙАНМЫ?

Акъбайланы Харун къарачай тилни грамматикасыны талай китабы бла статьясыны авторуду. Белгили журналистди, назмучуду. Кёб болмай да басмадан аны «Къарачай тилни орфографиясы» деген китабы чыкъгъанды. Окъуучуланы ичинде аны огъурагъанла да, анга даулары болгъанла да бардыла.
Мен а Акъбайланы Харунну бу ишине къалай тюбедим? Аны юсюнденди статья.


Кертисинде да къоянмы, къойанмы?

Къарачай-малкъар тилни орфографиясыны 1964-чю джыл басмаланнган китабыны 4-чю параграфында: «А, э (е), о, у ачыкъланы алларында й (къысха и) келсе, йа, йэ, йо, йу деген экишер харфны орунларына я, е, ё, ю харфла джазыладыла: аякъ, къоян, джаякъ, къая, сюек, боюн...», - деб бегитиледи.

Акъбайланы Харун а кесини 2014-чю джыл чыкъгъан «Къарачай тилни орфографиясы» деген китабында ол сёзлени айакъ, къойан, джайакъ, къайа, сюйек, бойун деб джазаргъа керекли кёреди. Ансы: «...биз, къарачайлыла, бюгюннгю (1964-чю джылгъы) «Орфографиябызгъа» таяныб къалсакъ, ана тилибизден да, орфография билимден да, джазма культурадан да юлюшсюз къалыргъа боллукъбуз...», - дейди ол. Китабында да андан къутхарыуну джолларын теджейди.

Аны да ол, къарачаймалкъар тилни кесинде магъана тюрлендирген 32 таууш барды, аланы 9-зу ачыкъ, 24-сю да къысыкъ харифледиле, деб, андан башлайды. Аны бла бирге: «Тыш тилли сёзледе я, е, ё, ю харифле бла йа, йэ, йо, йу бёлюмлени да джазабыз. Аны тышында я, е, ё, ю харифле орун сайлау джорукъну чеклеринде да хайырландырыладыла – къысыкъ тауушланы джумушакълыкъларын белгилейдиле: льа-ля, льэ-ле, льо-лё, льу-лю. Алай бла къарачай алфавитни джангы редакциясында 38 хариф барды», - дейди да, ары дери тауушланы барыны да белгилери болмагъанлары бизни тилни орфографиясын артха тартыб тургъанды, деген оюмну айтады.

Акъбай улу аны бу китабны джазаргъа алландыргъан чурумланы бири, «къарачай-малкъар халкъны тыш къраллада джашагъан асламысы тюрк мухаджирле болгъанларын эсге ала, джангы алфавитни латин къурамын осман тюрклени бюгюннгю алфавит энчиликлерине ушата, алгъыннгы латин тамаллы алфавитибизден да узакъ кетмей, джетмегенин да къоша, къарачай-малкъар алфавитни латин тамалын къурау бла» байламлы болгъанын да джашырмайды.

Алай бла къарачай джазма тилни тамалын къарачайбакъсан-чегем ч диалект къурагъаны себебли тюз джазыуну джорукълары аны орфоэпиясы бла байламлыдыла эмда аны баш ёзегин къурайдыла, деб эсгертиб, «Къуралмагъан сёзле бла тамырланы джазылыуларыны» джорукъларын ачыкълау темагъа кёчеди.

Кертисин айтсакъ, бу тема бюгюннге дери «эм кемизли», алай демеклик эм кёб джазылгъан, алай а эм бек къатышдырылгъан темады. Нечик десенг, кёб зат кескин джорукъгъа келтирилмегенди. Аны амалтын джер-суу атла, кюнде кюню биз басма, окъутуу ишледе хайырланыучу тюз сёзле, «бирер джорукъну кебине кийдирилиб», къоян - къойан, Минги Тау – Минги тау – Минги-Тау дегенча, тюрлю-тюрлю джазылыб келедиле. Ол затны эсге алсакъ, Акъбай улугъа, бу къыйын теманы алыб, аны джарашдырыргъа кюрешгени ючюн бюсюреу этерчады.

Ол кесини «Орфографиясында» къуралмагъан сёзле бла тамырланы джазылыуларыны 200 джоругъун бергенди. Алада ол сёзлени бирге, башха джазылыуларыны джумушларын да, адетлисиндеча, басымгъа, тауушлагъа этдире, тюрлютюрлю къуралмагъан сёзле бла аланы тюрлю-тюрлю джалгъаулары къаллай тауушлагъа кёре къалай джазылгъанларына джорукъла къураб, аланы кесича ангылатыргъа да кюрешеди. Ачыгъы бла айтсакъ, аланы ичинде тюз джорукъла да аз тюлдюле. Не келсин, башхаларында къой эсенг, алада да бардыла дау чыгъаргъан затла.

Сёз ючюн, китабны 32-чи параграфында: «Къарачай сёзледе къаты о, у, а ачыкъланы алларында келген къысыкъ тауушну энчи джумушакълыгъын не ь (джумушакъ белги), неда сайлау джорукъгъа кёре, ё, ю, я бёлюм харифле билдиредиле», - дейди да, аття деген сёзню атдьа, кямар деген сёзню кьамар, илячин деген сёзню ильачин деб, джумушакъ белгини - ь-ни - салыб джазаргъа кереклиге санайды. Алай джазыу а, ол сёзлени кёзге эрши кёргюзген бла къалмай, окъургъа да къыйын, «татыусуз» этеди.

