Bilal LAYPAN
21 ЁМЮР. ДЖАШ КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ПОЭЗИЯ
1. ЮЧДЕН ДАГЪАН ТАЙМАЗ
КЕРЕКДИ
Кязимден, Сымайылдан сора,
Керимден, Къайсындан сора,
Ибрахимден, Алийден сора,
Магометден, Мурадинден сора,
Абдуллахдан, Любадан сора,
назму джазаргъа да керекмиди?
Керекди дедим, къарадым да
ёсюб келген къаламчылагъа:
Айшатха, Дианагъа, Лаурагъа...
____________________________
КЪАРА ЧАЧЛЫНЫ АКЪ СЁЗЮ
Арт кёзюуде бизни адабиятха къошулгъанлада мени эм бек сейирсиндирген, къууандыргъан РАХАЙЛАНЫ Дианады. Миллет ангы, джуртха, халкъгъа сюймеклик — къан бла кирген, Аллах берген зат кёреме. Фахмуча. Ансы, джангы акъыл-балыкъ болгъан таулу къызчыкъгъа уллуланы кёбюсюнде болмагъан миллетчилик, джуртчулукъ къайдан чыкъды? Бизде бир классикни назмусун джыр этиб джырлайдыла. Меннге уа ол шийирде «къотур къаяла, кюнбетле» деген тизгин бек эрши кёрюнеди. Адам Ата джуртун алай суратларгъа къалай болады? Диананы поэзиясында уа, чыракъ алыб излесенг да, аллай джерин кёрлюк тюлсе. Джуртубузну тереги, череги, ташы да кераматды, шайыр къызчыкъны кёзю бла къарасанг. Алай а, Къара чачлы (Диананы интернет форумлада бир аты алайды), бюгюн «ана тилибиз, адетибиз-тёребиз кетиб барады» деб, къыйналгъанча, тарихибизге да алай сакъды. Къарачайны атасына саналгъан Къарчагъа табсыз айтылгъан китабны юсюнден «халкъны бир джерге джыйыб, Эл къураб кетген Къарчаны бети бла ойнамайыкъ, анга тыйыншлы болургъа кюрешейик» деб, сёзню кёнделен салыб, барыбызны да сагъайтхан «къонгураучукъду» Диана. 600 джылны мындан алгъа джашагъан Къарчагъа да, бусагъатлада 60 джылы тола тургъан джырчы Ёзденланы Сапаргъа да бизни эсибизни буруб кюрешеди Къара чачлы. «Къарчастанны уллу шайыры» деб, башха шайыргъа алай багъа бере билир ючюн, джюреги халал, эси кючлю болургъа керекди. Миллет ангы, тарих эс — бу экисидиле эки къанаты Диананы. Халкъыбызны белгили шайыры, драматургу Ёлмезланы Мурадин Рахайланы Диананы Тарихибиз ючюн, Тюзлюк ючюн «сермешгенине» быллай уллу багъа бергенди: « Сейир-аламат: къарап турама да, Къара чачлыча бир акъылыбыз, Ата журтубузгъа сюймеклигибиз , ётюбюз-ёткюрлюгюбюз жокъду бизни. Биз а кесибизни эр кишилеге санап турабыз! Санапны къой, хар бирибиз да, жер жюзюнде кесибизден тюз ниетли, эр жюрекли жокъ сунабыз. Ишге жетгенде уа, кесибизни аманлагъандан, бир-бирибиз бла талашхандан сора эталгъаныбыз жокъ. Къара чачлыгъа уа алыкъа 19 жыл да болмагъанды. Айып тюйюлмюдю бизге? Биз айтырыкъны, биз этерикни энди жаш къызчыкъларыбыз алгъандыла боюнларына. Къара чачлы, сен фахмулу жазыучу болгъандан сора да, миллетинги кемсиз сюйген адамса. Аллах санга кийик саулукъ, узакъ ёмюр берсин. Сен халкъыбызны атын айтдырлыкъ , аны ёкюлю боллукъ асыл къызса. Аны алайлыгъына мени бир шегим жокъду».
