БАГУШ ХАННЫ
КИППЕ-КИРЛИ КЪЫРАЛЫНДА
Ж о м а к ъ
Жети да тауну артында
Бир кирли аслан жашагъанды.
Ол, къолун-бетин жуумай,
Ашын алай ашагъанды.
Хан эди кеси да,
Бар эди неси да:
Бийик тахы, уллу аскери,
Къыйырсыз, чексиз – жери.
Бар эди алтын къаласы,
Эки да сюйген баласы.
Жашыны аты Тухур эди,
Эсе да, Тыкыр эди.
Къызыны аты Буттукъ эди,
Эсе да, Буштукъ эди.
Кесини аты уа – Баккуш.
Угъай! Баккуш угъай, – Багуш.
Жауун жауса, аны жаны
Тамагъына тыгъылгъанды.
Къачама деп абыннганды,
Сюрюннгенди, жыгъылгъанды.
Алай керек эди анга,
Киппе-Кирли ханнга!
Тишхан аула басып къала мюйюшлерин,
Кюе кесип кийизлерин, кюйюзлерин.
Хан да, къызы да, жашы да,
Къатыны, къарауашы да,
Мугут этип юслери,
Ийис этип кеслери,
Кирлеринде бише эдиле,
Дагъыда уллу сёлеше эдиле.
«Сапын» дегенни сатып ие эдиле.
«Таракъ» дегенни таргъа тыя эдиле,
Уруп-тюйюп, кепге жыя эдиле.
«Сибиртги» дегеннге уа,
Итле кибик юргендиле,
Сибиртгисин отха атып,
Кесин Сибирге сюргендиле.
Жаныуарла бу зорлукъдан безгендиле.
Да не этерик эдиле? Тёзгендиле!
Жукъ айтханны талап къойгъанды
Багуш хан.
Аз жаныуарнымы жойгъанды
Багуш хан!
Кирли ёзюрлерине ариу сёлешгенди,
Бек кирлилерине майдалла юлешгенди.
Барын да къаты-къаты къучакълагъанды,
Уппа-чуппа этгенди, ийнакълагъанды.
Жуууннган не болгъанын унутханды хан.
Тёшегине, тешинмей, жатханды хан.
Шимир тону юсюнден, чирип, тюшгенди.
Чабырларын а – чачылсала, тешгенди.
Бир кюн ханны-къызы тойгъа къуралгъанды.
Ол, кюзгюге къарап, къубулгъанды, къууаннганды:
«Эки кёзюм хикки болуп,
Къулакъларым кирден толуп,
Юсюм-башым тозурап,–
Бир да тоймайма, къарап!
Токъсан тогъуз къой багъасы
Жыйрыгъымы – минг тамгъасы!
Эки женгим сёгюлюп,
Гызмаларым тёгюлюп.
Менден тапчыкъ болмаз жерде,–
Бир кир къапчыкъ болмаз жерде.
Ариума бахча гинжиден
М-е-е-е-е-е-ен!»
Тойгъа-сыйгъа ханны жашы да тебрегенди,
Сымарлана, махтана, терлегенди:
«Мен кимден да кирлиме,
Кесимден да кирлиме!
Шимир къатып женглерим,
Сукъланалла тенглерим!
Мени бла эришелле,
Озаргъа бош кюрешелле!
Той боллугъун билгенме,
Кюлге аунап келгенме!
Кошт бала да сукъланыр,
Аузу ачылып къалыр.
Ариума бахча гинжиден
Ме-е-е-е-е-ен!»
Ханны къатыны Хыштара уа
Ашын ёретин ашагъанды.
Аны къатында Къарт Къуртха
Мёлекге ушагъанды.
Къайры болса – ары тюкюргенди,
Бурнун, этеги бла сюртгенди.
Жууулмай табакълары, къашыкълары.
Уф! Уф! Уф!
Айталмайма андан ары.
Бир кюн Суусарчыкъ сууда жуууннганды,
Аны бир жан да кёрмезлик суннганды.
Тилчи Чыкъинжиг’а кёрюп тургъанды,
Ол ханнга баргъанды да, баш ургъанды.
«Былай-былай...» – дегенди да тил этгенди.
Ханны мыртазакъларына жол юйретгенди.
Суусарчыкъны тутаргъа буюргъанды хан,
Тар зинданнга атаргъа буюргъанды хан.
Харип Суусарчыкъны тутхандыла да,
Элтип, тар зиднданнга атхандыла да,
Эшигине ма былллай кирит такъгъандыла,
Ай балталы къалауур да салгъандыла.
Бу зорлукъну Суу бла Сапын эшитгендиле,
Суусарчыкъны къутхарыр оноу этгендиле:
Тёзюмюбюз къалмады энди ханнга! –
Дегендиле да,–
Бир ачы къапдырайыкъ биз анга! –
Дегендиле да,
Экиси да Киппе-Кирли Къыралгъа атланнгандыла,
Къан къазауатха, къыраннга атланнгандыла.
Багуш ханны аскери юзмезден аз тюйюл эди,
Багуш ханны миннген аты – пил эди.
Багуш хан ёзюрлерин чакъыртханды,
Багуш хан акерлерин чакъыртханды.
– Суу бла Сапынны чекден бери ётдюрмегиз,
Тутсагъыз а – мен баргъынчы ёлтюрмегиз! –
Дегенди ол. –
Кёл кенгдире, сууну къумгъа жутдурлукъма,
Сапынны уа сарыуегиме жутдурурма! –
Дегенди ол.
Алайлай, «шуу-шуу!» этип, Суу жетгенди,
Сапын да бир къалын кёмюк этгенди.
Кёзлерине кирип, аман ачытханды.
Абызырагъандыла аскер да, хан да.
Сапын кёмюк аланы –
Аман хыштараланы
Кёзлерине кирип, алай ачытханды,
Алай ачытханды –
Ёкюртюп-ёкюртюп, жилятханды.
Сора Сапын бла Суу айтхандыла ханнга,
Ол Киппе-Кирли аманнга:
– Хыштараны, Буштукъну, Тыкырны да ал да,
Къуруп кет бу жерледен артал да!
Хан къачханды, алай къачханды,–
Къанатлы кибик учханды!
Жан-жаныуар бары къууаннгандыла,
Сау айны аяусуз жуууннгандыла.
Къаз да, агъаз да,
Кукук да, уку да,
Жур, жугъутур да,
Къоян, жубуран да,
Биттир, демметтир да,
Къамжакъ, байрымжакъ да,
Къаплан да, тишхан да,
Зурнук, гумулжук да,
Айыу да, бёрю да, суусар да –
Хар къанатлы, хар жаныуар да
Ашларын, къол-бет жуууп,
Ашайдыла энди.
Киппе-Кирсиз Къыралда
Жашайдыла энди.
1993