Бу джорукъ къабыл этилсе уа, къарачай тилни «ауаз бериучю усталарыны» тамбласында элге, белге дегенча сёзлени орталарына ь-ни салынныгъын излеб тебрериклерине не аз да ишекли болмайыкъ. Бу белги уа, къарачай сёзлени окъугъан заманда аууз бла айтылыб къалады ансы, джазмада белгиленмейди. Белгиленирге да керек тюлдю.

Китабны автору айтхандан, «сёзню ичинде къысыкъ таууш къатланыб айтылгъан тёресинде биринчи къысыкъ тунакы, экинчиси уа зынгырдауукъ джазыладыла: ... упба, гопбан, тёпбе, зукгу»... Аны бла да къалмай, ол, бу джорукъ къош сыфатны айырма дараджасын къурагъан кесегини джазылыууна да тийишеди, деб, къыйын, тутхучсуз джорукъ къурайды да, юлгюге апба-акъ, тепбетенг, тюпбе-тюз, бопбабош, къапба-къара, джапба-джашил, сапба-сары деген сёзлени келтиреди. Уппа, гоппан, тёббе, зукку, аппа-акъ, теппе-тенг деб, тынчы-тюзю бла айтдыртыб къоймай, къыйышдыртыб, къыйыны бла айтдыртыргъа излейди.

Авторну 85-чи параграфда, джыйырмала бла баргъан санаулада къош сёзню кесеклери, экиджыйырма, ючджыйырма деб, бирге джазыладыла, дегени да бек даулуду. Ала эки джыйырма, юч джыйырма, тёрт джыйырма деб, экишер сёз болуб джазылсала дурусду. Ючджыйырмалыкъ, бешджыйырмалыкъ деген сёзле уа, юч джыйырмалыгъым, беш джыйырмалыгъым барды дегенча магъанада айтылмай эселе, бирге джазылыргъа керекдиле, китабдача болмай.

94-чю параграфда: «Санауладан къуралгъан къош сёзню бир кесеги тарых берилиб, экинчи кесеги сёз бла джазыллыкъ болса, арада дефис салынады: 24-минглик, 5-миллионлукъ, 10-тюменлик, 5-атар, 2-апаслыкъ, 4-шайлыкъ», - дейди автор. Тюзюнде да ол сёзле алай джазыладыла. Алай а бу тизгинде 4-чархлы деген санау да барды. Ол а, мен акъыл этгенден, 4 чархлы деб, эки сёз болуб, дефиссиз джазылыргъа керекди. Тенглешдиригиз: 4 чархлы автомобиль, 4-чарх (тёртчарх) автомобиль.

96-чы параграфда: «Затны санда, узунлукъда, мийикликде эмда башха ёлчемледе эки этиб бирин кёргюзтген джарым деген сёз башха сёзле бла бирге неда кеси джазылыргъа болады:

а) ачыкълаб келген сёзюню аллында келсе, къош сёз къуралыб, бирге джазылады: джарымай, джарымсом, джарымджюк, джарымайрымкан, джарымджол, джарымчалкъычы, джарымпатчах, д.б.;

б) ачыкълаб келген сёзюню ызындан келсе, къош сёз къуралыб, бирге джазылады: джылджарым, къатджарым, сомджарым», деб бериледи. Мен акъыл этгенден, ол сёзлени эки къаууму да башха-башха джазылыргъа тыйыншлыдыла.

98-чи параграфда: муну, муннъа, мунда, мундан деген сёзле литература нормагъа (тюзю мардагъа) саналыб, мыннга, мында, мындан, 100-чю параграфда: мунсуз, осуз, олсуз дегенча алмашланы литература мардагъа нек кирмегенлери да ангылашынмайдыла.

128-чипараграфда: «Адамны энчи шартын кёргюзюб, эркелетиб неда сый бериб айтылгъан ат къошагъы аны энчи атындан сора келсе, аллай ат къошакъ гитче хариф бла дефис салыныб джазылады: Токъмакъ-хаджи, Абдуллахшыйых, Ачабай-амма, Солтан-паша, Джамалака, Чотча-къызы, Джамиля-хан, д.б.», - деб бериледи. Ол да терсди! Аллай кёзюуледе ол эки атны орталарына джукъ да салыныргъа керек тюлдю, Исмаил хаджи, Рамазан акка деб дефиссиз джазылыргъа керекдиле ала. Адам атдан сора келген къошакъ ат приложение халда келсе, болады эки арагъа дефис салыргъа. Ака, пача, паша деген сёзле уа къарачай сёзле тюлдюле. Аланы кийириб, тилибизни кир этерге кереклиси да джокъду. Къарачай текстде аланы хайырландырмай болмайма деген адам а, кесин орфографиядан джукъ ангылагъаннга санай эсе, аланы дефиссиз джазаргъа керекди. Аны себеби ол къарачай тилни хауасына келишмейди.