Айраннга суу къошханча боллукъду, Ёлмез улуну бу сёзлерине джукъ къошхан. Джангыз къошарым: Джырчы Сымайыл атлы Конкурсда ёч алгъан джаш назмучуланы бириди Диана. Жюри аны назмуларына уллу багъа бергенди. Жюриге башчылыкъ этген а — Малкъар джазыучуланы башчысы Бегийланы Абдуллах эди. Абдуллах а, фахмуну эслемесе, бош махтарыкъ тюлдю. Диананы назмуларындан, критикле, литературоведле терен анализ этиб, толу хапар айтырыкъ болурла, ала айтмагъанны назмула кеслери айтырла. Мен а, бир кере окъугъаным бла эсимде къалыб кетген тизгинлени бир талайын келтирейим:
«Бызынгы череги, келесе эртделеден,
бек узакъладан, мийикледен.
Сен ушайса къартха — кёбню кёрген...»;
«...Жел элтгенча, барады заман,
Мени да чакъыра ызындан.
Жеталмайма, озалмайма аны,
Тыялмайма бир такъыйкъаны...»;
«...Узакъ болмай
Бызынгы суудан,
Ёсе эдиле терекле.
Ай жарыкъдан,
Кюн жылыудан
Тюйюл эдиле керекли...».
Бу тизгинле огъуна шагъатдыла Диананы Ана тилибизни билгенине да, назму джаза билгенине да. Акъ сёз бла къалмай, Къара чачлыны усталыгъы къара бла джазгъанында да эсленеди.
«...Бар сагъышларымы, къол аязымыча, жамауатха ачар онгум болса эди… «Жазгъан бирни этеди, не медет, акъылын а ким билсин»,- деп къоярла. Бирле, мурат этселе, келлик заманны бал къатыш болурун излейдиле, бирсиле, балда къашларына дери батылып, дагъыда, кеслерине жан аурутадыла. О, не керек болур адам улусу санга?! Бу жууабсыз соруу, кюнден-кюннге жюрегими теренинде, тамыр ие баргъан болмаса, башын бери чыгъарып, салам бермейди. Тыш дуниягъа кёз жетдирмеген а, аны тузлулугъун бла татлылыгъын сезмейди. Бу затланы менден бир башха адам сорса, жууабла да табып, жарсыуулу жерде да кёл этдирир эдим, алай, менде кеси къайнатхан кёлюме уа, не ышаныу салалмайма, не да алдаялмайма, не уа, башымы алып къачалмайма. Биринден къутулсам, ючюсю тууады...».
Диана назму джазгъан сагъатда сезимни-сёзню ызындан барады, къара бла джазгъан кёзюуде уа — Сёз аны ызындан келеди. Ол - Къара чачлыны джюрегинде назмучу да, хапарчы(прозаик) да джашагъанларын кёргюзтген бир шартды.
«...Бар сагъышларымы, къол аязымыча, жамауатха ачар онгум болса эди…»,- дейди Къара чачлы. Барды аллай фахмусу, онгу Рахайланы Диананы. Чыгъармалары анга шагъатдыла.
2013 джыл.
КЪАРА БЛА ДЖАЗГЪАНЛАРЫ ДА АКЪ СЁЗДЮ
Къаядан башын атхан сууда да, къаягъа ёрлеб баргъан джащил наратда да кёрюрге боллукъду поэзияны. Кёкден джерге эниб келген кераматда да, джерден Кёкге чыгъыб баргъан аламатда да эслерге боллукъду поэзияны. Бир кеб бла, бир джорукъ бла тик энгишге джазылгъан сёзлеге — «назму» деб да тургъанбыз, турабыз. Бир кебде болмай бир джорукъгъа сыйынмай, алай а, кесини энчи джюрюшю, суратлауу да болуб, энгишге тюл, кёнделеннге бара эселе уа сёзле, айтымла, тизгинле? Ол проза болубму къалады да? Огъай. Ол назмуду. Сёз Кёкден да энер, Кёкге да чыгъар, тик ёрге, энгишге да барыр, кёнделен да чабар. Аны Акъ сёз этген — джюрекни ургъаныды. Мисал керекмиди? Керек эсе — ма Рахайланы Диананы поэзиядан толу назмусу-прозасы. Эшта, Дианагъа сёзню белгили назму джорукълагъа джыйыб кюреширге керек болмаз, алагъа сыйыналлыкъ да тюлдю — хар бир джазгъаны ол затха тюшюндюреди. Бу лирика прозасы бла уа бек тамашалыкъ затла джазаргъа боллукъду, джазгъан да этеди. Диананы джазгъанларын окъуй, Тилибизни байлыгъына, ариулугъуна сейирсиннгенден сейирсине барама...