Китабны автору 129-чу параграфында: «Ач, ачы, ёлюм, кёз, къан, суу, чий дегенча сёзле къошулуб, затны бетин, тюрсюнюн, халын бегирек ачыкълар неда кючлер умутда къуралгъан экиленнген сёзле дефис бла джазыладыла», - деб, къанбагъа, чий-алтын, чийджарты, чий-тели деген сёзлени, 130-чу,131-чи, 132-чи параграфлада бетденбетге, кёбден-кёб, бекденбек, кеси-кесиме, кеси-кесинге, кеси-кесине, кесикесигизге, кеси-кесибизге, акъсылдым-сары, акъ-чубар, мутхуз-акъ, къызыл-къолан, къарамор, кёк-ала, онгнган-джашил, учхун-акъ деген сёзлени, аны кибик джер-суу, тау атланы Къызыл-Къала (эл), Ташлы-Тала (эл), Суу-Джагъа (орам), КъошДорбун (джайлыкъ), Къамиш - Къулакъ (эл), ГумБашы (джайлыкъ), ТауАрты (география ат) деб дефис бла джазыллыкъларын излейди. Ала уа дефиссиз эки сёз болуб джазылыргъа керекдиле. 148-чи параграфда да джер-суу атланы юлгюлерини тизимин тюз бере келиб, биягъы Минги таугъа джетгенлей, аны юсюнде джангылыч джолну тутады. Алай демеклик, Минги Тау деб, тауну атын да, ангылатыучу сёзюн да уллу харифле бла джазаргъа буюрады. Нек, деб сорама. Автор айтхандан, минги деген сёз не зат болгъаны ангылашынмайды, ол ангылатыучу сёзсюз да джюрюмейди. Бу кёзден къарасанг, арарат, казбек, къобан, джёгетей... дегенча сёзлени магъаналары да ангылашынмайдыла, алай а аланы атлары бла ангылатыучу сёзлерин, анга дериги авторлача, Акъбай улу да гитче харифле бла джазаргъа кереклиге санайды: Арарат тау, Казбек тау. Кереклиси да алайды. Бизни тау да ол джорукъ бла джазылыргъа керек эди, Минги тау, деб. Аны ючюн деб, ийнаныгъыз, Минги тау бусагъатдагъы мийиклигинден гитче неда алаша боллукъ тюлдю, тау деген сёзню уллу хариф бла джазсанг да, ол бусагъатдагъы мийиклигинден мийик неда уллу боллукъ тюлдю.

Ай медет, кукаланыу модагъа сый бериуюбюз къуру Минги тау бла бошалыб къалмайды. Сёзден, ол джорукъ бла джашай, бир къауум марионетка куканы кючюнден джангыз шахарыбыз Карачавскеге туугъан кюнюнден миллет кёчгюнчюлюкден къайтыб келгинчи Микоян-Шахар деб, аны эки сёзюн да уллу харифле бла орталарына дефис салыб джазыб тургъанбыз, ала бир магъаналы сёзле болуб, аланы тенгликлерин чертерге излегенча. Джарсыулу тарихибизге ол бу аты бла да киргенди. Бизни миллетни джамагъат организациясыны «Къарачай Алан Халкъ» деген аты да бюгюннгю модагъа сый бериуча бир затды. Алай тюл эсе, «Къарачай Алан Халкъ» дегенни магъанасы неди: Къарачай, Россия, дегенча, география ат болгъанын эсге алсакъ, ол атда алан халкъ кимди? Къарачай миллетми огъесе Къарачай деген география (джер) атмы? Айхай да, былайда сёз миллетни юсюнден барады. Алай эсе уа: «Къарачай халкъ - алан халкъ» деб неда «Къарачайлыла - аланла» деб тюрлендирирге керекбиз ол атны. Нек десенг, аны бусагъатдагъы аты «Россия славян халкъ» дегенча бир затды. Россия кесине официал халда аллай ат атаса уа, халкъла арасы дауур чыгъаргъа боллукъ эди. Аны себеби анда оруслула (славянла) бла бирге, биз, къарачайлыла да, ичлеринде болуб, джюзле бла миллетле джашайдыла. Къарачай да алайды: ол бизни миллетни аты бла айтылгъанлыкъгъа, ичинде онла бла халкъла джашагъан административ территорияды, джерди.

Алай болса да Акъбайланы Харунну «Орфографиясына» къайтайыкъ. Аны 166-чы параграфы тыш тилледен кирген сёзлени –ие бла бошалгъан ахырлары баш болушда алайлай джазыллыкъларын, башха болушланы, бетлени, кёблюк санны аффикслери неда ат къурагъан, сёз тюрлендирген аффиксле къошуллукъ болсала уа, аны орнуна –ия джазыллыгъын излейди: расписание – расписания, расписаниягъа, расписаниядан, расписанияла; управление – управления, управлениягъыз, управлениясыз, управлениячы, управлениялы, управлениялыкъ, управлениялай, д.а.к. Айтылгъан башындан аягъына дери терсди. Алай джазылыргъа чыртда кереклиси джокъду. Тюзю: расписание – расписаниени, расписаниеге, расписаниеден, расписаниеле деб джазылсады.

178-чипараграфда: «Ётген заманланы тарих магъанасы болгъан чакъларыны атлары... джамагъатполитика ишлени, байрамланы атлары уллу харифле бла джазыладыла», - деб, ол айтханыны тюзлюгюн бегитирге берилген сёзлени тизиминде Къарачай-малкъар халкъны 1-чи съезди деген юлгюде къарачай деген сёз да уллу хариф бла терс джазылгъанды. Аны себеби ол джамагъат-политика организацияны неда джамагъат-политика магъаналы байрамны-затны аты бла байламлы сёз, термин тюлдю.

180-чы параграфны джоругъуну юлгюлерини КъЧРни спорт министерствосу дегенден къалгъаны тюз джазылгъанды. Ол КъЧР-ни Спорт министерствосу деб тюзетилирге керекди. Аны себеби кърал властны органларыны, тюрлю-тюрлю учреждениелени ведомство атлары айтылсала, ала уллу харифле бла, аланы къуру къуллукъ атлары айтылсала уа, ала гитче харифле бла джазыладыла. Тенглешдиригиз: КъЧР-ни Спорт министерствосу,КъЧР-ни спорт министри...

183-чю параграфында Акъбай улу: «Эм мийик кърал къуллукъла бла сыйлы атла уллу хариф бла (тюзю харифле бла) джазыладыла», - дейди да, юлгюлеге Россия Федерацияны Президенти, РФ-ни (тюзю РФ-ны) Правительствосуну Председатели, КъЧР-ни Президенти, РФ-ни Генеральный (тюзю Баш) Прокурору, КъМР-ни Баш Сюдюню Председатели, КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну Председатели дегенча атланы келтиреди. Тюз этемиди? Россия Федерацияны Президенти, РФ-ны Правительствосуну Председатели – бу къуллукъ атланы уллу харифле бла джазылгъанларын тюз чертеди. Францияны президенти, Индияны премьер-министри деб а терс джазады. Ала да Францияны Президенти, Индияны Премьер-министри деб уллу харифле бла джазылыргъа тыйыншлыдыла. «БМО-ну (Бирлешген Миллетлени Организациясыны) Баш секретары», - дерни орнуна: «БМО-ну генеральный секретары», - деб джазгъанын да терс этгенди.

Китабны дагъыда бардыла халатлары, тюз айтылмагъан джерлери. Аны биринчи тыш къагъытында, сёз ючюн: «Устазлагъа, басма къуллукъчулагъа, тылмачлагъа, студентлеге, орта эмда абадан классланы сохталарына, д.а.к. ана тилде халатсыз джазаргъа излегенлеге джораланыбды», - деб джазылгъанды, джораланнганды деб джазылыргъа керек эди. Авторну –ыбды деб, терс джазгъанлары андан сора да бардыла.

Малкъар къарнашларыбыз алай болса да деген сёзлени орунларына болса да деген сёзлени джюрютедиле. Бизни тилде уа, ала алай деген ангылатыучу сёзсюз джюрютюлмейдиле, алай болса да, деб, толу джюрютюледиле. Акъбай улу уа китабында, болса да деб, ангылатыучу сёзсюз джазыб баргъанды.

Джорукъгъа, къакъгъа деген сёзлени джорукъкъа, къакъкъа, дуния дегенча сёзлени да дунийа деген формада джазаргъа тыйыншлы кёргенин да тюзсюнмейме. Аны кибик авторну Текеланы, Хубийланы, Ёзденланы дегенча тукъумланы –ланы деген джалгъауларынсыйырыб, алагъа –лени джалгъаргъа кюрешгенин да. Бизге дериги алимле ол тукъумлагъа –аланы деген джалгъауланы сингармонизм дегеннизатны билмей джазмагъандыла, алай керек болуб, алай тыйыншлы кёрюб джазгъандыла.

Китабны стилистика, пунктуация халатлары да кёбдюле. Ала китабны тилин къыйын этедиле. Аны себебли китабны бир-бир джерлеринде айтымны ахысёз нени юсюнден баргъанын унутургъа джетесе: «Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сорадагъы джыллада эки джаны да, бир алфавитге бла бир джазма джорукълагъа къайтыр умутда, талай джолда огъуна орфография комиссияланы къураб кёргендиле...» (4-чю бетни 2-чи абзацы). Къарала бла кёргюзюлгенлери халатладыла. Бу айтымда...эки джаны да деген сёзледен сорагъы запятой бла къайтыр умутда деген сёзледен сорагъы запятой да терс салыннгандыла: былайда оборот джокъду.

Алай болса да китабны эм «кемизли» джерлери ала тюлдюле. А, е, ё, ю, у ачыкъланы алларында й келсе, я-ны, е-ни, ё-ну, юну бюгюн, я-ны джазгъанны къояйыкъ да, бир тауушну эки хариф бла - иа бла - белгилейик демеклик, мен акъыл этгенден, автомобилледен тюшейик да, ата-бабаларыбыздан къалгъан арбалагъа минейик неда европачы кийимлерибизни тешейик да, ата-бабаларыбызны къапталларын, ышымлары бла чабырларын киейик дегенча бир затды. Аны себеби я-ча, ю-ча харифлени бу белгилери тилибизни ала бла байламлы тауушларын толу толтургъанлары бла бирге тюз да, таб да толтурадыла. Ол биринчиси. Экинчиси, я-ны орнуна йа, ю-ну орнуна йу деб джазсакъ, къагъытха керексиз харифлени тюшюрюб, артыкъ орунла алдырлыкъбыз. Бютеу дуния аяулукъну экономика политика этиб кюрешген заманда артыкъ харифлени джазыб, къагъытны тыйыншлысындан аслам къоратхан джолну тутмакълыкъ а, джумушагъы бла айтсакъ, бюгюнню излемине келишмейди. Ол биринчиси. Экинчиси, Акъбай улу китабында хар тилни орфография (джазыу) эмда орфоэпия (аууз бла айтыу) формалары болгъанларын унутханча этеди. Ала уа, айхай да, хар къуру да бир-бирине келишиб бармайдыла. Сёзден, биз барадыла, келедиле, кетген эдиле дегенча сёзлени аууз бла айтхан сагъатда баралла, келелле, кетген элле деб сёлешебиз, джазгъан сагъатда уа аланы барадыла, келедиле деген формаларын хайырландырабыз.Къоянкъойан, къоюн-къойун, оюум-ойум дегенча сёзле да ол джорукъ бла джюрютюледиле.