2016 джыл.
_________________________________________
ЖАБЕЛЛАНЫ ЛАУРАНЫ БЕШ УЧЛУ ДЖУЛДУЗУ
Ата джуртну юсюнден назму джазмагъан шайыр болмаз. Беш Тау Элни юсюнден да назму, джыр да этилир керекли къалмагъанды. Алай а, къалай, къайдан табыла эсе да, джуртха сюймекликни ачыкъ этген бир джангы сёз табылыб къалады.
БАБАЛАНЫ Ибрахимни айтханы, нарт сёзлеге къошулгъанды — магъанасыны теренлиги бла, суратлау кючю бла, къысхалыгъы бла, учхан джюрюшю бла:
Беш тау элни
Беш да тары —
Олду мени
Бешатарым.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал:
Бир джурт болмаз Джерде Кавказча,
Минги Тау да – тёппеси аны.
Беш Тау Эл – беш ууахты намазча,
Кёк нюрюнде джулдуз бла Айны.
ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт:
Мен бетиме салсам къолун анамы,
Беш бармагъын Беш Тау Эли сунама,
Эринлерим сыласала аланы,
Сау Малкъарны уппа этген сунама!
Беш Тау Эл сагъынылгъан шийирлени тизиб барыргъа боллукъду — аладан бир уллу Антология къураллыкъды, таб бирге, экиге да сыйынмазла. Аллай бир назмуну ичинде, Лаураны джюрек сёзю — хакълыгъы бла, акълыгъы бла, джангылыгъы бла — кёзге илиниб къалады. Ма ЖАБЕЛЛАНЫ Лаураны ол назмусу:
МАЛКЪАРЫМ
О, Малкъарым, санга тансыкъдан бирде
булутланы къарлы таугъа ушатдым,
Аллах айтып, жашнап тургъун ёмюрде,
тансыкълыгъым – сюйгениме шагъатым.
Беш Тау Элим, сен – беш учлу жулдузум,
умутуму, ийнамымы бешиги...
Чурум бир кёп, амал – къысха, жол – узун,–
ачармамы жан тынчлыкъны эшигин ?
Жарсыуладан болгъан кибик ышыгъым,
кёрюнесе Жаннет кибик кёзюме,
анамача, къучагъынга ашыкъдым,
къор болайым жайларынга, кюзюнге!
Алты харфынг тёрт санымдан багъалы,
жан тамырым – Эркинликни ёзени.
Къыйынлыкъгъа чыдай билген Малкъарым,
Фирдауусда тапха эдим мен сени...
Джуртдан айырылыб тансыкъмы болады, Джуртуна джуртда тургъанлаймы тансыкъмы болады — башхасы джокъду. «Булутланы къарлы таулагъа ушатыр ючюн», сабий анасына тансыкъ болгъанча, бир кючлю сезим керекди. Андан ары уа, уллу фахмусу, таза джюреги, сюймекликден толу кёлю болмагъан табыб айталмазча тизинле:
Беш Тау Элим, сен – беш учлу жулдузум,
умутуму, ийнамымы бешиги...
Бу тёппе тизгинледен сора, назму энгишге айланмай мадар джокъду деб тургъанлай, андан да ёрге:
Алты харфынг тёрт санымдан багъалы,
жан тамырым – Эркинликни ёзени.
Къыйынлыкъгъа чыдай билген Малкъарым,
Фирдауусда тапха эдим мен сени...
Бу тизгинлени Кязим айтса, Къайсын айтса — сейирсинмез эдим. Алай а, джангы акъыл-балыкъ болгъан къызчыкъ закийлени дараджасына къалай чыгъалды? Ма сейирлик! Бу керамат тюл эсе, неди да керамат? Кетген закийле — Кязим, Къайсын, Ибрахим — бу назмуну эшите эселе анда, аз бек къууанмайдыла: «Огъай, сууумагъанды тау поэзияны отджагъасы. Сууурукъ да тюлдю Лаурача туудукъларыбыз болгъан къадарда...»