Хапаргъа кёре, Акъбайланы Харунну «Къарачай тилни орфографиясы» деген китабы школлагъа джайылгъанды. Былайда соруу чыгъады: бу школлагъа-затлагъа берилгинчи КъЧР-ни Окъуу бла илму министерствосунда грамматикадан хапарлары болгъан адамладан къуралгъан комиссияда терен сюзюлюрге керек тюлмю эди?

ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.
Sabr 30.06.2014 16:17:26
Сообщений: 7254
"Къарачай" газет,
2014 дж. июнну 28

Критикагъа джууаб
ОРФОГРАФИЯ СЕЗИМЛЕДЕН КЪУРАЛМАЙДЫ

Быйыл, апрель айны ал сюреминде, «Къарачай тилни орфографиясы» деген китабым басмадан чыкъкъан эди. Эки арадан эки ай да ётгенден сора, «Къарачай» газетни июнну 12-де чыкъкъан номеринде Хубийлени Абу-Хасанны «Къоянмы, къойанмы?» деген ат бла иги танг статьясы басмаланды.

Статья рецензиядан эсе, хыртла¢ халда джазылгъаны себебли, жанрны излемине кёре, меннге да, джу¢абны кеминде, бир-эки сёз айтыргъа керек болуб къалды. Аны да ол хыртланнган Орфографияны джорукълары бла джазыб кёргюзюрге излей эдим. Алайды да...

Биринчиси, 1961-чи джылгъы Орфография къарачай тилни джазма джорукъларыны белгиленирге кереклисини джартысына огъуна джетишелмегенин айтыргъа керекбиз. Аны чуруму да ачыкъды – джуртуна тегаран къайтхан халкъны тил илмусу джангы къурала, кесини биринчи атламларын эте башлагъан эди. Ол джылгъы орфографияны эм ашхы джери аны алфавитиди – тилни магъана тюрлендирген та¢ушларыны хар бирини энчи харифи бар эди.

Болса да, 3 джылны ичинде Къазандан, Бакудан неда Ташкентден ол алфавитге келишген бир линотип (басма станок) келтирир орнуна, власть органла 1964-чю джыл орус линотипге келишген джангы къарачай-малкъар алфавит къуратдыла. Бу Орфографияда джангы харифлени эмда ала бла байламлы джазма джорукъланы айтмасакъ, ол бюте¢лей да 1961-чи джылгъы орфографияны кёлекгесиди. Анда ¢а, башында айтханыбызча, кёб зат белгиленмей къалгъанды. Аны чурумундан, джазма тилибизни бир 60 процентин бюгюн да да¢лу, ишекли халда джюрютебиз.

Ол Орфографияны джорукъ тамаллары илму дараджада къуралмагъанлары себебли, иги танг кесеги къарачай тилге келишген да этмейди. Сёз ючюн, къакъкъыч, такъкъыч, сокъкъан дегенча сёзлени къарачай адамны а¢узу ёмюрде да айтмагъан «къакъгъыч», «такъгъыч», «сокъгъан» дегенча халда джазаргъа буйурады. Бюгюнлюкде алай джазыб да турабыз. Ай медет, ол замандагъы тил илму аффикслени тунакы бла зынгырда¢укъ вариантлары къалай эмда не джорукъла бла джюрюгенлерин алкъын ачыкълаб бошамагъан эди. Аны тышында, 1964-чю джыл джазма тилни пунктуациясы да къуралмагъан эди. Болса да, илму орнунда турмайды.

Къарачай тилни тинти¢де эм онглу алимлерибиз Акъбайланы Шакъман, Гочияланы Софья, Сюйюнчлени Ханафий, Хабичлени Магомет, Хаджилаланы Хаджи-Мурат ол Орфографияны кем джерлерин тинтиб, тилибизге тынгылы джазма джорукъла кереклисин толу ангылай, эки джолда огъуна (1977-чи эмда 1989-чу джыллада) джангы орфография бла пунктуация теджеген эдиле. Ай медет, эки джолда да ол Ленин айты¢чу «кухаркала» бизни алимлерибизден эсе илмуну да, ана тилни да «иги билгенле» болдула да, аланы этген ишлерин ахырына джетдирирге къоймадыла. «Биз аны джаратмайбыз», «кёзге эрши кёрюнеди», «таты¢сузду», «мен алай болурун сюймейме», «юреннгенибизча къойугъуз» дегенча къарангы аргументлери бла ала бизни керти алимлерибизден эсе айгъыр болуб чыкъдыла. Газетибизни бетлеринде бардырылгъан сюзю¢леде ол шекелли статьяла асыры кёб басмаланнгандан, джарым моллала областны тамадаларына керти алимледен эсе джу¢укъ болдула. Алимле оппонентлери бла сёлеширге кюреше эдиле, ала ¢а партия органлагъа «бурулуб» хахай эте эдиле. Орфографиябыз бла пунктуациябыз а... алайлай, къабыл этилинмей, къалгъан эдиле.

Хубийлени Абу-Хасанны газет статьясы да, кёлю къалмасын, тил илмуну дараджасында бармайды. Аны алайлыгъын кесинден бир юлгю бла огъуна белгилерлейди. Сёз ючюн, «Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сорадагъы джыллада эки джаны да, бир алфавитге бла бир джазма джорукълагъа къайтыр умутда, талай джолда огъуна орфография комиссияланы къураб кёргендиле...» деген айтымда запятойгъа орун кёрмеген статьяны тил илмугъа не джу¢укълугъу болургъа боллукъду, билмейме. Болса да, башхасын хакъ билеме – ана тилибизде чыкъкъан «Къарачай» газетде анча джылны тамада болуб ишлегенден сора, къыйынлашхан айтымда ачыкъла¢ сёзле, сёзтутушла эмда айтымла эки запятой бла джаякъланыргъа кереклисин билирге борчду! Андан да озуб, быллай ачыкъла¢ла (магъаналарына кёре) скобкала бла неда тиреле бла да джаякъланыргъа боладыла.

Мен бу затланы Абу-Хасан ючюн айтханлыгъым да тюлдю (бу энчи зат болса, Хубий улуну не айтханына да, тёзюб, «хо¢» деб къойар эдик): аны статьясындагъы джангылыч пикирле окъу¢чуну джангылтмасынла, деген умут бла джазама. Кертисине келгенде, былайда мени хурметли критигиме энчи да¢ салырча да тюлдю – къарачай тилни пунктуациясы бюгюн да джокъду! Болмагъанны ¢а, ол да къайдан алсын?

Экинчиси, пунктуация бла орфография, сюйеме-сюймейме дей турурлай, «ромашка» ойунла тюлдюле – ала тилни ич эмда тыш джорукъларындан къуралыргъа керекдиле. «Къарачай-малкъар-орус сёзлюкде» 86 минг сёз магъаналары бла берилибди. Ол затны барысын да азбар этиб, джазмада ким джюрютелликди, экен? Аны юсюне да, къой – къомюгъуз – къоямлмайды, къой – къою – къоян, бой – бою – боюн, кюй – кюе – кюё¢ – кюйюз дегенча бир тамырлы сёзлени бюгюннгю «я-ю-ё» джазманы юсю бла ту¢гъан талай тюрлюсюн да къошсакъ, азбарыбызны саны иги огъуна кёбейирикди. Андан эсе, аз-кёб болса да, талай орфография джорукъкъа юрениб, ала бла хайырланнган тынч болурму? «Къоюлгъан» бла «къоялгъанны» тамырлары бир болгъанын, ол да «къо» болмайын, «къой» болгъанын сабийге къалай ангылатыргъа боллукъду? Не ¢а ана тилге берилген ол бурху сагъатланы кесибизни «кухаркаларыбыз» багъалатхан джарсы¢лагъа джоймайын, тилни керти грамматикасын неда бир башхасын юрети¢ге берирге болмаймыды?

Студент заманымда профессорла Хабичлени М. бла Хаджилаланы Х.-И., доцент Акъбайланы Ш. бар билимлерин «чайнатыб къабдыргъан» ашхы устазларым эдиле. Илму-тинти¢ институтну тамада илму къуллукъчусу Х. Сюйюнч улуну башчылыгъы бла да 7 джылны ишлегенме. Ала къарачай тилни орфография бла пунктуация джорукъларын тинтген, ол джорукъланы айнырларына, аланы тынгылы, толу болурларына уллу къыйын салгъан адамладыла. Была барысы да сёзню тамырын морфология (этимология) джорукъ бла джазаргъа буйура эдиле. Нек дегенде, къарачай тилни сёзлери кертисинде да ол джорукъ бла джюрюйдюле да, аны ючюн. Боюн деген сёзню тамырында бой турады, къоюнг деген сёзде – къой, къоянны этимону да къой деген тамалды. Ол себебден, морфология джорукъкъа бойсуннукъ адам тамырны тамырча джазаргъа керек боллукъду, ол тамырланы юслери бла ана тилин да таныргъа, андан да бек сюйерге боллукъду. 60-чы джыллада керекли харифлери болгъан бир линотип къурар амалтын, ол ашхы алфавитни терсине, аманына, заранлы джанына тюрленнгени бюгюн да ана тилибизни джарсытханлай турады.

Джумушакъ белгини (ь) джазы¢ бла джазма¢ну юсюнден, барыбыз да тюшюнюрлей, бир затха эс бёлдюрюрге излейме. Джумушакъ белги къаты ачыкъны аллындагъы къысыкъ та¢ушну джумушакълыгъын белгилегенден сора да, а¢азны бёлюннгенин да билдиреди (разделительная функция). Къарачай тилде аллай сёзле бир талай огъуна да бардыла: [иль?ачин], [ль?абатда], [кь?ямар], [Къыль?ан Айагъы] эмда башхала. Болса да, я харифни аллай а¢аз бёлген къуллугъу джокъду, аны чурумундан къарачай тилни толу халын да берелмейди. Алфавитибизде ол къуллукъну баджараллыкъ харифле бола тургъанлай а, ала бла нек хайырланмазгъа керекбиз? «Оруслу болуб къалырбыз да!» - деб къоркъкъаннга, алай ийнаныгъыз, орус тил бла къарачай тилни чеклери джумушакъ белгини юсюнде бармайды. Бу шекелли къары¢суз патриотлукъ бизге, заран салгъан болмаса, бир тукъум бир хайыр келтирмейди.