Алай а, шаудан чырпыла ичинде тас болуб кетиб, арлакъда, джылтырай, бир кёрюнеди, аллайынды Лаураны лирика миниатюралары бла кёрюнюую да. Аладан бири, назмуларындан кючлю тюл эсе, къарыусуз болмагъан:
Жюрек а тенгизди.
Хар тенгизча, ол да жагъасындан чыкъса, тузлу толкъунла урадыла кёзледен. Аллай кезиулеримде — Нух файхамбарны, гъалейхи салям, кемесине ушатып, излейме сени, Поэзия! Сени бла къайгъыладан хатасыз къутуллукъ сунама кесими. Алай а ол кеме хар кимге да ышыкъ болмагъаны эсимдеди...
Тенгиз джюреги болгъан Шаудан — Жабелланы Лаура. Тенгиз чайкъалгъан кёзюуде да да батмазлыкъ, кесинги, бизни да къутхарлыкъ, Унух файгъабарны кемесине ушаш Акъ къайыгъынг барды. Халкъланы тиллерин, кеслерин да джутуб баргъан ёмюрде, бизни къутхарлыкъ, сакъларыкъ да — Сёздю. Кесинг да ангылайса, бизге да ангылатаса аны. Сау бол.
___________________________
"ЭМ БАГЪАЛЫ НЕДИ АДАМГЪА?"
(КЪУШДЖЕТЕРЛАНЫ АЙШАТНЫ ПОЭЗИЯСЫНЫ ЮСЮНДЕН)
КЕЛИР ДЖАЗЫМ, ДЖАЙЫМ
Озгъан затха джабыу ата,
Джауады къар къалын.
Бу акъ тюзде, ызым бата,
Атлайма акъыртын.
Къагъыт кибик джерни юсю —
Джангы джыр джазайым.
Джетер толу насыб кёзюу —
Келир джазым, джайым.
Ашхы умутла туудура,
Тазады тегерек!
Сууукъ хауада джылтырай,
Омакъды хар терек.
Къагъыт кибик, джерни юсю —
Джангы джыр джазайым.
Джетер толу насыб кёзюу —
Келир джазым, джайым.
Къышхы таурух алдайды кёз,
Кёлюм болуб рахат.
Къарны тешиб чагъар джанкъоз!
Анга да кёк — шагъат.
Къагъыт кибик, джерни юсю —
Джангы джыр джазайым.
Джетер толу насыб кёзюу —
Келир джазым, джайым.
«Ма быллай назмула-джырла керекдиле бизге — дженгил, джарыкъ, акъ: джашаугъа ышандыргъан, келлик кюннге ийнандыргъан, джюрекге тюшюб, эриб, джюрекни да джумушатыб, джанкъоз сезимле туудургъан, къар джаугъан Кёкге, Сёз келген мийикликге тартхан, учундургъан, учургъан.
Бу къысха назмуну аламатлыгъы недеди деб, тинтиб, тили, джюрюшю да асхамай баргъанына да къууана, "единство формы и содержания" сакъланнганын да черте, бир уллу макале-статья джазаргъа боллукъ эди...Тюз джолдаса, Айшат — быллай назмуладыла атынгы айтдырлыкъ да, халкъгъа сюйдюрлюк да. Джангыдан окъуб, къууандым.»
Бу назмуну къачан окъуб къууаннганымы унутханма. Бюгюн ол эсиме къалай тюшдю? Бюгюн мында, Шималда, къар джауады. Аякъларым къаргъа, башым сагъышха бата, атлайма. Кесим да эслемегенлей, тёрт тизгин тюшдю эсиме:
Озгъан затха джабыу ата,
Джауады къар къалын.
Бу акъ тюзде, ызым бата,
Атлайма акъыртын.
Шош кече чууакъ кёкден ай джарыкъ тийгенча, бу тизгинледен джумушакъ ай джарыкъ урады, джюрекни, бешикнича тебрете, бир тынч, огъурлу макъам-музыка тёгюледи. Джаралы джаннга балхамча джагъылгъан сёз-макъам назмуду бу. Быллай «белляу» назмуланы эркиши джазаллыкъ тюлдю.
Айхай, Айшатны назмулары къуру быллайла болуб къалсала уа. Къарачайны эки уллу сёз устасы — Къалай улу Аппа бла Багъыр улу Къасбот тюбешгенлеринде, Къасбот «къалайса?» деб, хапар-баш сора тебрегенди. «Сен Багъыр эсенг, мен — Къалай, / Сен къалай эсенг — мен алай» деб кетгенди Аппа. Аллайын, Айшатны джюреги къалай эсе, назмусу да алайды. Аны ючюндю Айшатны къаллай назмусу да джюрегибизге къатылгъаны. Джарсыгъан джюрекге себеб не болур, ким биледи. Назму да дууаны бир тюрлюсюдю — джазгъаннга, окъугъаннга да джарагъан тёреси да болуучанды. Эм иги назмула уа джангызлыкъдан, джангызлыкъда тууучандыла.
ДЖАНГЫЗЛЫКЪ
Къыш бузла кёлню кебге джыйгъанча,
Джангызлыкъ кючлейди адамны —
Джан алыучу къанатын джайгъанча,
Сууута, сууну кибик, къанны.
Джаз джылыу бла тёгерек чакъгъанча,
Джюрекге келирми джангырыу?
Буз эриб, таза суулай саркъгъанча,
Санланы бошлармы бу ауруу?
Джер, битим берирча толусу бла,
Бек сакълайды джауумну, кюсеб.
Таш болуб къалмазча бу джарсыу бла,
Джюрекге уа не берсин себеб?
Айшатны «Эм багъалы неди адамгъа?» деген назмусун окъуй башлаб, къоркъуб тура эдим — бусагъат «эм багъалы не болгъанын да айтыб, кеси джууаб бериб къояды» деб. Алай болса уа — назму ёлдю: окъуучугъа сагъыш этер зат къалмайды. Ёзге, Айшат бу назмусун да эсде къалырча бошай билгенди:
Эм багъалы неди адамгъа?
Сен сагъыш этдингми сорууугъа?
Тюз джууаб берирча кесиннге,
Къатылгъанлай турчун эсиннге.
ЭМ БАГЪАЛЫ НЕДИ АДАМГЪА?
Эм багъалы неди адамгъа?
Не излейди ким да саугъагъа?
Кёб рысхы тилейди биреулен...
Кимди меннге олсагъатда тенг?!
Ма бири кюсейди ариулукъ.
Барына кереклиси- саулукъ.
Ол бирси сакълайды насыбын.
Бу адам джакълайды иманын.
Хар кимге да багъалыды джан,
Терк тюбетсе аджалгъа заман.
Бал кибик татлыды юйдегинг,
Бир саныннгча кёрюнюр теннгинг.
Эм багъалы неди адамгъа?
Сен сагъыш этдингми сорууугъа?
Тюз джууаб берирча кесиннге,
Къатылгъанлай турчун эсиннге.
«Джазгъы кюн джети тюрлю» дегенлей, Айшатны назмулары да джети тюрлюдюле. Назму — сёзню джазы болгъанын да эсге тюшюре, назмучу къыз кёлюндегин джашырмай, болгъаныча айта биледи. Кёзбау, омакъ тизгинледен тюл, керти мийик сезимледен толуду назмулары Айшатны. Сёзню Акъ сёз этген а, поэзия этген а — олду.
Къушджетерланы Айшат керти лирик назмучу болгъан бла къалмай, аламат сабий поэтди. Сабийлеге сейир кёрюнюрча, ала сюйюб азбар этерча джазалгъан а — бек къыйынды. Тюз назмула джазаргъа фахму керек эсе, сабий назмула джазар ючюн эки къат фахму керекди. Айшат — джаш къарачай поэзияда эм иги лирик поэтди, эм иги сабий назмучуду десем, разы болмазлыкъла бар эселе, башхаланы назмуларын арагъа бир атсынла — биз билмей тургъан фахмулагъа бек къууанныкъбыз. Кимден да алгъа, кимден да бек Айшат кеси къууанныкъды — башханы фахмусуна ол къалай къууана билгенине барыбыз да шагъатбыз. Джюрек чомартлыкъ-халаллыкъ-кенглик — керти фахмуну ол да бир белгисиди.
Айшатны кючлю сабий назмучу болгъанына шагъатлыкъгъа талай назмусун келтирейик «Сабий назмучукъларындан»:
КИШИУЧУКЪ
Кюн тууушда кишиучукъ,
Хурулдаб джукълайды.
Юсю таза, ариучукъ
Кюнде джылтырайды.
Кёзчюклери къысылыб,
Бир зат мурулдайды.
Тёгерекчик бурулуб,
Тюшюне къарайды.
Кишиу, кишиу, кишиуум,
Башчыгъын сылайма.
Татлы джукъла, кишиуум,
Мен сенге джырлайма.
«Тёгерекчик бурулуб, / Тюшюне къарайды» - назмугъа джан салыб къояды. Назму — сабийле бир окъугъанлары бла эслеринде тутарчады.
КЪАРА СУУЧУКЪ
Джаз алада, боркъулдай,
Къара суучукъ чыгъады,
Кёз къамата, джылтырай,
Ойнай, кюле, саркъады.
Ханс ичинде джашына,
Джолчукъ таба биледи,
Ташчыкълада абына,
Джарыкъ таууш этеди.
Айшат табигъат бла сабий бла сёлешгенча сёлешеди. Къара суучукъ «Ханс ичинде джашына, /Джолчукъ таба биледи, /Ташчыкълагъа абына, /Джарыкъ таууш этеди». Бу тизгинледен сора къара суучукъну джаны джокъду деб ким айтыр. Тири сабийчик ташчыкълагъа абыныб, кюлгенча тюлмюдю къара суучукъну барыуу.
ТАУ КЁЛ
Тау башындан Кюн къарайды,
Кюзгюге кибик кёлге.
Кюн таракъ кёлню тарайды,
Джилтинле чача кёзге.
Суу суукъду, бир тазады,
Джылытыб къолдан келмез.
Кюн, башчыгъын джылытады,
Тюбюне уа джетелмез.
Акъ булутла, кемелеча,
Тохтагъандыла сууда —
Бираз солуюкъ, дегенча,
Аязны сакълай таудан.
Назму ёресине суратды. Эм уста суратчы да мындан ариу суратлаяллыкъ тюлдю. Айшатны назмулары дерс китаблагъа салынныкъдыла, антологиялагъа кирликдиле, китабла болуб чыгъарыкъдыла. Алай болургъа керекклисин айтханлыгъымды, кертисинде уа къалай болуучусун билебиз. Эсиме, не эсе да, Лев Озеровну назмусу тюшеди:
Пренебрегая словесами
Жизнь убеждает нас опять:
Талантам надо помогать,
Бездарности пробьются сами!..
* * *
Юч джаш назмучу — Къушджетерланы Айшат, Рахайланы Диана, Жабелланы Лаура бюгюннгю джаш къарачай-малкъар поэзияны бетидиле, джетишимидиле дерге боллукъма. Ала ючюсю да Кязим хаджи бла Джырчы Сымайылны атын джюрютген адабият эришиуде лауреатла болгъанлары эсибиздеди. Быйыл а, джаш фахмуланы излеб, табыб, кеслери да бардыргъандыла аллай эришиуню. Бек иги юлгюдю ол. Алай эте джыйыллыкъды бир джерге фахмулу джаш тёлюбюз. Алай бола барса, литературабызны тамбласына къоркъмазча болурбуз.
Бу юч поэт бир-бирин да къаты тутадыла. Тамада джазыучулада бир-бирин алай тутхан юч адам болурму экен? Уллула «сабийледен» юренирча, юлгю алырча болгъанбыз. Анга да къууаныргъа керекди: бир иннетли, Хакъ сёзню, Акъ сёзню багъалатхан, ёрге тухан фахмулу джаш тёлюбюз бар эсе — халкъыбызны, культурабызны тамбласы барды. Аллах айтса, Къарачай-Малкъар Эл да къуралыр, динибиз, тилибиз, джуртубуз да сакъланыр, маданиятыбыз-адабиятыбыз-санатыбыз да айныр, ёсер.