Информация мадарла бла лагъымла былай чексиз кенг джайылгъан джаша¢да а¢уздан сёлешиннген тил, бизнича адам саны аз болгъан миллетни къой эсегиз, кёб миллионлу миллетлени да сакълайалмайды. Быллай кёзю¢де биринчи оруннга джазма тил чыгъады. Белгилисича ¢а, орфографиясы бла пунктуациясы болмагъан джазма тил болмайды. Бюгюнлюкде къарачай тилде экиси да джокъдула. Да сора биз къайры барабыз? Ана тилибизни, алай демеклик, миллетлигибизни, не бла джакълар, сакълар умутлубуз? Хубийланы Абу-Хасан кесини статьясында терсге санагъанКъарачай-малкъар халкъны 1-чи съезди деген юлгю бир съездни энчи аты болгъанын, энчи атла ¢а уллу харифден джазылыб башланнганларын дайым да орфографияны юсю бла билирге боллукъбуз. Орфография джорукъла бла аны да, Минги Та¢ну да, КъамишКъулакъны да (эл тийрени аты), Токъмакъ-хаджини да, Абдуллах-шыйыхны да тюзлюклерин джакъларгъа боллукъду. Биз ана тилибизге Аллахны бизге бир кёзю¢ге дери сына¢гъа берген мюлкюнеча къарасакъ, ол дараджада багъалаталсакъ, ким билсин, тилни джорукъ халда къуралгъан керти лагъымларын да танырбыз, ала бла хайырланыргъа да юренирбиз...

А¢ругъан адамгъа ары ётген бла бери ётген диагнозла салыб, хар бири да кеси сюйген неда кеси юреннген дарманны ичириб тебресе, ол а¢ругъан адам не болурун барыбыз да бек ари¢ билебиз. Диагнозну да, дарманны да дохтур берирге кереклисин да ангылайбыз. В. Путинни джылкъычы этгенликге, джылкъы айнымаз, джылкъычы да къралгъа оно¢ этелмез. Хар адам толу, тынгылы билген иши бла кюрешсе, иши да, кеси да бет джарыкълы боллукъду. Аллайгъа да¢ да джетмейди, сыйы да сыйы бла турады. «Билмегенигизни этмегиз, ишекли болгъаныгъыздан бир джанына туругъуз!» - дегенди Мухаммат файгъамбар (с.а.с.). Къалай ашхы джорукъду!

Хубий улу кесини статьясында КъЧР-ни Окъу¢ эмда илму министерствосуна, ала мени ишими «терен сюзмегендиле», меннге былай иги кёз-къулакъ болмагъандыла деб, бош да¢ салады. Аланы чёбге тийиш тенгли терсликлери джокъду! Хурметли критигим хыртлагъан китабына бираз эс бёлюб къарагъан болса, аны титулунда (ол а эм аллындады!) бизни ишибизни сюзген, аннга рецензия берген алимлени тизимин да кёрлюк эди. Республикабызда къарачай тил бла илму дараджада кюрешген бир университет бла эки институт бардыла да, китабны рецензентлери аладандыла. Огъесе, биягъынлай, «кухаркала» бла «джарым моллала» да къабыл этергеми керек эдиле? Огъай! Биз ол тарихни талай кере огъуна ётген шой эдик...

Орфографияны юсюнден айтханда, былайда дагъыда бир зат барды. Адам улусу бир затха тюзелсе, аны тюрлендирирге сюйме¢ченди. Бюгюнлюкде кючюнде тургъан 1964-чю джылгъы «Къарачай-малкъар тилни орфографиясы» (китабчыкъны А4 форматха кёчюрсек, къыныпыны бла да къуру 15 бет чыгъарыкъды) бюте¢лей да 67 параграфдан къуралыбды. Аланы иги кесеги тилге да, бири бирине да къаршчы келибдиле. Аны чурумундан, айтханыбызча, бюгюннгю джазма тилде хайырландырылгъан да этмейдиле. Бир къа¢ум джорукълары малкъар диалектни энчиликлери бла байламлыдыла. Къарачай тилни юсюнден энчи айтсакъ а, ала да ол сандан чыгъадыла. Алай бла, биз Орфографияны къуру джартысы бла хайырланабыз. Сёзсюз да, 30-40 параграфха юренирге излемеген адамланы 200 параграфха хош этдири¢ тынч иш тюлдю. Бизничаэринчекледен джакълыкъ табхандан эсе, «джа¢ аскер» къурагъан кёбге тынчды. Аны барыбыз да бек ари¢ ангылайбыз. Алай эсе ¢а, кесибизни эринчеклигибизни, билим алыргъа сюймегенибизни орфография джорукъланы «терсликлери» бла бирге бир къала¢гъа кюремейик, марджа. Билимни хар къуру да окъуб аладыла. Ана тилибизде тюз джазаргъа излесек, окъургъа да керек боллукъбуз. Сёзден айтханда, орус тилни джазма джорукълары (автору Д. Розентальды) 368 бетден къуралгъан китаб болады, алай демеклик, бизникинден эсе 19,3 кереге кёбдю! «Къынгкъ» да демегенлейикге, окъугъан да этебиз, оруслуланы кеслеринден эсе «грамотный» болургъа да кюрешебиз. Багъалы окъу¢чула, аны сиз да, мен да билебиз. Ол себебден, кертиге кишини кёлю да къалмасын!

Бу статьямы китабыма тёречилик этерге излеген критикагъа джу¢аб халда къурагъанлыгъыма, бир адамгъа да тёречилик этер иннетим джокъду. Барыбызгъа да Аллахды тёре. Болса да, Хубий улуну статьясы ана тилибизни джарсы¢ларына энтда бир кере эс бёлдюрюрге, джангыдан сагъайтыргъа джараса, ол ишде не аз да себеб болалса, аннга да бек разыма.

Барыбызгъа да Аллах разы болсун.

АКЪБАЙЛАНЫ Харун.
Culduz 23.02.2016 06:55:41
Сообщений: 160

1 0

Салам Билал,

Сен быллай бир кюрешип бу аламат джазууууланы былайга салып, бир адамны бурулуп ес бёлмегени калай сейирди.

Бу излей келип табганма ... калган джазуууланы арасында тас болуп кетмесин деп джазама листени башында турсун деп.
Бек сау бол, кыйыныгы халал ет.

Ana tilim meni cürek tilim ...
Sabr 28.02.2016 01:13:10
Сообщений: 7254
Цитата
Culduz пишет:
Салам Билал,

Сен быллай бир кюрешип бу аламат джазууууланы былайга салып, бир адамны бурулуп ес бёлмегени калай сейирди.

Бу излей келип табганма ... калган джазуууланы арасында тас болуп кетмесин деп джазама листени башында турсун деп.
Бек сау бол, кыйыныгы халал ет.
Салам, Джулдуз. Джер этегинде болсанг да, тилибизге, халкъыбызгъа сагъыш этгенлей тураса - сау бол, кёб джаша. Сенича къызлары, адамлары болгъан халкъыбыз - тас болуб кетмез, Аллахны игилигинден джашй барыр.
Кёрюне тур, иги сёзюнг, тюрк тилге назмуларыбызны кёчюргенинг - барысы да джулдуз джарыгъыча тиеди фолрумгъа.
Sabr 28.09.2016 02:36:04
Сообщений: 7254
КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС ИЛМУ-ИЗЛЕМ ИНСТИТУТ
КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР ИЛМУ-ИЗЛЕМ ИНСТИТУТ
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ТИЛНИ ОРФОГРАФИЯСЫ
СТАВРОПОЛЬ КИТАБ ИЗДАТЕЛЬСТВО
1964


ДЖАРАШДЫРГЪАНЛА:
Орусбийланы И. X.
Сюйюнчланы X. И.
(Къарачай-Черкес илму-излем инстигутну орфография комиссиясылы председатели)
Филология илмулаяы канд.
Хаджилаланы Х.-М. И.
Филология илмуланы канд. дц. А п п а е в А. М.
Бозиев А. Ю. (Къабарты-Малкъар илму-излем институтну орфография комиссиясыны председатели)
Ж а б о е в М. Т.
Партияны Къарачай- Черкес обкому
бла Облисполкомну толтуруучу комитети 1964-чю джыл, сентябрны 5—де 489-чу номерли бегим бла къабыл этигенди.

Китаб бла былайда шагъырей болургъа боллукъсуз: http://www.elbrusoid.org/…/bcceaf7f3067349f232dce21d96a93d2…
________________________________________________


КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР ИЛМУ-ИЗЛЕМ ИНСТИТУТ
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ТИ Л Н И ГРАММАТИКАСЫ
ФОНЕТИКА МОРФОЛОГИЯ СИНТАКСИС
Редактор Н. А. БАСКАКОВ
КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР КИТАБ БАСМА
НАЛЬЧИК 1966


АВТОРЛА
Профессор Н. А. Баскаков (илму джаны бла башчы),
филология илмуланы кандидаты, доцент А. М. Аппаев,
И. X. Ахматов,
доцент А. М. Байрамкулов,
. Бозиев (автор коллективни башчысы),
С. А. Гочияева, М. Т. Жабоев, Мусукаев,
педагогика илмуланы кандидаты А. X. Соттаев,
филология илмуланы кандидаты М. А. Хабичев.
РЕДКОЛЛЕГИЯ
А. М. Аппаев, А. М. Байрамкулов, А. Ю. Бозиев,
__________________________________


АЛ СЁЗ
Бир бёлек джылны ичинде къарачайлыла бла малкъарлыланы сёлешиу тиллери бир, джазыулары уа башха болуб тургъанды.
Аллай чекни салгъан юч харф эдиле: дж , нг, къысха у.
Энди . алфавит бир болады, къарачайлыла бла малкъарлыланы джазма тиллери да бирлешеди.


КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ТИЛНИ АЛФАВИТИ

Къарачай-малкъар тилни алфавитинде 37 харф барды:
Аа
Бб
Вв
Гг
Гъгъ
Дд
Д ж Д ж
Ее
Ёё
Ж ж
З з
Ии
Йй
Кк
Къкь
Лл
Мм
Нн
Нг нг
Оо
Пп
Рр
Сс
Тт
Уу
Фф
Х х
Цц
Чч
Шш
(у бла къысха У)
Щщ
Ъ къаты белги
Ы
Ь джумушакъ белги
Ээ
Юю
Яя

А, ы, о, у, э, е, и, ё, ю, я
— ачыкъ харфладыла.

В, Г, ГЪ, Д, ДЖ, Ж ( 3, И) К, КЪ, Л» М, Н) H i,
п, P, с, т, у, ф, х, ц, ч, ш, щ — къысыкъ харфладыла.

Ь (джумушакъ белги),
ъ (къаты белги)
башха тилледен кирген сёзледе джазыладыла.
_______________________________________
Китабны былайда окъургъа боллукъсуз: http://www.elbrusoid.org/…/842848fc3b86f55d9578cda33e873417…
_____________________________

Эки джаны да келишиб, кърал бегим бла къарачай-малкъар тилни дерс китаблары чыкъгъандыла (1964, 1966 джыллада). Андан сора не керекди? Аланы (текстлерин бюгюннге келишдириб) джангыдан басмалаб, школлагъа джайыуду иш. Тыйгъыч - кесибизбиз. Биригирге излемеген алимле гаккы ичинде тюк излеб, чурум чыгъарыб турадыла. Башха айтыр зат джокъду.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный