Торжественное награждение победителей творческого конкурса «Пока нам хватит сил быть людьми, Мы на земле останемся народом»

Торжественное награждение победителей творческого конкурса «Пока нам хватит сил быть людьми, Мы на земле останемся народом»

Azi Te 27.06.2017 15:56:03
Сообщений: 473
Возьми слова Кязима, брат, возьми
И выстой в жизни под безумным гнетом.
Пока нам хватит силы быть людьми,
Мы на земле останемся народом





Мени Ата журтум, туугъан жерим! Жангыз да эки кьысха сёз, багьасына багъа табылмагъан, адамны жюрегине эм кьанына ёмюрге жазылгъан сёзле!
Уллу дунияны ичинде хар адамны да биринчи атлам этген гитче айрыкамчыгъы. Къууанчы, бушуу этиллик арбазы, ёлсе да, ахыр кере кесини къучагъына къысарыкъ, башына аты жазылып сюеллик ташы! Табалырмамы мен санга жюрекден махтау сёзлерими!? Билмейме, алай айтмай да къоялмайма. Мени бийик Малкъарым, чексиз ариулукъну жашил жаннети, ёхтемликни, адамлыкъны къаласы, Кавказ тауланы жылтырауукъ мынчагъы, эркин эт бюгюн манга, сени юсюнгден мудах хапарынга къайтыргъа, кечгинлик бер, жюрек жарангы жангыдан ачытханыма.






сценка (1943 жыл 2 ноябрь - 1944 жыл 8 март кёчкюнчюлюк )








Алан, Басхан сууну халкъны ызындан анача сарнагъанын кёргенмисе, от жагъалары сууп къалгъан ийесиз юйлеге уа киргенмисе? О, жашауну айланч-къылынч жоллары, сиз халкъымы къайры алып барасыз? Анга неден да багъалы - таулары, аны аладан айырып не табасыз?





Халкъыбызны ол заманны палахларына хорлатмай турурча, къарыу да, бек уллу ийнанмакълыкъ да керек эдиле. Аланы Кавказгъа къайтыр умутларын сыйыргъанларында да, ала жашаугъа, къадаргъа чамланмагъандыла. Ата-бабаларындан къалгъан жашау сынамла, «жети атадан бери келген» тау адетлери, киши жеринде халкълыкъларын тас этмегендиле. Адамларыбызны дуниядан тюнгюлтмей, алагъа халал гыржынларын ашап, жашау этерге болушхан – ашхы умутла, иги къууумла болгъандыла. Ахшы умутсуз къалсакъ, бизге къарыу табылмаз эди жашаръа!


Мечиланы Кязимни «Таукел этейик биз бюгюн» деген назмусун Къулийланы Къайсын атлы малкъар къырал драма театрны актёру Мызыланы Тауби окъуйду.



Тезюмсюзлюк негер тюйюлд

Оюлгъанда жолунг, юйюнг.

Кетюрейик жашау кюйюн,

Таукел этейик биз бюгюн.


Кеп жашадым, кеп да кердюм,

Артыкълыкъгъа налат бердим.

Къартлыгъымда тентиредим,

Элим бла кечюп келдим.


Жашарыма бек аз къалды,

Борбайымы къартлыкъ алды.

Аллах, санга бирди сезюм,-

Халкъыма тилейме тезюм!


Ичер сууум тауусулур,

Енгюм, ауазым бузулур,

Къарт парийим билип, улур,

Жамауат агъач ат къурур.


Мен елюрме, артха къайтмам,

Саулугъумда жалгъан айтмам:

Бузулмагъыз къыраллыкъгъа

Киши жерде тургъанлыкъгъа!


Ат чаришде сыналады,

Азан кермей ким къалады?

Хайт дегиз, айып алмагъыз,

Ишде артха да къалмагъыз.


Кеп къыйынлыкъгъа тездюгюз,

Ачдан, азапдан бездигиз,

Дагъы къош бола келдигиз,

Кеп палахланы женгдигиз.


Отларыгъыз кеп ечюлдю,

Боран, ырхы да кечюрдю.

Дагъы халкъ халкълай кечинди,

Сезюн эшитигиз Кязимни:


Мухажирлик къыйын ишди,

Ол а бизге энтда тюшдю,

Аны кетюрген да ишди,

Кетюралмасакъ – бедишди!


Тюзд, бирликде – тирликди,

Халкъ деген аны билликди,

Сиз адамгъа саналыгъыз,

Къыйын кюн эрлей къалыгыъз.


Олду мени осуятым,

Халкъыма да аманатым.

Жашарыкъма аны айтып,

Къурулгъунчу агъач атым.










Мардасыз, чексиз эдиле бизни таулу аналагъа тюшген къыйынлыкъла, сынаула. Алай, адетли, намыслы, сыйлы таулу тиширыула тёздюле, кётюрдюле аланы. Тапдыла акъыл, къарыу ташжюрекле болмазгъа. Жумушакъ сёзлю, таза жюрекли, ариу къылыкълы – Таулу анала.
Къыш сууукъда, бачхалада къазылмай къалгъан, юшюб тургъан гардошну, чюгюндюрню къазыб, къумурсха чапракъланы джыйыб, биширирге кюрешиб, аны бла сау юйдегилерин ач ёлюмден сакълаб тургъандыла. Кёп юйледе къуру ууакъ сабийле бла къартла болуб, сууукъ баулада, ашарыкъсыз ачдан, сууукъдан къатыб къалгъан къаллай бир адам болгъанды.
Ауруу, ачлыкъ да, джалангачлыкъ да –
Бары да бизге джау болду.
Ёлгенлени салыр кибик джер болмай,
Къабырланы къазар кибик эр болмай,
Тиширыула къабыр къазыу сынайла,
Ёлгенлерин кёмалмайын,… джылайла.


Мызыланы Мурадин таулу аналагъа атап жыр жырлайды



Къарачайым-Малкъарым! Бу ариу жер кесини туудукъларын сакълайды, къачан келсенг да акъ таула, бийик къаяла, тау къушланы бийкде ёхтем учханлары чыпчыкъланы жарыкъ тамашагъа къалдыргъан жырлалары, жаныуар ызла былайны бютюнда сейирлик жомакъгъа ушатадыла, жюрегинге жылыу бередиле, Ата Журтха сюймеклигинги кючлейдиле.


Къулийланы Къайсынны "ХАЛКЪЫБЫЗНЫ БЕК ИГИ КЮНЮНДЕ АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ" деген чыгъармасын Бызынгы орта школуну окъуучулары хазырлагъандыла

Ётдюле онеки жылым,

Къайгъылы жолугъа тангнга.

Сууукъ къыш кюн, сен не жылы

Хапарны келтирдинг манга!

Эштилир ана тилибиз

Малкъарда бла Бахсанда,

Ичербиз сууубузну биз

Энтта таула арасында.

Къартларыбыз ныгъышлада

Энтта да тынч олтурурла,

Жашларыбыз ауушладан

Энтта, алгъынча, ауарла.

Таулу газетле барырла

Тау эллеге къар кюнледе,

Энтта Кязимни окъурла

Сабийлерибиз элледе.

Ол эди да термилгеним

Къыйын жылланы ичинде,

Андан уллу уа жюрегим

Насып излемез бир кюнде.

Байлыкъ да, махтау да манга

Недиле? О, жаланда сен,

Халкъым, тенг болуп халкълагъа,

Жаша жерингде сау-эсен!

Олду бизге уллу насып,

Бизге жокъ андан иги зат –

Жоюлмай, палахла басып,

Халкъыбыз энтта да азат!

Жангыдан туудукъ дуниягъа,

Сау къалып, бу кюнню кёрдюм!

Аны ючюн мен къадаргъа

Минг кере да махтау бердим.

О, Малкъарым, жерим, жаным!

Къаллай палахдан къутулдунг!..

Жулдузунг турур деп жанып,

Ненча жылны сакълап турдунг!

Санга кёп къууанч тёрелеп,

Тилек эшигин ачарма:

«Халкъым, азатлайын къал!» – деп,

Къабырдан да къычырырма!

Таш алынды жюрегимден,

Жокъ бюгюнден уллу саугъа!

Халкъым, жашарса жерингде.

Жаным къурман болсун санга!

Анда да ишлединг къаты,

Айып этилмеди санга.

Энди жангы тангынг атды,

Жашау акъ сыбызгъы согъа.

Халкъым, чыдадынг, жашадынг,

Келгенде да къыйын сагъат,

Сен тауларынга ушадынг.

Жеринг энтта жерди санга!..





Тюзлюк, терсликни, кюйсюзлюкню хорлап, халкъ туугъан жерге ашыгып жетеди. Акъсакъал къартла жерлерин тансыкълап аны тобукъланып уппа этедиле! Халкъымы шуулдап тургъан юйлери бюгюн къобуз, харс тауушдан толгъанды! Ата-бабаладан къалгъан жерлери – ол бюгюн жангыдан къууат алгъанды!




Къартла жюз жыл мындан алгъа салгъан шаптал терекле уа жашауну огъурлу белгисича, таулу халкъны таза ниетича, аны тёзюмлюгюча, къышланы, жазланы, жайланы, кюзлени да хорлай, бюгюнда «Мамырлыкъ, Къууанч, сизге саула!» - дей акъ чагъадыла…











Сэстренка 30.06.2017 03:22:52
Сообщений: 9927
Это сценарий вечера, который провел Эльбрусоид?

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Сэстренка 30.06.2017 03:24:14
Сообщений: 9927
А что за конкурс? Когда , где проходил конкурс ?

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Заблудшая душа 30.06.2017 19:50:01
Сообщений: 133

1 0

Цитата
Сэстренка пишет:
Это сценарий вечера, который провел Эльбрусоид?

Да) Конечно в живую наблюдать за этим было куда более завораживающе)
Цитата
Сэстренка пишет:
А что за конкурс? Когда , где проходил конкурс ?

Конкурс проводился с феврале месяца по апрель, среди учащихся с 7 по 11 классы образовательных учреждений города Нальчика и республики.

Результаты конкурса были объявлены во время мероприятия, о котором выше рассказала Азинат, и на этом же мероприятии состоялось награждение победителей))) Все ребята очень постарались и было проверено много очень интересных и хороших работ)

Тема произведений: «История моей семьи», «Судьба отдельно взятого человека».
Жанр: рассказ очевидцев (статья, интервью, эссе), сочинение, рисунок, исследовательская работа.
Были предусмотрены следующие номинации:
• лучший рассказ очевидцев (статья, интервью, видео интервью);
• лучшее сочинение;
• лучшая исследовательская работа;
• лучший рисунок.
Azi Te 01.07.2017 19:02:00
Сообщений: 473

1 0

Кесигиз билгенликден, быйыл миллетибизни къыраллыкъгъа къайтарылгъанына 60 жыл болгъанды. Эльбрусоид фондну Нальчикде филиалы анга атап школла арасында эришиу бардыргъанды.

Бу эришиуге суратчылыкъда, жазыучулукъда кеслерини фахмуларын сынаргъа сюйген окъуучула къатышхандыла. Аны бла да къалмай, сабийле видеорепортаж алгъан усталыкъларын кергюзтгендиле.

Бизге келтирилген ишлени тинтип, алагъа тийишлисича багъа бичгенле:
– поэтесса, журналист Мусукаланы Сакинат;
- филология илмуланы кандидаты, малкъар тил кафедраны доценти Ахматланы Мариям
- филология илмуланы доктору, Малкъар тил кафедраны таматасы, профессор Кётенчиланы Мусса;
– суратчыланы халкъла аралы академиясыны келечиси, Россейни суратчыларыны союзуну келечиси, КъМР-ни къырал саугъасыны лауреаты.Ахматланы Иссаны жашы Леуан.

ма быллай аламат суратла бла къууандыргъндыла бизни сабийле :ухх:











































































Azi Te 01.07.2017 19:40:16
Сообщений: 473

1 0

«Лучший рисунок» деген номинацияда Гран-при деген саугъабыз Гузейланы Наидагъа берилгеди



Гузейланы Наиданы сыйлы грамота бла Мусукаланы Сакинат саугъалайды



Биринчи жер - Мисирланы Зарема






Экинчи жер - Муртазланы Фарида



Ючюнчю жер - Батмен Эмма

Azi Te 01.07.2017 19:49:14
Сообщений: 473

1 0

«Лучшее сочинение» деген номинацияда хорлагъанла»:


I-чи жер - Гижгиланы Малика





Сочинение
«История моей семьи»
«Воспоминания бабушки»
Выполнила: Гижгиева Малика,
ученица 9 класса МКОУ
«СОШ им.А.Ю.Байсултанова» с.п.Яникой
Руководитель:Кудаева С.М.,


2017г.

Кёчгюнчюлюк малкъар миллетни тарыхында узунлугъу онюч жылгъа созулгъан къара жолну ызлагъанды. Зор бла жерлеринден къысталгъан малкъарлыла анда да туугъан жерлерине сюймекликлерин, таза ниетлерин сакълагъандыла. Эртте, кеч болса да Ата журтларына къайтырыкъларына ийнаныулукълары уа миллетни сакълагъанды.
Малкъарлыны таула кеслеринден ычхындырмайдыла. Узакъгъа кетсе, малкъарлы таулагъа, анасынача, сюйген адамынача тансыкъ болады. Аны тюзледе ётдюрген заманы тауланы кёрюрге термиле кетеди. Ол къайда, къаллай бир жашаса да, ахыр кюнюне дери, ахыр солуууна дери таулагъа къайтыр муратын тас этмейди. Жаланда туугъан жери болгъаны ючюн тюйюлдю ол – не эсе да бир ачыкъланмаз сезим малкъарлыны таула бла бирге байлап, эсин аладан айырыргъа къоймайды. Туугъан журт-тапхан ана. Гыржын мында татыулуду. Таула мында бийикдиле. Терекле мында субайдыла. Чыпчыкъла мында жырчыдыла.
Ата журт – туугъан жер. Гыржынны татыуун, тауланы бийикликлерин, тереклени субайлыкъларын унутдургъан къара туман басды 1944 жылны март айыны сегизинчи кюнюнде. Малкъарны беш да тау элинде юйлени эшиклерин солдат чурукъла, автомат къалакъла зынгырдатадыла. Тау тарларыбыз хыны солдат буйрукъладан толуп къалады. Аскерчиле таулуланы юйлерине соруусуз киредиле. Къарт – къарыусуз демей, сабий, тиширыу демей – барын да юйлеринден сюрюп чыгъарадыла, барын да машиналагъа жюклейдиле. Дунияда айтып айтмазча къара зарауатлыкъ айырады малкъар халкъны Ата журтундан – туугъан жеринден. Малкъарлыланы эки сагъатны ичинде Нальчикни темир жол станциясына жыядыла. Эшелонлагъа жюклеп, 50 мингден артыкъ адамны Къазахстаннга, Къыргъызстаннга эм Орта Азиягъа ийген эдиле. Бу артыкълыкъ миллетибизге бек ауур тийген эди. Адамланы зат алыргъа къоймагъандыла. Эшелонлада бара туруп бек кёп адам ачдан, суукъдан, ауруп да елгенди. Ёлген адамланы жолда атып баргъандыла. Бир бирле ёлгенлени юслерин жабып, жолда атып кетмезча букъдура эдиле, алай, хар сагъатдан, поездни тохтатып, солдатла ёлгенлени ийислеринден билип, ата эдиле. Алай этип эки ыйыкъдан артыкъ баргъандыла. Вагонланы бир бир ычхындырып, таулуланы, кимин Къыргъызстаннга, кимин Къазахстаннга элте эдиле. Таулула битеу Азиягъа жыйылгъандыла. Ары жетгенден сора да, бек кёп таулу ёлгенди. Кёбюсю, тау жерледе жашап, къум жерлени хауаларын кётюрмей ёлгендиле. Биринчи кезиуде таулула бек къыйын жашагъандыла. Алай бир талай заман озгъандан сора, къазакълыла, къыръызлыла да тау тил аланы тиллерине ушагъанын, таулула бек ишлерге сюйгенлерин, эринчек, аман адамла болмагъанларын кёрюп, аладан кёп иги затха да юйреннгендиле. Алай таулу миллет кесини журтуна къайтыргъа термилип тургъанды. 13 жылны малкъарлыла киши жерлеринде, казармада тургъанча, къысылып жашагъандыла. Азатлыгъы сыйырылып, эркин къымылдар онгу болмай, хар таулу аманны кебинден баш кечиндиргенди. Ай сайын барып, комендантны дефтерине къол салыргъа борчлу эдиле. Комендант билмей, аны эркинлиги болмай, ала жашагъан эллеринден тышына чыгъаргъа эркин болмагъандыла. Комендантны айтханын этмегенле, тазыр тёлерге, неда тутмакъ сынаргъа тюшгендиле.
Быллай ишге шагъатлыкъгъа, кесими кёз къарамыма таулу миллетни жазыучусу, Къабарты – Малкъарны халкъ поэти, сыйлы устазы Шахмырзаланы Османны жашы Саидни жашауундан юлгю келтирирге сюеме. Мен аны къарындашыны Махмутну къызы Бабынма.8-чи мартда, эрттенликде сагъат бешде эшик суху къагъылады, Эки солдат бла бир эрменли лейтенант, кирип келип: «Отуз минутну ичинде тебирегиз хапчукларыгъызны жыйып, мал лечебницаны аллына тюшюгюз, бу жерледе сизден эсе иги халкъ жашарыкъды, сизни уа башха жерге кёчюребиз совет правительствону буйругъуна кёре», – деп хыны сёлешедиле.
Саидни юй бийчеси Шамшият, ауруп, тёшекде эди, партбилетин, Саидни орден книжкасын эм башха документлени кёргюзтеди, жиляп. Алай аны ауругъанына да къарамай, эки солдатны да болушургъа къоюп, «терк къымылдагъыз» - деп кетедиле. Эгечлери, кётюрюп, Шамшиятны мал лечебница аллына тюшюредиле. Тёгереклерине къалауурла саладыла, кишини тышына иймейдиле. Тюш бола, Огъары Чегемни кёчюрюп келген машина колонна къатларында тохтайды. Халкъ жиляу – сыйыт болуп чабадыла жууукълары бла саламлашыргъа. Саид да алайда машинадан тюшеди, бир кесек алгъан хапчугун тюшюреди, алагъа къошулады. Саидни орденини хатеринден, кёчюрюрге базынмайдыла эм Москвагъа телеграмма бередиле, соруп: «Къалай этейик быллай адамны?» – деп. Кече Москвадан жууап келеди: «Саид Шахмурзаевни кёчюрмегиз, жеринде къоюгъуз», – деп. Элде киши къалмагъанды. Шамшият: «Биз къалып не этерикбиз, халкъыбыз кёчгенде?» – деп, къалыргъа унмайды эм Саидни таукел этдиреди кетерге. Жауун жаууп башлайды, таулу халкъны кетгенине таула жилягъанча. Нальчикде бир тууар вагоннга къотарадыла. Ол вагонлагъа жыйырмашар адам сыйыныргъа керек эди. Алай андан да аслам адам миндирирге деп команда берилген эди. Адамлагъа жатаргъа уа агъач нарла. Аманны кебинден сыйынып, олтургъанлай жукъларгъа кюреше эдиле. Алай хар таулуну тончугъу бар эди да, ол бир кесек себеп бола эди. Ол кече поезд жолгъа чыгъады, юч кюнню вагонланы эшиклерин ачмай, аш-суу бермей элтедиле. Волгадан ёте туруп, урушда бузулуп, жангы къуралгъан кёпюрге эшелонну жиберип, кётюрлюк къарыуун кёре эдиле. Поездде къалауур аскерчиле барысы да тюшген эдиле. Шамшият къыйын ауруп тургъаны себели, Саид, тилеп, аны бир вагондан бирсине кёчюреди. Анда эркинирек эди. Сора, тилеп, хар кюн сайын аскерчиледен анга бир кесек шорпачыкъ да ала эди. Ёлген адамны атдырып къоя эдиле, неда, къол бла кюл тёбелени чунгур этип, ары салыргъа кюрешгендиле, жугар болмагъанлай къабыр къазаргъа. Саидни юйюрюн Павлодар областьха тёгедиле. Эшелонну тохтатып эл сайын бир вагон бередиле. Колхозладан ёгюз арбала келип сакълайдыла. Шамшиятха тюшерге болушадыла. Эки жыйырма километрден бир элге жетедиле, Чапаев атлы колхозлгъа. Сагъат онеки бола,бир школгъа тюшюредиле. Адамла аш - суу къайгъы боладыла. Шамшият ары жетгенлей ёледи. Терк окъуна къабыр къазып, Шамшиятны къабыргъа саладыла….
Анда аладан сора да немецлиле, оруслула да 1917 жылда революциядан сора кёчюрюлюп келгенледен эдиле. Алагъа аман кёз бла къарамайдыла, къолларындан келгенича болушадыла. Анда алгъа школ юйде турадыла. Отуннга школну тёгерегине сууукъ кирмесин деп урулгъан къангаланы кюйдюредиле, тёгерекде ёсген тереклени, терек тюплени, сыгынны отха саладыла, салам бла от этерге юйреннгинчи кюзде элни къатында жыйылмай къалгъан тарыны, будайны машакъ жыйып, ындырлап, къол ирмен бла ун этип, андан гыржын эм худур этип ашай эдиле. Этсиз - жаусуз, тары ашдан ичлери къатып, бек къыйналгъандыла. Алтыжыллыкъладан башлап, колхоз ишлеге барадыла, ханс артадыла эм бичен жыядыла. Анда – санда азыкъгъы сют хинкал – кесме да бередиле. Башы алыннган сютню бла хуппегини колхоздан алайлай бередиле.
Саид, не этерге билмей, армау болгъанча болуп, кюн сайын дефтерлерин да алып, тюшден сора школгъа барып, анда олтурады, бир затла да жазады. «Къая къызы - къарылгъычны» да бошайды. Хар ыйыкъдан Павлодаргъа барады, къарындашы Масхут болгъан Къызыл - Къаягъа пропуск алыргъа кюрешеди. Анга Тёбен Чегемни интеллигенциясы, башха элледен келип, хапар айтып, кенгешле этедиле, къалай сау къалыргъа амал излейдиле. Саидге бир -бирде колхоздан жазыкъсынып, намыс этип да, эки кило эт неда 4 – 5 кило унчукъ да бередиле.
Ахырында Саидге Къызыл – Къаягъа барыргъа пропуск бередиле.
1 августда 1944 жылда шахаргъа баргъан бир арба бла жолгъа чыгъадыла. Кече дангыл тюзде къаладыла, сууукъ боладыла: ол заманда анда къырау къагъады. Бир ыйыкъ Павлодарда сакълап турадыла. Жол – аш карточкала да бередиле. Алагъа къара будай ётмек да аладыла, алай жау, шекер, эт жокъ эди аш – азыкъ берген жерде.
Иртиш сууунда кемеге минген жерде Саидни къарындашы Масхутну Джамбулгъа кетгенин эшитедиле.
Семипалатинскге(Семейге) жетедиле, поездге билет къайгъыгъа киредиле – уруш заманда билет бек къыйын табыла эди. Анда ажашып тюшген эки таулу жаш бла бир тиширыугъа жолугъадыла. Аланы комендатурада ишлеген бир аман чеченли бла бир аман таулу тыядыла: «Пропускагъызгъа дагъыда бир къагъыт керекди», – деп. Таулула, амалсыз болгъанда, болушлукъ излеп, комендатурадан ол экисин Саидге алып келедиле. Алайда Саидни тутадыла. Ол а, комендатурагъа барып, тюйюшюп, аланы эркин этдиреди, кеси да ингирге вокзалгъа келеди.
Кетерге тебирегенлеринде, билет да алып, кече бир къуюну къатында къаладыла – суу хар жерде да жокъ эди. Танг аласында, жай иссиде, сарайдан тутулгъан чеченлилени эшикге чыгъарадыла аскерчиле. Адамлары хахай этедиле: «Суу беригиз, суусапдан ёлебиз!» – деп. Алай къалауурла къоймайдыла суу ичерге. Къалауурла даур этедиле, Саид да, шинелини жагъасын бир жанына тартып, орденин да ачып, къазады: «Сиз фашистлемисиз, суу бола тургъанлай алай этип?!» – дейди. Ала сора бош боладыла, суу ичерге да къоядыла.
Сора поезд бла Джамбулгъа келедиле, бир кесек вокзалда эшикде турадыла: ичине къоймайдыла. Насыпха, ол заманда анда жауун болмайды. Алайда белгили актриса Къудайланы Маржаннга жолугъадыла. Ол да ажашып, Къыргъызстаннга тюшюп, юйюн излей айлана эди, хуржунунда капеги болмагъанлай. Жангыз азыгъы – бир жастыкъ тышда кюнде къурутулгъан шапталла. Саид анга ётмек да ашатады, юйю къайда болгъанын да айтады, бир ненча тюмен ахчачыкъ да берип ашырады.
Алайда онбеш кюн кюрешип, Саид пропускасын Къызыл – Къаядан Джамбул областьха тюрлендиреди эм къарындашы тургъан «Амангельды» колхозгъа барып, Масхутну кёрюп къайтады.
Жолгъа тебирейдиле поезд бла, Джамбул – Мерке – Фрунзе – Токъмакъ жол бла. Саидни жашы тифден ауруйду, кючден жетедиле Токъмакъгъа. Алайдан ары Къазахстан жанында жети километрде болгъан Къаракъундузгъады жоллары, Чу суудан ётюп. Анда кёпюр жокъду. Хапчукларын кётюрюп, тебирейдиле жаяулай, хар эки жюз метрден бир солуп. Солуй тургъанлай бир ат арба жетеди, анда уа эллилери. Ол быланы Къаракъундузгъа жетдиреди, барып, Саидни эгечлери Аминат, Ханифа, анасы Жадижат тургъан юйге тюшедиле. Саидни жашыны эси ауады.
Саид не этерге билмейди: амбулатория бырды элде, дарман а табылмайды. Бир ненча кюнден жашы эсин жыяды. Анга не бла болушургъа билмей, сарымсахны отха кёмюп, биширип аны ашатып кёредиле – болушур эсе деп. Саидни жашы бираздан игиге айланады эм сау болады. Юйде тапханны анга ашатып, аякъ юсюне саладыла. Ызы бла кичиу боладыла барысы да. Башха дарман тапмай, Саид кукурт суу этип барыда жууунадыла. Болушады, андан да къутуладыла. Саид ишге да киреди школгъа.
Халкъыбыз а ачлыкъдан, аурууладан къырылып барады. Колхозгъа барып, Саид адамлагъа бир аш болушлукъ тилейди, ала да хазна зат бермейдиле. Тирликни къырал сибирип алып кетгенди, трудоденьнге берирге да мирзеу къоймай. Саид хар эки – юч кюнден жазады Москвагъа, Кремльге, халкъыбызгъа болушлукъ тилеп. Алай къагъытла ары жетмейдиле – цензура жибермейди.
Бир кюн эки чекист келедиле, юслери да бел баула бла къуршоуланып. Олтуруп ашайдыла да сора: «Саид Османович, бизни санга сёзюбюз барды», – дейдиле. Аладан бири: «Жазгъанынгы къой, бусагъатда хар кимге да къыйынды, къуру сени халкъынг къыйналмайды. Правительствону сенден сора да иши кёпдю», – дейди. «Тохтамасанг, орденинге къарамай, аны да сыйырып, олтуртурбуз. Къой жазгъанынгы!» – деп, къаты айтып, эки чекист да кетедиле.
Саид не этерге билмейди. Сора эсине тюшеди: къоншуда бир оруслуну жашы – полковник – келе - кете туруучу эди фронтдан. «Ол Москва бла иш барса, анга берип ийсем, ол Кремльни къатында Къызыл майданда почта ящикге атса, тарыгъыум правительствогъа жетер эди», – деп сагъыш этеди.
Ол жаш келгенлей, Саид анга тюбейди, болушну айтады. Насыпха, бу жол ол Москваны юсю бла барлыкъ эди. Полковникни атасы таулула бла бек шуёх болуучу эди, жашы да къагъытны алыргъа угъай демеген эди.
Бир айдан элге комиссия келеди – тёрт адам: эки тишириу, эки эр киши. Саид аланы къарыусуз юйлеге айландырып, халны кёргюзтеди.
Эки ыйыкъдан болушлукъ келеди. Адам башындан онсегиз кило акъ будай ун эм крупа-макарон бередиле. Андан сора хар ай сайын бир кесек аллай болушлукъ келип турады. Саид, комиссия къурап, аны элде бек жунчугъан юйлеге юлешдиреди.
Дагъыда, кёчгенде, маллары къалгъаны ючюн, юй башындан эки жюз бла жыйырма килограмм тартхан (тёрт къой, не бир тууар) жанлы мал берген эдиле. Ол болушлукъ къуру бир элге болуп къалмагъанды, битеу таулулагъа болгъанды. Саидни кюрешгени кёп адамны ёлюмден, ачдан сакълагъанды.
Эки жылдан Саидни да, бирси кёчгюнчю устазланы кёбюсюча, школдан къыстагъанларында, ол колхоз арбазгъа къалауур болады, ызы бла МТС-ни конторун кече сакълайды. Хакъы 250 сом болады. Жашауу бек къыйыннга кетеди, юй хапчукланыда сатып тауусады.
Уруш тохтагъан жыл Саид къаты ауруйду – алгъа аркъасы, ызы бла уа – сапырандан. Багъаргъа бир тюрлю дарман жокъду. Сора кеси: «Биз окъугъан заманда сапыраннга татлы зат, татлы кёгет игиди деучю эдиле», – дейди.
Ауруу жукъгъан этерикди деп, юйлерине киши кирмегенди, жангызда Саидни эгечи Аминат къатындан кетмей къарагъанды. Саид шапталланы тазгъа къуюп, къолу бла узалып, кеси ашайды. Жашы уа, бахчагъа барып, мант чапыракъдан этген хуржунчугъуна къара наныкъла жыяды, канал жанында жилянладан да къоркъмай. Алай бла Саид ауругъанындан сау болады. Биягъы къалауурлукъдан сора иши жокъду, аш этгенден, быстыр жуугъандан безийди. Адамла, жууукъла да: «Юйдегили бол, былай жашагъан къыйынды», – деп къысадыла. Анга таукел болады.
1947 жылда Зезаланы Далхаты къызы Зайнафны алады. Зайнаф кеси ариу тишириу эди, Саидден иги да жаш. Аны бла Саид экинчи юйдегили болады. Зайнаф Саидге эки жаш бла эки къыз табады.
1949 жылда Саидни школгъа ишге аладыла. Анга: «Школдан тышында къалгъан миллет сабийлени жый да окъут, сен кёп хунеринг болгъан устазса»,- дейди къазахлы директор.
Саид юйлеге айланып, азербайджанлыланы, курдлуланы, тюрклюлени, дунганлыланы сабийлерин жыяды. Саидни даражасы элде бийик эди, кеслерича сёлеше да биле эди да, ата-аналаны кёбюсю сабийлени окъуудан тыймагъан эдиле. Саидни айтхан сёзюне бек ийнаныучу эдиле ол миллетлени адамлары.
1949 жылда беш таулу жаш 7-чи классны «бешлеге» бошайдыла, аладан бири уа Саидни жашы. Ала жети километрде Токъмакъда эл мюлк техникумгъа кирирге умут этедиле. Алай аладан окъургъа жангыз Саидни жашы киралгъан эди 1956 жылда.
1956 жылда, кёчюрюлгенли биринчи таулу китап да – «Жашауубузну байрагъы» – чыгъады, анда Саидни чыгъармаларын да басмалайдыла. Туугъан жерибизге къайтыргъа эркин этгенлерини хапары да жетеди. Саид мычымай, юйюн, ийнегин да сатып, кеси хакъы бла Кавказгъа кетеди, сабийлерин да жыйып.
Мени ыннам быллай эсгериулерин айтханда, дунияны башында таулу адам сынамагъан, тёзмеген, кётюрмеген зат болмагъанын ангылагъанма. Къыйынлыкъ миллетни бирге юйюргенин, арталлы да бирге жууукъ болмагъан адамла ёмюрлюк шуёхлукъ жюрютгенлерини сылтауу, таулу халкъ тёзюмлю, ишчи, халал адамла болгъанлары себеплиди. Аты малкъаргъа айтылгъан халкъ жазыучу, устаз – Шахмырзаланы Османны жашы Саид кёрмеген не къыйынлыкъ къалгъанды? Багъалы адамларыбыз учуз болуп, кёзлерине-башларына сыйсыз адамла тебине, ач-жалангачлыкъ абызыратып, юйюрлеринде багъалы адамларын киши жеринде асырап, дагъыда адамлыкъларын тас этмей, кёп затха тёзюп тургъан, жерине къайытхан таулу халкъыма мен къор болайым дейме!


Azi Te 01.07.2017 20:07:13
Сообщений: 473

1 0

«Лучшее сочинение» деген номинация:






II-чи жер - Жанатайланы Азамат
Сочинение на тему: «История моей семьи»

«Акътопуракъда шаптал терекле бюгюнда чагъадыла…»
Ученик 8-го класса
Жанатаев Азамат Музарифович
МКОУ СОШ с.п.Хушто-Сырт
(для проведения творческого конкурса «Пока нам хватит сил быть людьми, мы на земле останемся народом», приуроченного к 60-летию со дня возвращения карачаево-балкарского народа на историческую родину и проводится Нальчинским филиалом Фонда содействия развитию карачаево-балкарской молодежи «Эльбрусоид»


Руководитель
Учитель высшей квалификационной категории
Почетный работник общего образования РФ
Жанатаева Лиза Ахматовна
с.п. Хушто - Сырт
2017







Бузулгъан эллени хуна ташлары,
Ачыудан къаралып, къызарып алай
Турадыла, къайгъыларындан арып,
Тынгылагъан кибик, тынгылагъанлай
Сен а таш тюйюлсе. Жиля, сарнау эт,
Тобукъланып ташланы алларында!
Дунияда бир инсан да кёрмейин кет,
Быллай ачыу жерни ауулларында!
Къулийланы Къайсын.



Мени Ата журтум, туугъан жерим! Жангыз да эки кьысха сёз, багьасына багъа табылмагъан, адамны жюрегине эм кьанына ёмюрге жазылгъан сёзле!
Уллу дунияны ичинде хар адамны да биринчи атлам этген гитче айрыкамчыгъы. Къууанчы, бушуу этиллик арбазы, ёлсе да, ахыр кере кесини къучагъына къысарыкъ, башына аты жазылып сюеллик ташы! Табалырмамы мен санга жюрекден махтау сёзлерими!? Билмейме, алай айтмай да къоялмайма. Мени бийик Малкъарым, чексиз ариулукъну жашил жаннети, ёхтемликни, адамлыкъны къаласы, Кавказ тауланы жылтырауукъ мынчагъы, эркин эт бюгюн манга, сени юсюнгден мудах хапарынга къайтыргъа, кечгинлик бер, жюрек жарангы жангыдан ачытханыма.
1944 – чю жылны март айы… Сюргюнню къыйын жыллары. Таулуланы адет – тёрелерин къурутуп, ёмюрледен бери жюрютюлюп келген жууукълукъну юзер ючюн, тоталитар властьла къолларындан келгенни аямагъандыла. Аланы Орта Азиягъа бла Къазахстанны 120 –дан артыкъ районларына чачып, ата – аналаны сабийлеринден, юйдегилени бир – бирден айыргъандыла. Кёп юйюрле башха – башха поселкалагъа бёлюнюп, ажашхандыла.
Бу керти тарых белгиди.
Тарыхыбызны мудах эсгериулерине чулгъана, Чегем ауузуну бек ариу жерлеринден бири Акътопуракъда, 1901 жылда, акътопуракъчы бир къауум къарт, Макка-Мединадан хадж къылып келе, Дагъыстанндан келтирип орнатхан шаптал тереклени ичинде сюелеме. Бийик къаяла, терк саркъгъан Акътопуракъ суучукъ, оюлгъан юйле, энттада бу жерледе сабийле чабарыкъча, аппаларыбыз от тиргизирикча, ёмюрлеге хорлатмай, жарты-къуртулай сюеледиле.
Кёчгюнчюлюк! Бу сезню тауушуна окъуна къулакъ салып бир тынгылачыгъыз!...
Ачы жилягъан сабийни, ананы жилямукъ тамычылары вагонланы къангаларына тийген таууш эшитиледи анда… Узакъда къалгъан Чегем элле Акътопуракъ, Думала, Жора, Беттуругъу, Боппу, Гюдюргю, Кёк таш, Дуппур кенгде къала, къартла, тиширыула, сабийле кетип барадыла жолда…
Малкъар халкъ зор бла кёчюрюлгенли жетмиш юч жыл болады быйыл. Къыйынлыкъны харлагъан, урушну ачылыгъын, юслеринде сынагъан, сабийликлерин Орта Азияны къум аулакъларында къойгъан адамларыбызны аздан – аз бола баргъанлары мени жюрегими ачытады.
Орта Азиядан Ата журтубузгъа къайтхандан сора, къойчу таякъларына таяна, сабийликде чабыучу арбазларына, тёгерегин мурса басхан, оюлгъан юйлерине къарай, кёз жашларын сюртген, огъурлу аппаларыбыз, къайтып келгенден сора да, бу жерледе жашаргъа эркинликлери болмай, терслик ойгъан, жокъ этген, къачан эсе да аталарыны, аналарыны тойлары этилген эллени, алада ётген сабийликлерин эсгере, жилягъандыла. Бу жашла, огъурлу аппаларыбыз, Малкъарны картасына кеслерини ётгюрлюклери бла жокъ болгъан эллени адамларындан, Чегем аузунда ариу, жангы эл къурагъан эдиле. Анга Хушто – Сырт эл шагъатды. Алай ала не ариу юйледе жашай эселе да, не иги мюлк-ырысхы жюрюте эселе да, ала ол башда сагъынылгъан эллерин бюгюн да унутмайдыла. Къалай унутсунла, ол узакъ 1901 жылда салыннган шаптал терекле да унутмайдыла аланы. Хар жыл сайын Хурттуланы, Аккайланы, Жанмырзаланы, Беккиланы, Шауаланы терекле сары шапталлары бла сакълайдыла туудукъларын. Аппаларыбыз а ёле туруп да « Акътопуракъ шаудандан суу ичиригиз», - деп тилей къысадыла эки кёзлерин.
2004 жылны март айында, ахыр кере туугъан тауларына къарай, ол узакъ 1944-1956 жылланы къара кюнлеринде, къабыр юлюш Азияны топурагъы болмай, Чегемни къургъакъ топурагъы буюрулгъаныны шукур эте, мени аппам Жанатайланы Алий да, кетгенди керти дуниясына.
Мени уа къулагъыма, бу шаптал терекле ичинде, атам бла сюеле, аны мудах хапары, эсгериулери келеди…
1944 –чю жылны март айы жылы эди. Адамла да жаз эртте келир деп анга ышана эдиле . Алай ол сакълау барыбызгъа да жарсыугъа бурулду. Март айны 8-си ёмюрге къара кюн болду таулу халкъыбызгъа. Бизни кёчюрюрге келген солдатла жарлы анамы ашыкъдыра хазна къолуна зат алыргъа къоймагъан эдиле.
Биз анабыз бла, юч эгечим, эки къарындашчыгъым да жолгъа атланабыз. Жарлы атабыз а мартны аллында билмей тургъанлай ёлюп къалгъан эди. Уллу эгечим Чамиляу къычырыкъ этип, кесин къабырлагъа атды. Солдатла аны андан кючден чыгъардыла. Биз да халкъыбызны къалгъан адамлары бла бирге, Къазахстанны Мерке районуну къатында бир элчикге тюшдюк. Сабийлени бек таматалары эрде эгечимден сора мен эдим. Ол заманда манга онтёрт жыл бола эди. Сабийлигим узакъ Кавказда къалды. Жарлы анама болушуп, къызылчагъа жюрюй эдим, юйюрюбюз ачдан къырылмазча мадар этерге кюреше. Къыйынлыкъны уллусу артда келди, жарлы анабыз билмей тургъанлай ёлюп къалды. Алай адам неге да тёзеди. Жашаугъа ышанады. Бизнича ёксюзле анда кёп эдиле. Мен трактористге окъургъа кирдим. Юч айдан тракторда ишлеп башладым. Алай къыйынлыкъ бизни унутмады. Хауасы жарашмай эгечим Чамиляу ёлюп къалды.
1957 жылда туугъан жерибизге къайтханланы араларында бизни юйюр биринчи эди. Кишиге да сормай, тогъуз юйюр болур , туугъан элибиз Бопугъа келип тохтадыкъ. Къарындашым Ахмат, эгечим юйюрю бла мен сабийле, аналары да эски ата юйюбюзде жашап башладыкъ. Жарлы атабызы къабырына хар кюнден барыучу эдик. Анабызны бла анда ёлген эгечибизни къабыр топуракъларын алып келип, къабырына сепген эдик. Ол аланы осуятлары эди.
Узакъ тау элледе жашау этген къыйынды деп, бизни андан кёчюрдюле.
Хушто-Сырт элде эл салыргъа оноулашып былайда тохтадыкъ.
Бу аппамы хапарыды. Эл салгъал тынч тюйюл эди. Алай къыйынлыкъгъа бюкдюрмеген халкъ бу ариу ёзенде тамаша эл салдыла. Ала не иги жашасалада туугъан Акътопуракъ эллерине термилгендиле. Алайда мал кютгендиле, артда жерлени юлешгенде мени аппам Акътопуракъда жер алгъан эди. Ол жаныча сюе эди сабийликде ёсген жерлерин. Мен атам бла бу жерледе кёп айланама, аппамы термилиу ауазы къулагъыма эшитилип, бетими жилямукъла жууады, тобукъланып оюлгъан юйлени мурдор ташларын сылайма, ол от жыллада тёзюмлюкню, жашаугъа сюймекликни, игиликге ийнаныуну жюреклеринде сакълагъан адамларыбыз бла ёхтемленеме.
Бу ариу жер кесини туудукъларын сакълайды, къачан келсенг да акъ таула, бийик къаяла, къанатлы тауушла, жаныуар ызла былайны бютюнда сейирлик жомакъгъа ушатадыла, жюрегинге жылыу бередиле, Ата ташха сюймеклигинги кючлейдиле.
Акътопуракъчы къартла жюз жыл мындан алгъа салгъан шаптал терекле уа жашауну огъурлу белгисича, таулу халкъны таза ниетича, аны тёзюмлюгюча, къышланы, жазланы, жайланы, кюзлени да хорлай, бюгюнда «Мамырлыкъ, Къууанч, сизге саула!» - дей акъ чагъадыла…
Мусукаланы Сакинат сыйлы грамота бла саугъалагъан кезиу
Azi Te 01.07.2017 20:48:20
Сообщений: 473

1 0

«Лучшее сочинение» деген номинация:






III-чю жер - Старовойтова Александра



Судьба
(сочинение на русском языке)
Выполнила: Старовойтова Александра 10 класс
МКОУ «Гимназия №1» г.о. Нальчик
Руководитель: Динаева Светлана Аминовна.

г.о. Нальчик, 2017г.



В 1944 году обосновали репрессивную насильственную акцию против балкарцев тем, что в период Великой Отечественной войны якобы "многие балкарцы изменили Родине". Никто не желал разбирать, узнавать правду. Балкарский народ стали выселять ото всюду. Прикрываясь одними предположениями, балкарцев стали вывозить из родных обжитых мест.

Люди были вынуждены оставить свои дома, свое хозяйство, своих близких, оставить все то, что дорого их сердцу и отправиться в восточные страны в вагонах, в которых перевозили скот. У них не было условий для проживания, не было возможности обеспечить себя нормальной едой. Бывали дни, когда им не было, что пить. Чуть ли не каждый день кто-нибудь умирал, и их не могли похоронить. Людям просто приходилось выкидывать своих родных из вагона. Даже старикам, которые старались держаться твердо, не всегда удавалось сдерживать слезы. Совсем незнакомые люди становились друг другу родными. Незнакомые люди садились рядом, обнимали за плечи, тихо произносили: "Аллах нас не оставит" и молчали, даже не осознавая, как они этим друг другу помогают, какую надежду дарят. Чувство горечи, боли, обиды, ненависти и бессилия соединялись в одно и с силой били в сердца людей. Они, возможно, хотели защищать свою Родину, видеть улыбки родных, слышать детский веселый смех. Но вместо этого они ехали в грязном вагоне в неизвестную страну с незнакомыми людьми, которые так быстро стали родными.
Это было ужасное время, не жалели даже детей и женщин. Бывало, что там, среди незнакомых людей, мать прижимала к себе свое дитя к сердцу. И ребенок так спокойно лежал в ее объятьях, уверенный, что его никто не тронет, не обидеть, пока он рядом с мамой. Ребенок дрожал, когда женщина хотела высвободиться из его рук, будто если она уйдет, то все хорошее исчезнет. А мать ещё крепче прижимала дитя к своей груди, стараясь согреть его, а по ее лицу катилась одинокая слеза.
Сколько плохого было в жизни балкарцев, сколько несправедливого, подлого. Но они пережили это, они выдержали все испытания. Во то время, когда они должны были жаловаться на весь мир, балкарцы вели себе достойно. Они готовы были прийти на помощь любому, даже если ценною своей жизни. Они делились едой и водой друг с другом. Готовы были терпеть запах гнили, который исходил от мертвого, кода кто-то не хотел, чтобы дорогой для него человек был выброшен из вагона. Они отдавали свои последние запасы еды детям, они учились быть справедливым, не хотели хаоса в жизни. Балкарцы, даже умирая с голоду, не позволили бы себе драться из-за еды. Даже в такое время они бы ни за что не продали бы свою честь.
Возможно у многих были пустые глаза, но в сердцах этих людей была надежда и вера. Мать, накрывая своего ребенка своим платком, тихо шептала: "Ты никогда не будешь таким жестоким. Ты никогда не будешь бросать слова на ветер. Ты никогда не узнаешь то, что знаю я. Ты никогда не поймешь от куда, столько печали в моих глазах". И она верила в эти слова.
А какой-нибудь парень, даже мальчик еще, зажавшись в углу, просил увидеть родителей живыми и невредимыми. Увидеть глаза матери полные любви и тепла, за которые он все бы отдал, просил увидеть гордую улыбку отца, пожать его крепкую руку, как сестренка радуется новому подарку. Он просит увидеть их хотя бы во сне. Просит, чтобы они были живы.

Кто-то другой смотрит на пейзаж, который они проезжают, и не знает, что чувствует. У него никого нет. Родители умерли, семьи нет. Его никто не будет оплакивать, о нем никто не вспоминает. Он боится признать, что в его жизни не было ничего, чем он мог бы дорожить. Ему не дали построить свою судьбу. Он не успел узнать все хорошее, не успел насмотреться на природу. Он так много не успел. Ему некому рассказывать о том, что он пережил. И это радует его. Потому что он не думает, что в его жизни было то, чем можно было поделиться. Он не знает стоит ли радоваться ему тому, что ему некого вспомнить, и его никто вспоминать не будет. Это, вроде, хорошо, никто не будет страдать, не зная жив ли он, и ему не о ком переживать. А с другой стороны, жить, не имея смысла, глупо. Его глаза пусты, а в сердце больно щиплет.
А старик, уже проживший немало лет, смотрит на них, видит горечь в их глазах. И губами лишь шепчет: "Сколько они бед повстречали. И сколько еще повстречают.". Он многое пережил,, он многое знает, но эти люди, не желающие быть опороченными, внушают ему надежду, что справедливость будет восстановлена.
В 1944 году балкарский народ встретился с бесчестностью, жестокостью, но он не потерял свое достоинство, свою честь. Они нашли что-то хорошее в самое ужасное время для людей. Они многому научились. Эти люди были великодушны, когда время заставляло их поступать нечестно. Но они не позволили себе делать подлости. Они выстояли все удары. Для них два часа были вечностью и казалось, что это никогда не закончится. Но они верили, не сдавались. Балкарцы не хотели, чтобы их народ считали предательский, и за честь свою они готовы были выдержать все.
Они отстояли свое право жить, несмотря на все невзгоды. Они узнали, как дорого обходится ложь, как опасны слова. Но заплатить за бесчинство нескольких людей им пришлось очень дорого.


Azi Te 03.07.2017 16:20:48
Сообщений: 473

1 0

Андан ары барабыз…

«Лучшая исследовательская работа»:


III-чю жер - Настуланы Хусей











«Халкъымы къадары»





Работу выполнил ученик 11 класса Настуев Хусей.

Руководитель: Башиева З.Э.




Бабугент 2017г. «Кадетская школа – интернат №2»













Башлары.

Кириш………………………………………………………………………….......…..3-4
I башы. Заман.
1.1 Кёчгюнчюлюк..............................................................................................................5
1.2 1944-чю жылны 8-чи марты………………. .........................................................5-6
II башы. Ачы эсгериуле.
2.1 Элибизде жашагъан къарт аппаны эсгериулери……………………………..….7-8
2.2 Глашланы Алийни къызларыны эсгериулери………………………….........…8-10
2.3 Азатлыкъ………………………………………………………………..……….11-12
Б Бегитиу.......................................................................................................................13-14






Ой, Кавказ таула, бийик таула, Бизни деменгили къалабыз.
Сиз да жилягъыз, ой, биз да жиляйбыз,
Узакъ айырылып барабыз.
Халкъ жырдан.





Кириш.

Мен, 11 классны окъуучусу Настуланы Муратны жашы Хусейме. Бюгюнлюкде мен жашагъан элим эм жерим бек ариу жерледен бириди. Туугъан элими ариулугъу бек сейирликди. Баям, хар адамны кеси жашагъан жери алай айбатлы кёрюне болур. Жарыкъ чыгъып келген кюн, бек хычыуун кёрюнеди. Акъ таула, чууакъ кёк, бизни адет- намысха, ариу къылыкъгъа, жашауну сюерге эм багъаларгъа,окъургъа, жырларгъа, тепсерге юйретедиле.
Хар миллетни кесини тарыхы болады. Малкъар халкъ, кесини къыйыны бла жашагъан урунуулу миллетди. Тюрлю жашау болумлагъа тюбей келгенди. 1941- чи жылда Уллу Ата журт урушну отунда Ата журтларын къоруулагъандыла. 1944- чю жылны 8- чи марты уа акъ тауларыбызгъа къара ау басханча болгъан эди. Таулада ёмюрледен бери жашагъан хатасыз халкъны кёчюрюрге ачы буйрукъну тауушу ташланы, агъачланы титиретгенди. Битеу да халкъгъа уллу къыйнлыкъ, жиляу, сыныкълыкъ сынаргъа тюшгенди. Алай тюзлюк терсликни жыкъгъанды, 13 жыл ётгенден сора халкъыбызгъа туугъан жерлерине къайтыргъа эркинлик берилген эди. Быйыл таулу миллет къыраллыкъгъа къайтарылгъанлы 60 жыл толгъанды, алай сюргюн жылланы ким унуталыр?
Мен да, кесими халкъымы азап жолуну юсюнден окъуй, эшите тургъанма. Аны бла байламлы тинтиу иш бардырыргъа сюйдюм.
Иш бардырыуну мураты:
1. Тюрлю литература амалла бла хайырланып, кёчгюнчюлюкде таулу миллет кёрген къыйынлыкъларын ачыкълау.
2. Тюзлюкге ийнаннган чыдамлы, урунуулу халкъ болгъанын кёргюзтюу.
Тинтиуню магъанасы: ёсюп келген жаш тёлюню кертиликге, тюзлюкге, миллетлерин сюерге итиндириу.
Ишни бардырыуда хайырланырыкъ амалла:
1. Школ бибилиотекагъа барып , кёчгюнчюлюкню юсюнден газетлени, журналланы, малкъар жазыучуланы чыгъармаларын окъуп, юйретиу магъанасын тинтирге.
2. Тамата къауум бла ушакъ бардырыу.
Тинтиу амалла:
- жазыучуланы чыгъармаларында ниет байлыкълары, сёз усталыкъларында халкъны къадары;
- «Кёчгюнчюле эсгертмеси» деген китапны тинтиу;
- этилген ишни бегитиу.
Ишни жашау бла байламлыгъы: жаш тёлюню арасында тюзлюкню, кертиликни ачыкълау, Ата журтларын, туугъан жерлерин, миллетлерин багъалай билирге юйретиу.
Ишни къурамы: кириш, 1-2 башы, бегитиу, хайырланнган литература.


I башы. Заман!
1.1 Кёчгюнчюлюк.
Къадар! Заман! Жылла, айла, кюнле… Ненча тюрлю жашау болумлагъа тюбейди адам. Аланы бирлери бек татлы, бирлери уа бек ачы.
Кёчгюнчюлюк. Кёчгюнчюлюкню жыллары бюгюн-бюгече да эсден кетмейдиле. Учузлукъ, ыспассызлыкъ, мудахлыкъ, сагъышла, жарсыула, жилямукъла… Бизни аппаларыбыз, аммаларыбыз, аналарыбыз, сабийле да сюргюнню сынагъандыла. Аланы эсгериулеринде, ол жылланы айтхан кезиуде, кёллери тола, тохтай- тохтай айтыучудула. Ата журтларындан айырылгъан 8- чи мартны кюню бек бушуулуду.
Кёчюрюлюп кетген миллет. Бош къалгъан жерле, юйле, элле, мамырлы субай сюелген акъ тауларыбыз… Угъай! Бу затланы таулула унутмайдыла бир да.
Ит да юрмей эди элде,
Жел да къачханды агъачдан,
Эл уясындан кёчгенде,
Табийгъат жарасын ачды.
Гуртуланы С.
Къум аулакълагъа къуюлгъан таулула, къара жылла, тузакъ жылла. Хауасы жарашмай, арыкъла къаза, чюгюндюр, мамукъ ёсдюрген субай таулу къызла. Тюрлю- тюрлю аурууладан ауруп ёлген къарыусуз къартла, сабийле. Муратларына жетмей, ачдан ёлген адамла.
Огъурсуз къырал оноучула, комендантла : «Ёлмей, ахырат азабын сынадыкъ»- деп айтырча этген эдиле.
О, не кёрмедиле таулула
О, неге тёзмедиле, таулула…
1.2. 1944-чю жылны 8-чи марты
1944-чю жылны 8- чи марты таулулагъа огъурсуз тарихле болгъан эдиле. Малкъар халкъны туугъан жерлеринден зор бла къыстай эдиле. Тауларыбызгъа, туугъан жерибизге къара ау атылгъан кюн, жыл. Танг аласында хар юйню эшиклери къаты къагъылгъан эди. «Кёчюрген этедиле сизни. Хазырланыгъыз!»- деп, ачы буйрукъ бере ашыкъдыра эдиле солдатла.

Тауларыбыз мудах солуйла бюгюн —
Кюнюбюзню булут жапханды.
Бир адам унутмаз ма бюгюн кёргенин —
Къыралым халкъыма чапханды.
Халкъ жырдан.
Тёгерек жиляу, сыйыт… Ол кюн табийгъат да жиляу этген кибик, жауун жауду. Сауулмай къалгъан малланы ёкюргенлери, итлени улугъанлары, сынсыгъанлары къыяма кюн келгеннге ушай эди. Ата келген жангы эрттенлик, кюн да тёгерекге мудахлыгъын эм къарангылыгъын жая келген эди. Къаллай огъурсузлукъ этип, ыспассызлыкъ сынатып, Орта Азиягъа ашыргъан эдиле.
Тюзлюк излеп, кёкге къарап, сарнадыкъ,
Жууап тапмай, жерни бетин тырнадыкъ,
Амал тапмай, азап жолгъа бой салдыкъ.
Къарт кишиле жиляй, тиширыула сарнай…
Халкъ жырдан.
Анала, сабийле кетдиле кери. Эллерибиз жокъ, бош къалгъан юйле, жерле. Бу затла, хар жаны болгъан затны элгендирирча болгъан эди.
«Адам умут бла жашайды»- деп, бош айтмагъандыла. Миллетибиз туугъан жерлерине, журтларына къайтырыкъларына бир кюн да умутларын юзмей жашагъандыла.
Тилейме, Аллах , жер бла, кёк бла
Жарыкъ кюн бла, ма танг да атар! –
Сыйлы файгъамбар кийген бёрк бла, -
Туугъан жериме мени къайтар!
Зумакъулланы Т.
Жюреклери сынып, жер бла тенг болуп, белгисиз озгъан жылла, кюнле. Не ючюн берилген болур эди миллетибизге бу азаплыкъ? Ачлыкъ, жаланнгачлыкъ, сыныкълыкъ, мудахлыкъ, кёз жилямукъла, ёлюм. Сюргюн жылланы ачылыгъын, сур бетин толусунлай кёргендиле. «Намыссызлыкъдан, сыйсызлыкъдан эсе, ёлген игиди»- дей, жашагъандыла таулула.
.


II башы. Ачы эсгериуле.

2.1. Элибизде жашагъан къарт аппаны эсгериулеринден.
«Къызыл аскерчиле элге кирип, зор бла хор бла кёчюре эдиле. Аланы бетлерине огъурсузлукъ жайылып эди. Ала бизге: «Сиз, къыралыгъызны сатханласыз, сизни кёчюрген этебиз» - деп, ачыулана, тарт- соз эте жашап тургъан юйлерибизден къыстай эдиле. Бизни жашларыбыз а урушну отунда къазауат эте болгъандыла. Элледе уа жаланда тиширыула, сабийле, къартла, саусузла…
Атала, къарындашла бары урушда,
Совет властьха не хата этгендиле
Къартла, къатынла, сабийле?
Уруш заманда кёчгюнчю болуп,
Не хата этгенбиз къыралгъа?
Отарланы К.
Амалсыз, армау болуп тургъан къартла, сабийле, тиширыула уа не эталлыкъ эдиле Тёгерек къаугъа, сарнау, къычырыкъ. Бирле жерге аууп, жерни къучакълап, уппа эте эдиле. Бирле уа чачларын жыртып сарнай. Ол затланы адам эшитсе окъуна эти титирейди. Аллай кюнню адамны къанлы жауу да сынамасын. «Жеринден айырылгъан жети жыл жиляр,журтундан айырылгъан ёлгюнчю жиляр»- деген нарт сёзге тийишли болгъан эдик. Сюргюнде адамла бек апчыгъан эдиле. Къарыусузлукъ, амалсызлыкъ бийлеп, не этерге билмей къалгъан эдиле. Таулу сабийчиклени ол кюн сабийликлери сыйырылып, жашауну кюшлюлюгюне, ёлюмню огъурсуз бетине тюбеген эдиле.
Эшек арбада бара тургъанлай, атам ауругъандан, къарыусуздан ёлюп къалды. Не этерге билмей, бек къыйналдым. Тёгерегимде бир таныш адам жокъ. Мен кесим да къарыусуз, къуру терим бла сюегимден башха затым къалмагъанды. Арбадан ёллюкню кючден алдым, къабыр къазаргъа уа къарыуум жокъ. Аманны- кебинден бираз къазаргъа кюрешсем да, толусунлай къазалмай, атамы асыраргъа кюрешдим, жаныуар, итле ашы болмасын дей. Башындан ташчыкъла атып, аллымы кёрмей, къалтырай, титирей кетген эдим. Ол кюнню мен бир да унуталмайма. Эгечлерими, къарындашларымы къайда, къалайда болгъанларын билмей, тапмай да бек кёп айланнганма»- деп, къарт мудахлыкъгъа кете айтды. Аны кёзлеринде унутулмазлыкъ ачыу, жарсыу эследим. «Заман кете барса, не бушууну да жарасын

битей барады»- дейдиле. Алай бу жараланы сау этерге ненча кюн, жыл керек болгъанын адам да айталлыкъ болмаз…

2.2. Глашланы Алийни къызларыны эсгериулери.
Мен Глашланы Зайнафны юйюне бардым. Ол эгечи бла олтуруп, ушакъ эте тура эди. Ала бла саламлашып, жумушуму билдирдим. Эгечле манга бет жарыкълы тюбедиле, Ала жашауларыны ачы кюнлерини юсюнден айтыргъа, эсгерирге керек болгъаны ючюн, мудах сагъышха кетдиле, кючсюндюле. Бираздан, кеслерини къадарларыны юсюнден хапар айта башладыла: «Биз къуру кёчгюнчюлюк азабын кёрмегенбиз. Биз кёрген эм сынагъан затланы сиз, жаш тёлю,тюшюгюзде да кёрмегиз. Глашланы къыргъан заманда, жюзжыллыкъ къартны Шахарны юйюрюнден тогъуз ёллюк чыгъаргъан эдиле. Эгечим бла мен а сау къалгъан эдик. Анабызгъа тийген окъ эгечиме Маулиягъа да тийген эди. Адамла келип, болушлукъ этгинчи, ол къаны саркъа жата эди, не болгъанын да ангыламай. Бюгюнлюкде Маулия ол ачы жылны, кюнню эсгере, назмула, жырла жазып башлагъанды:
Бир- эки жыр мен а айтайым,
Ма Глашланы элинден.
Бу сёзле кеслери чыгъалла
Жюрекни теренинден.
***
Уой, биз хариплени жукълап тургъанлай,
Къушну тюгюнлей чачдыла.
Сау хурттакла жанларын алып,
Ёлгенлени къоюп къачдыла.
***
Ууакъ сабийле жаралы болуп,
Тыяр адам болмай жиляйла.
Шахарны юйюнде ненча ёллюк барды деп,
Бир- эки деп, тогъузгъа дери санайла.
***

Атам, анам да ёлюп тургъанлай,
Анамы эмчегин иче эдим,
Кесиме уа окъ тийгенин билмей,
Ёлгенле бла тура эдим….
1944-чю жылны 8-чи марты. Биягъы бизни жашау сынайды. Биз миллетибиз бла Орта Азиягъа кёчюрюлдюк. Ата- ана болмай, сабийлей кёчгюнчюлюк азабын да сынадыкъ. Бизни бирибизге терт, бирибизге уа жети жыл бола эди. Атабызны анасы, бир эгечи да ол кезиуде ёлдюле. Биз къуру кесибизлей къалгъан эдик. Анабызны эгечи уа бизни атмай, аманны- кебинден ёсдюрген эди. Аны кесини сабийлери эм къагъанакъ сабийчиги да бар эди.
Зайнаф: « Мен эгечимден уллуракъ болгъаным себепли, юйде болушлукъ этерге кюреше эдим. Къазакълылагъа барып, аланы къол тирменлери бла будай тарта эдим. Ала уа манга аны ючюн, аны къышхырындан бериучю эдиле. Анамы эгечи уа аны элеп, андан бизге худурчукъ эм къалачла эте эди. Керти гыржын тапсакъ эди уа, ол бизге бек уллу байлыкъ, къууанч болгъанды. Гыржынны татыулу ашаучу эдик. Ой, биз жарлыла, не кёрмедик, неге тёзмедик…»
Маулия: «Къой- къой, жашым! Сиз, ёсюп келген жаш тёлю, биз керген къыйынлыкъланы кёрмегиз, сынамагъыз. Къыралыгъызны, жеригизни, миллетигизни сакълай, багъалай билигиз. Мамыр, къууанч кюнлеригиз кёп болсунла!
Энди уа кёчгюнчюлюкге жоралап жазгъан назмуларымдан айтайым:
Кимле оноу этгендиле
Бизни журтубуздан кёчюрюрге?
Вагонлагъа къуюп, алып баралла
Малкъар миллетими ёчюрюрге.
***
Юйлеригизден чыгъып, кетигиз деп,
Сагъат марданы санайдыла.
Быллай зорлукъгъа чыдамайын
Акъсакъал къартла жиляйла.
***

Кавказ тауларым, Малкъар тауларым,
Бизни сакълагъанлай туралла.
Таулада ёсген таулу миллет
Тауласыз къалай туралла?
Ачы эсгериуле адамны жюрегин ачытхан, кюйдюрген этедиле. Андан ары жюрек жараларын къозгъаргъа сюймедим. Аланы къызлары, туудукълары, тёредеча сыйладыла, ариу- ариу сёлешдиле, бет жарыкълы болдула.
«Бушууну сынамагъан эсенг, аны юсюнден жазалмазса»,—дегенди Къайсын. Ол айтханны кертилигине, Маулияны жырлары бла назмулары толу шагъатлыкъ этедиле.
Бу затлагъа тынгыладым, жашау бла берилген къадаргъа адам не къыйын болса да, тёзе келеди. Тамата къауумну сёзлерине эс буруп, бюгюннгю кюнюбюзню мындан да иги этерге итинип, миллетибизни сюйюп, адамлагъа таза ниетли болуп, жашаргъа керегибизни ангылайма.

2.3. Азатлыкъ.
Жомакъда болсун, таурухда болсун, халкъ чыгъармалада да тюзлюк терсликни, зорлукъну хорламай къоймайды.
1957 жылгъа дери миллетибиз кесини буруннгу жерине къайтыргъа эркинлик тапхынчы, дуния жаханимин сынап ётгенди. 1957 жылда Къабарты АССР-ни Къабарты- Малкъар АССР-гъа тюрлениуню юсюнден Къабарты АССР- ни Баш Советини 1957 жылда 28-чи мартда законуну, тюзлюкню, тенгликни, эки къарындаш халкъланы бирликлерине эм малкъар халкъны жангырыуу шагъатлыкъ кюню болгъанды. Ол кюн битеу Къабарты- Малкъарны байрам кюнюдю.
Эркинлигибизни таргъа тыйгъанлыкъгъа, ол малкъар халкъны жигерлигин, сабыр акъыллыгъын, ариу къылыкълыгъын сыйыртмагъанды. Адамлыкъны неден да бийикге салгъан тёресин къойдуралмагъандыла.
Таулу миллетге эркинлик берилген насыплы кюнню къууанчы халкъ жырлада, поэтлерибизни назмуларында да ачыкъланады.

О, бюгюн биз болдукъ азат!
Мен къууаннгандан жилядым...
Жангыдан туудукъ дуниягъа...
Жаным къурманды бюгюннге.
Къулийланы Къ.
***
Онюч жылны кёп насыпдан тыйылдыкъ.
Шукур болсун! Журтубузгъа жыйылдыкъ...
Жюрегиме сыйынмайды къууанчым.
Халкъ жырдан.
***
Бюгюн билмейме кесим да
Жиляймамы, жырлаймамы?
Туугъан жерими юсюнде,
Эшта, къууанчдан жиляйма.
Зумакъулланы Т.


Быйыл миллетибизни къыраллыкъгъа къайтарылгъанына 60 жыл болгъанына уллу байрамла эм тюрлю- тюрлю жыйылыула болгъандыла. Жарыкъ жырла, тепсеуле, татыулу азыкъла, этилгендиле. Эм уллу байрам Нальчик шахарда ётгенди. Мында хар адам бир бирлерине бет жарыкълы тюбегендиле, къуру таулула угъай, къабартылыла, оруслула эм башха миллетле да келген эдиле. Жарыкъ той адамланы кёллерин кётюрюп, таблагъы кюннге ийнанырча этгенди. Мени да, бу бола тургъан жыйылыула ёхтемлендиргендиле.
Бюгюнлюкде бизни халкъыбыз ишлейди, окъуйду, жашайды. Атларын айтдыргъан профессорларыбыз, врачларыбыз, ишчилерибиз, спортсменлерибиз бардыла. Кюнден-кюнге ала кёп бола барадыла. Миллетибизде быллай билимли, белгили адамларыбыз болгъанына ёхтемленирчады. Бу затла бизни керти, урунуулу халкъ болгъаныбызгъа шагъатлыкъ этедиле.
Мен халкъымы сюеме эм багъалайма. Сюргюнню отундан чыгъып, жашау къурагъандыла. Жангыдан чакъгъан, гюлге ушагъан миллетиме баш урама!


Бегитиу.
Таулула басмалары болгъунчу да, кеслерини къууанчларын, жарсыуларын да жырлада, назмулада, кюйледе суратлагъандыла. Сюргюнде жырла, кюйле, назмула да бек кёп жазылгъан эдиле. Сёзню, сёз усталарын да, баям, халкъ бютюн ма аны ючюн сыйлы кёрген болур. Сёзге баш уруп, дуниядан кетгинчи, анга къуллукъ этип тургъан Къулийланы Къайсын былай жазгъанды:
«Сёз да ётмекге тенгди»,— дегендиле
Сёзню, гыржынны да багъасын иги
Билген таулула. Ала билгендиле
Сыйлы ётмекни, сёзню бийиклигин.
Огъурсуз къырал оноучула бизни хар затыбызны да сыйыргъан эдиле. Туугъан жирибизни, элибизни, юйлерибизни отжагъаларыбызны отун, эркинлигибизни, хар жаны бла да сындырыргъа кюрешген эдиле:
Тамата оноуну бичди —
Миллетге кёчерге тюшдю.
Терси, тюзю айырылмай,
Бу не аламатлыкъ ишди?! —
Алай болса да, таулула тиллерин, адетлерин, тёрелерин, намысларын сакълагъандыла, сюйгендиле Мокъаланы Магометни бу тизгинлеринде ана тилге чексиз сюймеклик ачыкъланады:
Ой, нечик тамашалыса
Огъурлу ана тилим!
Ёлмей, ёчюлмей къаллыкъса ,
Жюрекге дарман тилим.
Онюч жылны тузакълыкъда жашагъандыла. Кёчгюнчюлеге жашау этерге болушхан, тюзлюк келип, туугъан жерлерине къайтырыкъ умутлары болушханды. «Жаннет юйю- туугъан жерибиз»- деп бош айтмагъандыла.
Мени аммам хар заманда да былай айтыучу эди: «Таулу халкъ кёчгюнчюлюкню азабын сынагъанды. Алай болса да, сабырлыкъ эм тёзюмлюк аланы жол негерлери болгъанды. Урунуулу, адеплиле болгъандыла, кертиликге,

тюзлюкге итиннгендиле. Бар къыйынлыкъладан да къутулуп халкълай къалгъанды. «Тойгъан жерден, туугъан жер ахшы»- деген нарт сёзню эсигизде тутугъуз».
Мени оюмума кёре, Ата журт ол адамны туугъан жери, ёсген элиди. «Туугъан жеринг- туугъан ананг кибикди»- деген сёзле бек терен магъаналыдыла. Оюм, сагъыш этерчадыла.
Биз да, ёсюп келген жаш тёлю, халкъыбызны тарыхын билип, бир бирге эгечлик, къарындашлыкъ этип, алай жашаргъа борчлубуз. Кесибизден гитчелеге юлгю болуп, таматаланы сёзлерин эсде тутуп, халкъыбызны керти жашлары болургъа кюреширикбиз.
«Жаша, жашна, айны мени миллетим! Халкъымы от жагъасы энди ёмюрде да сууумасын!»- дейме.

Хайырланнган литература.

1. Т.М. Хаджиев «Кёчгюнчюле эсгертмеси», Нальчик, 1993ж.
2. Ф.Я. Теппева, А.М. Теппев «Сюргюн», Нальчик, 1994 ж.
3. С.М. Моттаева « Суугъан от жагъа», Нальчик,1994ж..
4. М.Х. Табаксоев «Хорлатмаз адам эси»Нальчик,2014 ж.
5. А.И. Рахаев, Б.Г. Ашхотов, С.И. Эфендиев, Ф.С. Эфендиев «Горы молчат, но помнят», Нальчик, 2014ж.
6. М. Черкесов «Не кёрмедик, неге тёзмедик…», Нальчик, 1994 ж.
7. Так это было. т.1, т.2, т.3.
8. Минги тау журналла, Заман газетле.



Azi Te 03.07.2017 16:36:18
Сообщений: 473

1 0

«Лучшее эссе» деген номинация:



I-чи жер - Курджиланы Элона

«Судьба отдельно взятого человека»



Работу выполнила: Курджиева Элона
ученица 11 класса средней общеобразовательной
школы им. А.Ю.Байсултанова с.п.Яникой
Руководитель: Мирзоева Лариса Ануаровна.








Мени жанымдан сюйген кьарт аммам – Айтекланы Налдиша .
Мени таулу халкъыма, билмей тургъанлай, бир ачы палах тюшдю. Хар бирибиз да билебиз: туугъан жеринден айырылыу, бар къыйынлыкъладан да къыйынды. Аны адам сёз бла айтып ангылаталлыкъ тюйюлдю. Алай таулула ачдан, жаланнгачлыкъдан да къыйналгъанлыкъгъа, кеслерини жигерликлери бла, адамлыкълары бла, битеу халкъланы сейирсиндирип, кеслерин халкъча сакълагъандыла. Аны юсюнден Зумакъулланы Танзиля бош жазмагъанды: «Ташда да мирзеу ёсдюрген халкъым», - деп.
Хар адамны да барды юйюрюню тарыхы. Мен кесими къарт аммамы Айтекланы Налдишаны (Созайланы Даулетгерийни къызы) юсюнден жюрек сёзюмю айтыргъа сюеме. Ол 1918-чи жылда Холам-Бызынгы тарында Ёзен элинде туугъанды. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде, ол элни кюйдюрген эдиле. Ол жети классны бошап, ол школда устаз болуп ишлегенди. Аланы юйде эки жаш бла тёрт къыз ёсгендиле. Аталары колхозда ишлеп , сабийлени ёсдюрюуге аналары Биттирланы Фатиматны къыйыны уллуду.
Налдишаны уллу къарындашы къоншу къызны сюйюп, аны бла сёз тауусуп тургъанлай, эки къарындашны да 1940-жылны кюзюнде аскерге чакъырадыла. Алай къадар а жаш адамны умутун юзюп, Москва шахарны къоруулай, эки къарындаш да жанларын бередиле. Фатимат келинлигин кёралмай, сабийлерин алып, Яникой элге кёчеди.
Мында Нальдиша кесини баш иесине Айтекланы Озарны жашына Тамашха тюбейди. Ол андан жыйырма жылгъа тамата эди, алай ол ,алагъа ахшы юйюр къурап жашаргъа, чырмау болмагъанды. Ала бирге юч жаш бла тёрт къыз ёсдюргендиле. Тамаш да урушха барып, Ростов шахарны къатында аягъына жаралы болуп , андан ары уруш эталмай, юйюне къайтханды. Ол кезиуде алада биринчи жаш, Махти туугъанды. Яникойну фашистле алып тургъанда, Нальдиша, ёлюрге боллугъуна да къарамай, бир жаралы къызыл аскерчини кесини юйюнде букъдуруп, сау этеди.
8 мартда 1944-чю жылда, танг ата, НКВД-ны аскерлери халкъны туугъан жерлеринден кечюрюрге келедиле. Алагъа биргелерине зат алыргъа къоймай эдиле, алай бир жан аурутхан адамгъа тюбеселе, ала азыкъ алыгъыз дей эдиле. Тамаш бир машок нартюх ун, Налдиша уа сабийни бла болгъан алтынчыгъын алып чыкъды. Машинагъа мине туруп, Тамаш аскер билетин кёргюзтеди, аскерчи уа къарагъан да этмей, бир жанына сызып иеди. Аппам, сабийге бла юй бийчесине къоркъуп, зат эталмады.
Поездха миннген заманда амма жиляй тургъан сабийни кергенди. Ол андан кимники болгъанын соргъанды. Ол Къулийланы Мустафа эди, юйюрюнден тас болгъан. Налдиша арсарсыз аны биргесине алады. Онюч жылны кесини сабийича тутуп къайтарды. Къыргъызстаннга келгенде алагъа сууну да сатып бере эдиле. Халкъны «жаулары» деп, «бандитле» деп, жюреклерин къыйнай эдиле Налдиша да , жаралы Тамаш да шахтада ишлеп, сабийлерин багъа эдиле. Сабийле гитче болгъанлары себепли, Налдиша шахтада ишлеялмай, сабийлери ачдан ёлмез ючюн, кийизле этип башлайды. Къыргъызстанда алада терт сабий тууады – юч къыз бла бир жаш.
28 мартда 1957-чи жылда уруш эртте бошалгъандан сора малкъар миллетим туугъан жерине къайтады. Ол уллу насып эди! Адамла ийнанмай, жиляп, таза хауаны, тауланы ариулукъларын , сууланы сууукълукъларын керюп, чексиз къууана элдиле. Ала аналарын, аталарын, сабийлерин, эгечлерин, къарындашларын тас этгенликге, тёзюп, адамлай къалып, ата журтларына кертичилей къалып , туугъан журтларына къайтадыла.
Налдишаны юйюнде оруслу юйюр жашай эди. Ол, Орта Азияда, кийизле этип, жыйгъан ахчасына кесини юйюн сатып алады. Жашай баргъан заманда, анга эки сабий тууады. Махти, Роза, Гулина, Света, Рамазан, Ася, Рашид – аланы барысын да амма иги адамла этип ёсдюргенди. Сабийле аналарына юй жумушлада болушуп , школгъа жюрюп ,аламат жашай эдиле.
Налдиша дуниягъа аты айтылгъан уста болгъанды .Ол кийизлени юч тюрлюсюнден : «Ала кийиз», «Жыйгъыч кийиз», «Бичген кийиз»- ючюнчюсюн этерге сюйгенди. Ойюуланы кеси къурагъанды. Уллу эгечи юйретген амалла бла хайырланнганды.


Кюз артында къыркъылгъан къой жюнден этилген кийизле къатыракъ, суратлары ариуракъ бола эдиле. Бир кийизи КБГУ-да турады. Ол кесини туудукъларын да юйретгенди. Сёз ючюн, Розаны къызы Энейланы Фатима этген кийиз жаш алимлени IV халкъла аралы конгрессинде РЦНТТУ 2000 жылда II даражалы диплом алгъанды. Аны юсюнден газетде , радиода , телевиденияда «Уроки мастерицы», «Технология изготовления кийза» деген бериуле кергюзтгендиле.
2000 жыллада Налдиша сюргюнню, урушну юсюнден назмула жазып башлайды. Аны назмулары бла энчи китап чыгъады. «Шагъатлыкъ этеме»деген назму китабыны ал сёзюнде былай жазады: «Сау болургъа унамагъан жарасы», «Айтсам жюрегим такъыр болады», «Суудан толады кезлерим», «Урушда къалгъан жашлагъа», «Мартны 8-чи кюню», «Урушда елген солдатны сезю» -деген назмулары киредиле. Налдиша терен акъыллы, сабыр, чынтты таулу тиширыу болгъанды. Жашау тюбетген къыйынлыкъланы ехтем кетюргенди. Къолдан устача ,сезге да уста болгъанды.

УРУШДА КЪАЛГЪАН ЖАШЛАГЪА.
Кёз жашларым тёгюле хурулагъа, ташлагъа
Мен ийнарла жазама къайтмай къалгъан жашлагъа.
Сиз кетгенли кюн тиймей, тийгени да жылытмай,
Ашыбыз да татымай, къайгъыбыз да солутмай.
«Кёчюрген бла къоймайын сизни!...» - дедиле жанып, кюкюреп,
Тауларыбыз да, ташларыбыз да къалдыла ол сёзден титиреп.
Тыпыр ташланы сууутуп къойгъан, улутуп къойгъан бу сёзле,
Аскерге кетген таулу жашланы унутуп къойгъан бу сёзле.
Шуу болуп къалды Малкъар элибиз бир кюнню ичинде жутулуп,
Энди барабыз, бир-бир юзюлмей, жесирге алынып, тутулуп.
Ийнеклерибиз къалдыла баулада: «Къайрысыз?!» - деп а , ёкюре.
Адам табылмай къалды кёреме биз жарлылагъа ёкюлге…
Кепню керген , кепню билген , къыйынлыкъ да бюгюлмеген , жюрегин къатдырмагъан къарт аммам, бюгюн биргебизге жокъду, алай аны жюрек жылыуу , ариу сёзю бюгюн да жашауубузну жарытады.
Azi Te 03.07.2017 18:32:47
Сообщений: 473

1 0

«Лучшее эссе» номинация:





II-чи жер - Аккаланы Алий
«Сау болмагъан жара…»

Выполнил:
Аккаев Алий
ученик 8 класса
МКОУ «СОШ №3 г.Чегем»

Учитель: Батырбиева М.Х.








г.п.Чегем
2016 г.







Тёзюмсюзлюк - нёгер тюйюл
Оюлгъанда жолунг, юйюнг,
Кётюрейик жашау кюйюн,
Таукел этейик биз бюгюн.
(Кязим)



Халкъны халкъ этген - тарых, тил, адет-тёреси… Алай бек башы, битеу жашау, болумланы да терсге,тюзге айландыргъан - адамды.
Бизни аз санлы халкъыбызны башхала бла тенглешдиргенде, тарыхында ауур, бушуулу жыллары артыгъы бла да кёпдюле.
8- чи мартны 1944 жылы. Ол къара кюнню, аны ызы бла 13 сюргюн жылланы жаралары бюгюн да таулу адамны жюрегинде сау болмагъандыла. Бизни тёлюге тарыхны ол къара «белгилерин» насыпха жаланда «окъургъа» тюшгенди. Школда дерследен телевидинияда,радиода, бериуледен арт заманда уа интернетде, сайтлада берилген билдириуге кёре. Жыл сайын къайтарылып айтылгъан шартла да бар, жангы затла да.
Хау, ол бары да тарыхды. Бизни халкъыбызны бушуулу тарыхы. Ол бушууда уа-адам. Таулу адам. Огъурлу адам. Анала,сабийле,къарт адамла, саулукълары юзюлгенле да…




Мени кёз аллыма уа бизни ыннабыз келеди. Мени къарт анамы анасы-Геграланы Токашны къызы Сакийнат. Биз барыбыз да анга Буба деучю эдик. Ма ол эди бизге кёчгюнчюлюкню юсюнден биринчи хапарны айтхан. Не сейир, аны хапары ауур тюйюл эди. Къыйынлыгъы аздан угъай. Бизни Буба не бет жылыуун, не халаллыгъын, не огъурлулугъун, ариу тилли болгъанын да тас этмегенди ол кюйсюзлюкде. Сюргюннге Буба Акъ Топракъ элде тюбегенди. 8 мартны эрттенлиги бек сууукъ эди. Машиналагъа жетер ючюн, тёшден тюшерге керек эди. Бубаны баш иеси аягъындан къыяулу эди, аны себепли, аны урушха да алмагъан эдиле. Саусуз,къарт къайын анасын аркъасына кётюрюп, къоюнунда экижыллыкъ къызы-Азиза, юч жашы,баш иеси тёшден тюшдюле, узакъ жолгъа атландыла. Бубаны къайын анасы жолда ёледи.
Къазахстанда Мерке деген элге тюшедиле. Ачлыкъ, жол узакълыкъ аны бла байламлы уа ауруула Бубаны юч жашын, баш иесин да жашаудан аладыла. Музафар бла Сафарны уа- тамата жашларын-бир кечеге тас этеди. Къолунда гитче къызчыгъы бла жангызлай къалады.
Къадаргъа, кюйсюзлюкге бойсунмай, Буба кёп таулу аналача жашау этерге кюрешеди.Чюгюндюрде ишлей, къызчыгъын къояргъа адам тапмай, биргесине алып бара эди. Аны желден букъдура, этеклерине чулгъап ишлеучю эди. Букъдуралгъан эди. Жангыз къызчыгъыны саулугъун да сакълаялгъан эди. Биз Бубаны жангыз къызы Азийзаны туудукъларыбыз.
Дагъыда бир шарт келеди эсиме. Ол бизни тёгерегине жыйып,жомакъла, таурухла,эрттеги сейирлик хапарла айтыучу эди,зикирлеге да юйрете эди, биз а аллай кюнлени бек сакълаучу эдик. Бубаны бек сюйген заты уа, саугъала юлеширге. Келген сабийге берир заты болмаса, бек амалсыз болуучу эди. Пенсиясын алгъанлай, жумуртхалача этилген конфетле алдыра эди, «киндер сюрприз» деген конфетлени энди чыкъгъан заманлары эди. Аны юсюнден бир кюн бизни анабыз сорады: «Буба,къуру да быллай конфетле нек алдыраса?»Ыннабызны айтхан хапарын биз кёп кере эсгеребиз. Гитче жашчыгъы къыйын ауругъанда жумуртха тилейди. Юйде болмагъаны себепли, Буба хоншулагъа излеп чабады. Азмы,кёпмю айланады юй сайын- тапхан эди. Алай кеч эди… Гитче жашчыгъы Жагъафаргъа ёлгюнчю жетдиралмагъан жумуртханы ол унуталмай эди. Бизге жумуртхагъа ушаш конфетлени берип, къалай эсе да жюрегин чёкдюре болур эди.
Бизни барыбызны да сейирге къалдыргъан а-Бубаны 8-чи мартны жууукълашханын сезгени. Хар жыл сайын, жаз башында сууукъ къыш узакъгъа созулса да, жаз башыны келгенини бир шарты да болмай тургъанлай сорур эди: «Келе тура болур дейме ол кюн-бизни кёчюрген кюн.» Биз да, туудукъла, Буба бла бир кюнню эсгере,алгъадан окъуна,сакълай эдик 8-чи мартны,бизни къарт анабызны- аннябызны туугъан кюнюн.
Къарындаш - эгечден туугъанла анняны, Бубаны тёгерегине жыйылыучу эдик. Алай Буба бизни ол кюн бушуу кюнледен хапарла бла мудах этмез эди. Биз да той оюн этмей эдик. Кёлюбюзде эди 8-чи мартны кюйсюзлюгю да, битеу халкъ белгилеген байрамы ,да бизни сюйген аннябызны туугъан кюню болгъаны да.
Кёлюбюзден, эсибизден бюгюн да кетмегенди, кетерик да тюйюлдю. Бизден ары келлик тёлюлеге да айтырыкъбыз Бубаны хапарын.
Кёрген ачы ёлюмле, сууукъ ауур ишде алгъан къыйын аууру да, ыннабызны бир тюрлю огъурсузлукъгъа бурмагъанды. Аны жарыкъ сыфаты, ариу тилли болгъаны бизни эсгериулерибизни да жарытады.
Миллетим сынагъан мутхуз, къыйын кюнлени бир кишида сынамасын. Биз а, эндиги жаш тёлю,аны эсде тута,къарт аталарыбыздан,аналарыбыздан, тёзюмлюкге, кертичиликге, таукелликге, жашаугъа итиниулюкге юйренирге керекбиз.
Azi Te 03.07.2017 18:44:47
Сообщений: 473

1 0

«Лучшее эссе» номинация:



III-чю жер - Геукова Жаннета
«КЮЙСЮЗ МАРТ АЙЫ»
(из воспоминаний подруги моей бабушки)
Выполнила: Геукова Жаннета 11 класса
МКОУ «Гимназия №1» г.о. Нальчик
Руководитель: Динаева Светлана Аминовна.

2017г.



Хакъ жолунда.
Мен ыннамы тенг къызыны атасыны юсюнден бираз хапар айтып, андан сора уа кёчгюнчюлюкде къаллай жашау болгъанын, аны сезлери бла айтыргъа сюеме.
Будайланы Асланны жашы Хусей Басхан ауузунда Чылмас деген элчикде туугъанды. Гитчелигинден окъуна окъуй-жаза да билген Хусей онючжыллыгъында Огъары Басханны эфендиси Быппаланы Исмайылны сохтасы болады. Ызы бла Ысхауатны медиресесин бошагъандан сора уа, Исламей Къабакъа (Экинчи Къызбурун) Идрис эфендиден окъуйду. Хусей Къарачайды, Дагъыстанда да алимле бла терк-терк тюбей тургъанды. Динни, адабиятны, тилни, маданиятны юсюнден да кёп китап жыйып, китапхана жарашдыргъанды. Ол китапланы бир кесеги бюгюн да сакъланады, аланы ичинде бек сыйлы китапла тюбейдиле. Совет власть орналгъандан сора Будайланы Хусей колхозда малчы болуп ишлегенди. 30-чу жыллада эфендилени ызларындан болгъанларында, чакъырып, анга соруу да эте тургъандыла. Аллахха шукур, тюрме азабын а сынамай къутулгъанды. Ол заманда Хусей тийреде болсун, тойда-оюнда да чам-лакъырда жырланы айта болгъанды, жанын къыйнагъан жашау чюйреликлени юсюнден а аллай жерледе хазна сагъынмагъанды. Аны ючюн тутмай къойгъан болур эдиле Хусейни, “къара таныгъанланы” барын сибирип кетгенлеринде.
Кеси заманына кере Будайланы Хусей тынгылы окъууу болгъан адам эди. Дагъыстандан, Къазандан, Тюркден, араб къыралладан келген китапланы жашаууну къайсы кезиуюнде да онг болгъаны къадар, таймай, окъугъанлай тургъанды. Белгили дагъыстанлы алимледен дерс алгъанды, къумукъ адабиятны мурдор ташын салгъан Акайланы Абусуфьян бла дин къарындашлыкъ жюрютгенди.Билимни къызгъанмай, жамауатына юлюш эте эди да, аны фатыуаларын бюгюн да кепле эслеринде сакълайдыла.
Белгилисича, къарачай-малкьар миллетде дин окъуу, илму, назмучулукъ эм ислам динни башха маданият ышанлары 19 ёмюрню ахырына- 20 ёмюрню аллына айныуну жолунда уллу бийиклеге жетген эдиле. Революциядан сора, битеу Россейде да диннге къажау кюреш башланады. 30-чу жыллада малкъар элледе дин ахлуланы къалмай тутуп кетгенлеринде.
Хусей былай айтыучу эди: ”Уллу Октябрь революциядан сора, битеу къыралыбызны хар къалайындача, тау элледе да колхозла къурап жангы жашауну башлагъан эдик. Биз ол жашауну биринчи болуп башлагъаныбыз кимге да туурады. Аны себепли жангылычыбыз, жетишимсиз, болумсуз жерибиз да бола болур эди. Башындан келген оноугъа кёре, элибизде ишлей билген, уллу эсеби, оюму болгъан, жаш адамланы ызындан тизген къартлагъа да тынгыларгъа керек эди. Ишни эбине тюшюналмагъанлагъа къоларындан келе тургъанлай эринип белкъауланнганлгъа уа, олсагъат чыбыкъ уруп башламай, айтып ангылатыу бла масхаргъа тартып, тюз жолгъа салыргъа керек эди. Масхаргъа алынып, халкъны ауузуна тюшерге ким сюеди?
Бусагъатда тёлюлени асламы кёчгюнчюлюкню сынамагъанды. Жаш тёлю таматаланы хапарларындан, кюйлеринден биледи азап жылланы къалай ётгенлерин. “Кёчгюнчюлюкде не кёрген эдигиз?” деген соруу таймай эшитилгенлей турады. Хусейни бу соруугъа берген жууабын къайтарып-къайтарып окъуругъунг келеди. Алгъа-окъугъанынга ийнанмай, ызы бла жюрегинг чанчып, мудахлыкъ бийлеп. “Мен не кёрмедим? Жаланда жерни тюбюн кёрмедим!” Алай а толу жууап тюйюл эди ол, жерни тюбюн кёргенден да уллу азап бола кёреме! “Биз бир ёлюкню асырап бошагъынчы, экинчисин алып келе эдиле да, ингирге дери юйге къайтыргъа онг болмай къалгъан кюнле бар эдиле. Ахлуларына термилип ёлгенлени кёзлери жабылмай, ачдан ёлгенлени ауузлары жабылмай, ачдан чий кырдык ашап ёлген сабийчикни ауузундан келген кырдык суучукъ акъ кебинчигине жайылып тургънын кёрюрге да тюше эди…”
Дагъыда Хусей кёчгюнчюлюкню юсюнден быллай хапар айтхан эди “Тау эллеге къара къанла жаугъанча болъанды, мен “Бизни эллеге бу сыныкълыкъ нек жетди? Насыбыбыз нек кетди?" деп кеси кесиме соруула бергенем. Онглары болгъанла кетдиле, болмагъанлаъа уа терс умут этгенелле. Бизни эсибизде да жокъ эди, алай Сталин бла Берия таулуланы кечюрюрге деп, приказ чыгъаргъандыла. Биз жарлыланы узакъ болган эди жолубуз. Аналаны балалагъа таралтып,жиляп чыкъдыкъ туууп ёсген жерледен. Ана, бала бир бирлерин тас этип, биз чыкъгъанек журтубузну къоюп. Баргъанек биз вагонлада, ёлген къала эди жол жанында атылып, амал болмай тохтап къабыр къазаргъа. Баргъанбыз биз ышармайын кюлмейин, элтип къайры къуярларын билмегенлей. Бизге жетгенди динсизликни палахы, биз Аллахны буйрукъларын этмедик, ол се6епли Аллах бизни ташлады, кяфырланы юсюбюзге бошлады.
Элтип барып бир къуу тюзге ташлалла, къыргъыз, къазах ёзенлеге тёгюлдюк. Хар ким да бизге: ” Бандитсе”,- деп, сындырып. Комендантла уа бизни кютюп тургъанелле , “ Къол салыргъа кеч къалдынг”,- деп ургъан этиелле. Къарыусузлукъ бизни хорлап башлады, уллу-гитче ачдан къатып башлады . Тиф ауруудан тентек болуп башыбыз, таусулгъанды кийимибиз, ашыбыз. Къыйынлыкъны билмегенлей жашаек, ахырыбыз а къышхыргъа къалгъан эди. Аллах бизге берген кюнюн алгъан эди. Ёлгенлени салыр кибик жер болмай. Тиширыула уа къабыр къазыу санайла. Сауларыбыз жашау эбин тапмайын, ёлгенибиз а къабыр кебин тапмайын. Биз жазыкъла аман бла жашагъанбыз, ач болъандан,харам затла ашагъанбыз. Ата журтха тансыкъ болуп жашагъанбыз, келген, баргъан кёрсек, - хапар соргъан этиек. Кавказыма къайтырлыгъым келиед. Кийимибиз, чарыкъларыбыз болмай, Аллахдан жюреклеге сабырлыкъ тилиек. Кюрешиек ёлгюнчюннге мадаргъа, боюн салып Аллах берген къадаргъа. Жилягъанны уа жокъ эди хайыры. Мени тукъумуму та да, тюз да билеед, алъыш этген а - алача деп къоя эди. Ол Будайлары къайры кетгенлерин билмей, аладан бирин да тапмыем. Сора тургъанбыз биз ашыгъып, жыйырманчы партсъездге ышанып. Сакълагъаныбыз да бош тюйюл эди, съезд бизге ахшы оноу этген эди, Сталинни терс оноуун бузгъанды, къыйынлыкъны бизден кенгнге сызгъандыла. Къыргъызла, къазахлыла къонакъ кибик кёрдюле, къыйын кюнде хурмет бердиле. Сау саламат ъалыгъыз деп, къабырланы этгенек алагъа аманат. Билмеенлей эркин болдукъ, шош болдукъ, энди бизни журтубузгъа къайтыр заман келгенде, Аллахха уллу махтау, ыспас атханбыз. Къайтып келдик бу хуналагъа, баулагъа, хорлатмайын жалгъан, жала даулаъа. Сёзню къойдум, сиз хатасыз къалыгъыз. Жюреклеригизде болсун сабырлыкъ. Ол амандан сора кёрмесин бизни халкъыбыз аллай зат.»
Хусей бу хапарны айтып бошагъандан сора, быллай тизгинлени айтханды эди манга:

Туугъан журтну кёргенде,
Къайгъыланы ташладым,
Тансыкълыкъны шор этип,
Жырла айтып башладым!

Аны къызы уа, аты аны Нуржаханды (ыннаммы тенг къызы), атасыны юсюнден быллай хапар айтханды: “ Жерибизден кёчюрюп бара тургъанларында, челек бла хобуста шорпа келтирселе, андан а бизникле: “Угъай, ол ханс шорпады, - харамды! ” – деп тохтасала, атам, кеси да ашап, къалгъанлагъа да ашаргъа кереклисини магъанасын былай ангылатыучу эди: “А, маржала, ауруугъа биз эталлыкъ жокъду. Не таба эсегиз да, къандырып, сабийлени жанларын сакъларгъа кюрешигиз!”
Azi Te 03.07.2017 19:12:11
Сообщений: 473

1 0

«Рассказ очевидца» деген номинация:


Работу выполнила: Хаджиева Амина Якубовна
ученица 7 «В» класса школы № 9 г.Нальчика

Учитель: Созаева Халимат Харуновна



ИСТОРИЯ ТРАГИЧЕСКОЙ СУДЬБЫ
ОДНОЙ БАЛКАРСКОЙ СЕМЬИ ВО ВРЕМЯ ДЕПОРТАЦИИ,
ПОВЕДАННАЯ МНЕ МОЕЙ БАБУШКОЙ – ХАДЖИЕВОЙ ФАТИМОЙ ИССАЕВНОЙ
СО СЛОВ ЕЕ СВЕКРОВИ (МОЕЙ ПРАБАБУШКИ) ХАДЖИЕВОЙ КЯБЫ КАМБУЛАТОВНЫ
… Замуж вышла я очень рано и жила с мужем и его родителями в поселке Курму рядом с Верхним Баксаном. Муж мой работал в колхозе и погиб, сорвавшись со скалы во время заготовки дров для местной школы. Я осталась с двумя детьми. Но родители мужа были очень привязаны ко мне и приняли решение не отпускать меня с детьми из семьи и женить на мне своего младшего сына.
… Вскоре после этого его призвали в ряды Советской армии. Он служил в Прохладном. В это время и застала нас всех война, и Юсуф ушел на фронт. Я постоянно получала от мужа письма, где он писал, как они громят врага.
У меня был единственный брат Мухаммат, который жил с мамой в Губасанты, сейчас Нейтрино. Его тоже забрали на фронт, и мама моя осталась одна.
В тот страшный день (8 марта 1943 год), когда мой народ настигла беда переселение, моя мама гостила у меня. Мы все были в ужасе, когда одна за другой начали заезжать в поселок машины, приказывая всем срочно собираться в путь. К нам в дом зашли несколько солдат и начали помогать складывать вещи. Тут один из солдат увидел лежащие на столе письма с фронта. Он спросил у меня: «Кто у тебя на фронте?» Я ответила: «Муж и брат». Услышав это, он добродушно сказал: «Собирайся, сестра, вам ехать далеко. Все пригодится». Мне тогда было 35 лет, свекрови – 87, маме - 78. Дети – восьми, шести и двух лет. Нас привезли в Нальчик. Было очень много людей. Женщины, старики, дети. Все были очень напуганы, плакали.
Нас загрузили в товарные вагоны. Когда поезд тронулся, я думала, что у меня сердце разорвется. Но я пыталась утешить обеих своих мам, сыновья которых защищали Родину, а их жен, детей и матерей загрузили в товарные поезда и отправили на чужбину. Ехали мы несколько дней, на третий день моей свекрови стало очень плохо, врача в поезде не оказалось… и она, бедная, умирает у меня на руках. Мне очень хотелось довезти ее и похоронить по–человечески. Я спрятала труп, сделала вид, что свекровь болеет. Так мы доехали до Туркменистана. На одной из станций в вагон зашли несколько солдат. Они узнали, что в вагоне покойник, и, несмотря на все мои мольбы, забрали труп моей бедной свекрови и вынесли. Плакала я, мои дети, весь вагон рыдал… Я выбежала на перрон за ними. Солдаты положили труп на лавочку. Я попросила маму скинуть мне саван… В этот момент мимо нас проходили супруги, туркмены. Мужчина подошел ко мне, вытащил из кармана Коран и сказал: «Доченька, не убивайся ты так! Я мусульманин и обещаю, что похороню твою свекровь по всем мусульманским обычаям на мусульманском кладбище». Я отдала саван этим людям и меня потащили обратно к вагону. Поезд тронулся, и я оставила свою бедную свекровь на лавочке с этими незнакомыми людьми. Я все время думаю о ней. Она была очень праведным и хорошим человеком.
Так мы приехали в Алма-Ату и попали в казахскую семью. Узнав о нашей несчастной доле, они приняли нас очень радушно.
А я продолжала ждать вестей с фронта от брата и мужа. Скоро пришла страшная весть – погиб брат. Он попал под обстрел. В танке ему оторвало руки и ноги, он погиб в госпитале. Я боялась признаться своей маме, что ее единственный сын погиб, поэтому уходила в укромное место, чтобы оплакивать брата. Но беда не приходит одна… Однажды в наш дом постучались… Это был вернувшийся из фронта, раненный наш односельчанин. Он рассказал, что был вместе с моим мужем на передовой. Это было в Польше. В один день они попали в окружение и их взяли в плен. В Польше был Германский концлагерь, и они попали туда. С ними оказался и Хызир – племянник моего мужа. Хызир был грамотным и в зоне его выбрали, как главного среди пленных. В один день они обходили зону - Хызир и два немецких офицера. Через сетку, с той стороны зоны, некто узнал Хызира и крикнул: «Хызир, мы умираем с голода!» И Хызир, недолго думая, кинул через сетку вилок капусты. Немецкий офицер, стоявший рядом, выстрелил Хызиру прямо в лоб.
Мы с Юсуфом были рядом и видели, как застрелили Хызира – племянника Юсуфа. Юсуф, не выдержал этого и через три дня скончался.
Azi Te 03.07.2017 19:19:13
Сообщений: 473

1 0

«Рассказ очевидца»:

Работу выполнила: Жилкибаева Джамиля Шохаевна
ученица 11 класса МКОУ «СОШ №8»

ФИО учителя-руководителя работы: Жангуразова Зоя Махтиевна
ФИО интервьюируемого: Гериева Лиза Махтиевна
Год и место рождения: 1938 г., с. Верхняя Балкария
Место ссылки: Целиноградская область Вишневский Зерносовхоз, Акмолинский район, с. Айдарлыкуль.





Мен бушуулу хапарыма «Белгисизликге жолоучулукъ» деп атаргъа сюеме.

1944 жылны 8-чи мартыны ачы эрттенлиги. Къарт,жаш, сабий да татлы жукъугъа кирип тургъанлай, эшикле хыны къагъылдыла. Ким болур деп къарагъанда, аскерчи кийимлери болгъан бир адам, дагъыда аны биргесине бир эркегирыу сюелип тура эдиле. Артда ол аскер кийими болмагъан тилманчлыкъ этгенин ангылагъан эдик.
Аппам не этесиз деп соргъанда: «Сизни кечюрген этебиз»-деп жууап бердиле. Аппама аммам да къошулуп биз къайры кечерикбиз, бизни эки жашыбыз да урушдадыла, биз бир жары да барлыкъ тюйюлбюз дегенде: «Сталинни приказыды, бой салыргъа керексиз, малкъар халкъны барысын да кечюрлюкбюз, кеп хапар айта турмагъыз да, жолгъа тебирегиз, кеп затда алмагъы»-деп, хыны селеше эдиле.
Биз алты адам: аппам, аммам, ата эгечим, мен, алтыжыллыкъ къызчыкъ, къарындашым да тертжыллыкъ жиляу, сыйыт этдик. Алай не амал бар эди, къуш буюкъдургъан тауукълача ичибизни сууукъ къалтырауукъ алып, къолларыбыз къалтырап, жолгъа чыгъаргъа хазырлана тебиредик. Хазырланыб а, асыры хайда-хайдадан абызыратып къоймай эдиле. Ким гыржын этерге кюреше, ким хапчук алалгъанчыгъын жыйышдыра, къош къалачланы, аланы да чийли-бишли этип жыйгъан эдиле. Сора, анам харип, аберчиклерин жыя тургъанлай, нек эсе да эшикге чыкъды. Ол заманда аскерчи кийими болгъан анамы къуршагъын, атамы кюмюш накъышлары болгъан бел бауун тешек тюбюне сукъду. Мен а, гитче болгъанлыкъгъа аны керюп турама да,анама айтама. Анам а, тешекни тап кибик этгенча этип ол затланы чыгъарады. Андан сора, ол аскерчи анымы кереди, бютюнда ачыуланып, хахай этип, ашыкъдырып башлайды. Бир кесекден юй аллына бир уллу машина келип тохтайды: «Хайдагъыз, энди заман болду, жюкленигиз»- дедиле.
Адамланы да, алгъан затчыкъларында ачыуланып быргъай, машинагъа бир къауум юйюрню жюкледиле. Алай бла жолгъа атландыкъ. Машинала бир-бири ызындан тизилишип, Нальчикге жетдирип, тууарланы жюклеген вагонлагъа къуйдула. Терезе, эшикни гам этип жапдыла.
Не билейим, жылы быстырыбыз да болурму эди, сууукъдан гыт-гыт эте тебиредик.
Жолда анабызгъа ач болдукъ десек, ол а иги бишмеген, мугут эте тургъан нартюх къалач бере эди. Жолда бир поекчукъ кибик бере эдиле. Не бергенлери уа эсимде къалмагъанды.
Поезд а бир къыйыры-башы керюнмеген къар аулакъ бла бара эди. Ол поездни тарх-турх тауушуна юйренмеген адамланы башлары ауруп, чачылыргъа жете эди. Адамланы ачлыкъ, къарыусузлукъ, бит къысып, тиф ауруу жайылды. Эшелон разъездледе тохтаса, ауругъан адам бармыды деп, соруп кире эдиле. Алай адамла ауругъанларын букъдуруп, айтмазгъа кюреше эдиле. Мени анам да ауруду. Сора бир разъеззде кирип биягъы ауругъанланы соргъанда, бизни къатыбызда беш сабийи бла бир къатын бар эди да, орусчасын да чыгъарып: «Есть, есть больной»-деди. Ол да кесибизге жугъуп, ауруп къалырбыз деп къоркъгъан болур эди. Алайда, Чкалов шахарды деген эдиле, анамы тюшюрдюле да, алдыла да кетдиле. Жиляп, къычырып кюрешдик, бизге ким тынгылай эди , ким бизни сан эте эди. Энди бютюнда иги кюн бизге келди. Кемюр жюкленнген, кемюр къарасы да кетмеген вагонда 14 кюн кече кюнюн да ангыламай, эшелон бир уллу аулакъгъа келип тохтады да: «Тюшюгюз»-деп буйрукъ бердиле. Энди ма бу бараклада жашарыкъсыз-дегенни айтдыла.
Сени жауунг барсын аллай «Журтха». Зылдыдан къаланнган бир зат, эки къаты къанга нарла, печь деп жокъ, болгъанны мугут алып. Отун жокъ, «перекати поле» шинжилени жыйып, ала бла отчукъ тиргизедиле. Эки зылды кесекни салып, анга чоюнчукъну орнатып, аммам харип алай кюрешиучю эди, бир затчыкъ къайнатыргъа.
Къарындашчыгъым маманы табыгъыз деп жиляса, амма уа аны бла бирге жиляй : «Ананг атангы армиядан алыргъа кетгенди, ала санга кеп саугъала келтирип келликдиле» - деп булжута эди.
Биз, сабийле ачдан аулакъда жютча, башха ашаучу хансла излеп, ашаргъа кюрешиучю эдик.
Алай къыйын жашау эте, адам ёлмеген кече-кюн ётмей эди.
Биз жашагъан жер Северный Казахстан бек сууукъ боранлы жер эди эа, ёлгенни басдыралмай, боран тохтагъынчыбаракда тутуучу эдиле.
Къыйын айла ёте 1945 жылны май айында анам да келди.
Бир кюн ишчилени столовасы болгъан жерде тышына атылгъан чабакъ къуукъчукъланы жалан аякъларыбыз бла басып, атдырып ойнай тургъанлай, менден уллуракъ бир жашчыкъ чабып келди да: «Хайдагъыз сизни анагъыз келгенди»-деп хапар келтирди. Биз аны алдагъан этген да сундукъ, алай чабып бара, ким текген болур эди, къызыу кюлге балтырларыма дери батдым, олсагъат аякъларым хуппожунла болдула. Аланы ачыгъанына да къарамай, къарындашчыгъыма да терк чабайыкъ деп, фудуман этдик. Келсек, керти окъуна адамла бир тиширыуну тегереклешдирип тура эдиле. Биз алайгъа жетгенлей:»Харипчикле, келигиз анагъызны къучакълагъыз»-дедиле. Ол а, харип абадан адамлагъа бет этип, аладан уялып, бизге къарамай эди. Бу анабыз болмаз ансы, бизге нек эс бурмайды деп келди келюме. Кече къарындашчыгъым да, мен да анабызны эки жанына жатаргъа кюреше эдик, ючюбюз нарагъа сыйынмай, жерде жатыучу эдик. Ол а, бизге Чкаловну больницасында къалай болгъаныны юсюнден хапар айтыучу эди. Чачымы къыркъып, ундурукъну баш жанына такъгъан эдиле да, мен а бир белек кюнден, «тейли ауруудан» (тифден) аязып, башыма тийсем, чачым а жокъ,- жиляйма. Медсестра келгенде, орусчада хазна ангылаталмай, бу чач меникимиди деп сордум. Ол да, хау деп, башын силкди. Не этерик эдим, чачым а узун болуучу эди. Анда ишлегенле манга жан аурутуучу эдиле, къарагъан да иги эте эдиле. Алай бла игиден иги бола башладым ,сора, мени адамларым къайдадыла деп сордум: «Кечгюнчюлени центри Алма –Атады, алай сени адамларынг къайры тюшгенлерин билген къыйынды. Сени выписать этип, Акмолинск шахар жанына барлыкъ поездге олтуртайыкъ да, анда уа кесинг керюрсе»-деди врач.
Андан ары сора-сурай сизни тапдым, энди бир жары да кетерик тюйюлме дегенинде, экибиз да бойнундан къаты къучакъладыкъ.
1945 жыл, атабыздан а бир къагъыт, шагъат да жокъ эди. Анам сора-сурай кетип , Алма-Атада хапарын билди, письмо жазды. Бир кесек замандан атам кеси да сау-саламат келди. Аланы, урушдан сора да юйлерине жибермей Алма-Атада кирпич заводда ишлетип тургъан эдиле. Къарт атасы бла анасы, урушха кетип, хапары болмай тургъан бирси жашларыны юсюнден абери билемисе- деп сордула, ол а, уруш аулагъы уллуду харип, бир хапарым да жокъду-деди. Алай аладан букъдургъан этген эдиле ансы, Орта Азиягъа кечгюнчю окъуна «къара къагъыт» келген эди.
Да, ма андан сора жашауубуз тынч-тынч тюзеле башлады. Къадар болуп туугъан жерибизге къайтдыкъ. Къайтмай къалгъанларыбыз: анамы анасы, атамы анасы, анамы эки эгечи, атамы эгечи, кесими анда туугъан эки эгечим, кеп жууукъ-ахлу, къайсы бирин санайым. Таулула айтыучулай «Тегюлгенни толусунлай ким жыяр»-деп. Энди халкъыбызгъа аллай жарсыу келмесин. Кегюбюз чууакъ болсун, тоюбуз, жырыбыз къурумасын!
Azi Te 03.07.2017 19:48:56
Сообщений: 473

1 0

«Рассказ очевидца»:


Тяжёлые годы депортации





Выполнила: Таукенова Регина ученица 8-го «В» класса
Руководитель:Созаева Халимат Харуновна



Об этом мне балкарцы рассказали,
И исповедь сомнением полна.
Была история полна печали
И в ней Балкарии вся боль отражена.

Да было так, по странному велению
Нам приговор тот непонятен был.
Бросали мы обжитые селения
И на Восток народ наш уходил.
Бессилен был кинжал, и мы молчали,
Но верность Родине всегда наш был ответ.
Нам наши горы ,полные печали
Смотрели очень долго, долго вслед.

Всё это можно было бы забыть,
Простить обиду, горечь и страдания.
Позор, перенесённый без вины Когда б мы мертвыми вернулись из изгнания,
Погибшие совсем не от войны.
И видел я, что как-то на рассвете,
Когда пошёл, послушать песню скал:
В коричневом поношенном бешмете
Седой балкарец камни целовал.







Рассказ ведётся от имени моей бабушки - Хаджиевой (Таукеновой) Сони Башировны:


· "Это случилось 8 марта 1944г.Мою семью выселили из родного дома.
На сборы давали всего 20 минут.Выехали мы на грузовых машинах из Верхнего Баксана. Депортации подверглись все. Отбор определялся балкарским происхождением.8 марта нас погрузили в вагоны для скота,а 10 марта мне исполнилось 8 лет.На тот момент мы ещё были в пути.Когда нас выселили,мой папа и его братья были в армии. Депортировали маму(МисирУзденова) с 3 детьми и родителями мужа.Много людей умерло по дороге.При остановках,их тела клали на станции и уезжали.Мы оставили там сестру моего деда.Когда вагоны следовали без остановок, то охрана бросала умерших по дороге.Спустя 18дней,нас выгрузили в Алматы.Жили мы в селе Каменка(7 км от города).У моей бабушки на тот момент было 3 сына на войне,один не вернулся,а остальные сыновья приехали к нам в 1448г. В Казахстане нас заставляли много работать.В 8 лет я носила воду рабочим на поле, а когда мне было 11 лет,я полола в день 25 соток земли. На полях что только ни росло:огурцы,помидоры,яблоки,персики,виноград.С одной кисти можно было набрать целое ведро.Я собирала помидоры. Норма в день была 350 кг, но я могла собрать 1.5 тонны.Если бы моя семья не работала, нас выселили бы ещё дальше,на Север.Пока строилась наша землянка,казахи приютили нашу семью у себя.Места было мало,и поэтому кто-то спал сидя,а кто-то стоя.Жили мы в землянке до 1949 года.Потом приехал мой отец и у меня родился брат(Локман).До него родился ещё один ребёнок,но он прожил 1.5 года и умер от болезни.Через какое-то время папа построил дом. Бабушка и Дедушка жили с нами.А в школу я не пошла,некогда было.Нужно было работать и смотреть за братьями.В то время распространилась одна болезнь-Тиф,и от неё умерло много людей.Врачи начали ходить по домам и проверять всех.Родители спрятали нас под кровать,чтобы нас не нашли и не забрали в больницу, потому что там люди заражали друг друга и умирали.В итоге,нас никто не заметил и болезнь прошла мимо.Замуж я вышла в Казахстане.И мы с семьёй хотели уехать.Все просили нас остаться,говорили,что я хорошо работала и меня поднимут выше.В Алматы осталось очень много людей.Но через 25 дней после свадьбы и 13 лет после депортации,мы вернулись домой.Приехали мы на таком же поезде.Друзья мужа,которые приехали домой раньше, хотели забрать нас:Кто в Каменку,кто в Хасанью,кто в Аул,а кто на Белую речку. Родственник моей мамы сказал,что лучше нам поехать в Жемталу,там есть братья и они помогут построить нам жилье.Мы поехали и построили там небольшой дом.Жили в этом селе 4 года.Затем мой муж(БатталТаукенов) закончил физико-математический
· Институт в Москве, высшую партийную школы в Краснодаре.И мы переехали.

Теперь я хочу рассказать немного о семье моего мужа.

Мой свёкр без вести пропал на войне, а мою свекровь выселили из Верхней Балкарии с 4 маленькими детьми.Вернулась она только с моим мужем,остальные дети умерли от болезни. В Алматы их семья жила с нами на одной улице.Там у мамы моего мужа умерли братья.Она купила корову ,а один брат пас ее.Однажды корова зашла во двор к немцу,а он ее не удержал.Когда брат вернулся домой,он сказал,что если корова что-то съела или повредила у немца,то он все оплатит. И когда он пошел обратно поговорить с этим мужчиной,не успел он зайти во двор,как немец выстрелил в него и тот умер.Тяжелое было время.Было много потерь.Свекровь не находила себе места,все ее искали,а потом находили спящей на могилах. После того, как мы построили дом в Жемтале, свекровь поехала назад в Алматы,смотреть за могилами,и была там 3 месяца.А мы переехали в Вольный аул.Баттал(мой муж) хотел построить новый дом,но тогда не разрешали сносить.И мы построили вокруг старого,уже большой новый дом.А мама с моими братьями уехала в Тырныауз, и они жили там."








Azi Te 03.07.2017 20:13:42
Сообщений: 473

1 0

«Лучшая статья» деген номинация:




I-чи жер - Малкъарланы Джамиля


Ыннаны къыйын къадары






Выполнила: ученица 10 класса
МОУ «СОШ» с.п. Лашкута
Малкарова Джамиля Джамаловна

Руководитель: Хаджиева Фаризат Юсуповна



2017 г.











Отларыгъыз кёп ёчюлдю,
Боран, ырхыда да кёчюрдю.
Дагъы халкъ халкълай кечинди.
Кязим.




Бизни элде, Лашкутада, кёчгюнчюлюкню къыйын жылларын сынап, бугъоудан ычхынып келген юйюрле кёпдюле. Аладан бири Къарчаланы Сакинатны юйюрюдю. Мен бу ишими анга жораларгъа сюеме.

Сакинат Огъары Малкъарда башланнган школну эки классын тауусханды. Уруш башланнгандан сора, барыбызда билгенибизча, Огъары Малкъарда Глашлары бла бирге Сауту элни да къыргъандыла. Сакинатны юйюрюне жетген къыйынлыкъны юсюнден ол эринлери къалтырай, санлары титирей айтыучу эди. Аны жылла жыйыртхан бетини бла къолларыны хар ызлыгъында кёрген къыйынлыкъларыны саны кёрюннгенди.
Сакинатны толу, акъ бетинде моргъул, сабийнича, алай арыгъан, кёпню кёрген кёзлеринден жылтырауукъ жилямукъ акъгъан эди:
"Кече жатып тургъаныбызлай, терезени ууатып, от жандырадыла. Къаугъа этип, къайры къачаргъа билмеген анамы, онеки жыл болгъан эгечими, оналтыжыллыкъ бла ючжыллыкъ къарындашчыкъларымы тюз кёзюмде ёлтюрген эдиле. Мен а ассыры къоркъгъандан, гуппушчукъ болуп, тепмей жата эдим. Ким биледи, ол тепмей тургъаныммы болушду, мен сау къалдым. От тауушла шошайгъандан сора, эсими жыйып къарагъанымда, ючжыллыкъ къарындашчыгъым жаралы болуп тургъанын кёрюп, сермеп алып, къойнума къысдым.
Ол жети кюн бла жети кече термилди. Суу тилесе, суу тапмай, аш тилесе аш тапмай, не этерге билмей, бек амалсыз бола эдим. Кесим да ассыры къарыусуздан, аууп бара эдим. Алай бла ол сау къалгъанларыбыз , жаныбызны алып, таула таба къачдыкъ. Жалан аякълай, къолум-бутум тутмай, къарыуум кетип, жаралы жашчыкъны кётюралмай, бир жаулукъ табып , аркъама къысдым. Сууукъдан, аягъым-къолум юшюп, жерге жыгъыла да къоба, жер тырнакълай, бир дорбуннга жетдик. Жаралы жашчыгъыбыз, кёп турмай, ёлдю да къалды. Адамла аны алайда асырадыла.
Жалан аякъларымы кёрюп, бир къатын эки чарыкъ береди. Аланы ичлерине салам салып кийдиредиле. От тауушла шошайгъандан сора, элге энип келдик. Алайгъа элден къачып тургъан атам бла къарындашым да келген эдиле. Битеу ёлгенлени саула асырадыла».
Ол уллу къыйынлыкъдан сора Сакинат алты ай тёшек болуп жатады: аякълары ишлемей, кёзлери кёрмей къаладыла.
Онтёртжыллыкъ къызчыкъ кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын да сынайды. Аны ёге анасы, тамата къарындашы бла бирге кёчюредиле. Атасын а кёчюрюр кюнлерини аллында тутуп, алып кетедиле. Аны юсюнден Сакинат, кёзлери жана, айта эди:
- "Вагонлагъа минип тебирегенибизде, къууанып окъуна бара эдим. Бу къаугъадан къутулуп , бир иги жерге баргъан суна эдим", - дей эди Сакинат
Была Къазахстанда Къызыл- Къаягъа тюшедиле. Тюз да бара баргъанлай, къарындашын, кесин да шахтагъа урадыла. Анда алты ай ишлегенден сора, асыры сабийди деп, ФЗУ-гъа, тогъузайлыкъ курслагъа жибередиле. Аны бошап къайтхандан сора, дагъыда башха шахтагъа жибередиле. Жаш къызгъа анда сегиз жыл урунургъа тюшеди.
"Бизден башхала да къыйналыр ючюн къалмагъандыла, Аллах бергеннге тёзгенбиз», - деген болмаса, кесине махтау излемей, Сакинат артыкъ къыйналгъаныны юсюнден айтыргъа унамай эди. Эркиши ишлени эрча этген тиширыу , къыйынлыкъгъа да эрча тёзгени аны бетинде кёрюне эди.
1953 жылда Къарчаланы Сакинат баш иеси бла бир юйюр къурайды. Бу жангы юйюрге анда сабийле да тууадыла. Баш иеси сабийлени ана жылыуларындан айырмай, Сакинатны ишге чыгъаргъа къоймай, кеси аны ючюн да, кеси ючюн да шахта болсун, башха болсун, не къыйын ишледе да ишлеп уруннганды.
Халкъ бла бирге Туугъан жерлерине къайтып келгенден сора, Лашкута элде тохтайдыла. Дагъыда юйюрге сабийле къошулуп , башлары кирирге журт да ишлеп, юйюрню да аягъы юсюне этип, колхоз ишге да тири къатышхан алай тынч болмаз эди. Анча къыйынлыкъны кёрген да, кётюрген да таулу тиширыуну жигитлигин къаллай сёзле бла айтыргъы боллукъду!?
Дагъыда аланы кёллери жарыкъ болгъанды, къыйынлыкълагъа хорлатмай, оюнчу, таза жюрекли адамла , кеслерине да, тёгереклеринде жашагъанлагъа да кёл этдире, жашауну алай бардыргъандыла. Сакинат баш иесине керти нёгер болгъанды. Не ишде да, къайсы юйюр жумушда да эрча билеклик этгенлей жашагъанды.

Хар ата-ана да жашауда кеслери жетишалмагъан, кеслери кёралмагъан насыпны, билимни сабийлерине берирге сюедиле.Бюгюнлюкде аны бир талай туудугъу, аладан туууп да туудукълары къууанчлы жашайдыла.
Къарчаланы Сакинат бек огъурлу, халал, бетинден къуру да жылыу ургъан, Аллахына табыннган, адетге-тёреге кёре жашагъан ынна болгъанды. Хоншуларыны, тийрени, элини, жууукъларыны ичинде намысы жюрюген, хар таулу юйюрге юлгю болурча къарт болгъанды. Зулмулукъ аны жюрегин къатдырмагъанды, кёзлеринде жаннган отун ёчюлтмегенди.
Жарсыугъа, Сакинат кёп болмай дуниядан кетгенди. Алай келлик тёлюге ол юлгюлей къалгъанды.


Azi Te 03.07.2017 20:33:00
Сообщений: 473

1 0

Бу эришиуде «Лучшее стихотворение» деген номинация болмагъанды, алай эки бек фахмулу къызчыкъ, назмула жазып бизге ийгендиле. Лауреат деген грамотала бла саугъалангандыла.



Князланы Камила







Выполнила ученица 5 класса МОУ «СОШ №4 им. Т.М. Энеева»
Князева Камила
Руководитель: учитель балкарского языка и балкарской литературы
Эфендиева Асият Барисовна



2017г.





«Кюн тиеди, жер жырлайды!»



Юч жыйырма жыл алда

Кюн тийгенди Малкъарда:
Таулу халкъым къайтханд
Тузакъ къыйын жолундан.

Таула къууанадыла,
Чыпчыкъла жырлайдыла,
Минги тау да агъаргъанд,
Булутларын да чачханд.

Гара суула уяндыла,
Тегерекге нюр салдыла,
Сюйген халкъын тойдуруп
Суу ызына бардыла.

Табийгъат тюрленеди,
Жашаугъа жол береди,
Жасакълыкъда кеп тургъан
Халкъына эс этеди.

Онюч жыл солугъан,
Жерчиликден къуру къалгъан
Сюргю жерлени ачды,
Ёхтемликге кёл салды.

Сабанла къаралдыла,
Мирзеу, нартюх алдыла
Кюфлени толу толтуруп,
Ачлыкъ сынагъан халкъына.

Жайлыкъла жол ачалла
Малла къойла жаялла
Этден сютден тойдуруп
Жигер халкъын башлайла

Элле тюрлендиле
Мекямла ишлендиле
Азат жолдан къайтхан
Жашла юйюрлендиле


Кюн тийгенди Малкъаргъа
Тюз ниетли халкъыма
Къыраллыгъын жангыдан
Сюеп башлагъан жанына

Жыйырма сегизинчи март
Ёмюрледе къаллыкъ шарт
Халкъым жашап башлайды
Табийгъат да жашнайды.

Таула къууанадыла
Чыпчыкъла жырлайдыла
Энди таулу сабийле
Журтунда ойнайдыла…
Azi Te 03.07.2017 20:43:56
Сообщений: 473

Османланы Джамиля

Выполнила: Османова Джамиля ученица 8 класса г.о. Нальчик МКОУ «Гимназия №1»
Руководитель: Конакова Люба Аскербиевна.
2017г.



Депортация




Стар и млад горевали,
Собаки даже завывали -
Ни в чём невинный наш народ
Изгоняли на восток.

Старик древний со старухой,
Несли котомки на плечах.
Шли, сонно, внук с внучкой,
Сноха с ребёнком на руках.


Поодаль - чёрная вдова,
Мужа унесла война.
Дети рядом стояли,
Молча слёзы вытирали.

Вдова горько рыдала,
И корову обнимала.
Прощалась с коровой она,
Она прощалась навсегда.

Солдаты рядом стояли,
Над вдовою хохотали.
Бедолаги, они шутили,
И быстро-быстро торопили.

Были там и другие солдаты,
Не ругались они, не торопили.
Как будто они виноваты,
Виновато глаза отводили.

Они нам ещё твердили-
Там ещё бураны, снега,
Одежды тёплой захватите,
Кукурузная поможет вам мука.

Семью делили пополам,
Одни попали в Андижан,
Часть из них в Талды-Курган.
И захлопнули капкан.

И пустили молву такую,
Несусветную, дурную:
«Народы эти все канальи,
Поголовно каннибалы.

Лежали там ещё снега.
Зло свистела там пурга.
Ни еды там, ни огня,
Погибала в страхе детвора.

Там в хибарке мать лежала,
Угасала, умирала.
Ребёнок на груди лежал,
Вместе с мамой умирал.

А между тем, отцы и братья
Сражались на войне.
Такое горе и проклятье,
По чьей воле, по чьей вине?

Да, пусть будет мир в Стране,
Пусть будет мир по всей земле!
Чтобы не плакали матери,
И не нуждались дети!
Амин!
Azi Te 04.07.2017 19:57:20
Сообщений: 473
САКИНАТ АБАЕВА (устаз)



СЮРГЮН УЛЛУ КЪЫЙЫНЛЫКЪ ЭДИ МЕНИ АТАМА


Мени атам, Татчаланы Аслангенрийни жашы, Владимир сюргюнню къыйынлыгъын толусунлай сынагъанды. Уллу Ата Журт уруш башланнганда анга беш жыл болгъанды. Уллу юйюрде сегиз сабий бар эди, ол да аладан бири. Аталары Аслангерийни, кёп сабийи болгъанына да къарамай, аскерге алып кетдиле. Аналары Букъминат бири - биринден гитче, сегиз мадарсыз сабий бла къалдыла. Аны ахыр къагъыты Къырым айрыкамдан келген эди. Аны жазгъанына кёре, къазауатны бек къызыу заманы эди, къан ырхы болуп бара эди. Ол къыйынлыкъдан ол да къутулалмады. Урушну кенг аулакъларында, аппам, этген ишине кертичилей къала, ол къыйын сермешледе жанын берди. Аны къалайда асыралгъаны белгили тюйюлдю. Алай ол заманда аны ёлгенинден кишини хапары жокъ эди.
Ол заман урушну къыйын заманы эди. Кеслерини жигитликлерин толусунлай кёргюзтген малкъар халкъны жигит жашдары, къанларын, жанларын аямай туугъан журтларын фашист уучлаучуладан азатлай эдиле.Уруш аулакълада айланнган жашла да, аланы юйлеринде сакълагъан анала, сабийле, юйдегилери да билмей эдиле алыкъа аланы къаллай уллу къыйынлыкъ сакълагъанын.
Башында айтып кетгенимча, кёп сабийли атала, хайт деген заманларында жашла барысы да урушну кенг аулакъларында айлана эдиле. Ол хар кимни да апчытхан, къыйын заман, юйлеринде къалгъанланы да тынчайтмагъанды.
Сабийлени ёсдюрген, аланы кереклерин тапдыргъан уруш къыйынлыгъы болмаса да тынч иш бир заманда да болмагъанды. Таулу тиширыула да юйлерин, сабийлерин апчытмазгъа, битеу кючлерин аямай кюрешгендиле. Алай болгъанлыкъгъа, Букъминат, кесини юч жашындан бирин сакълаялмады. Билмей тургъанлай, къыйын ауруп жашчыкъладан бири ёлюп къалады. Не мадар эталлыкъ эди сегиз къагъанакъгъа къарагъан жангыз тиширыу, ашы эркин болмагъан, дарман табылмагъан къазауат заманда. Баш иеси уруш къазауатда жигитча ёлгенинден окъуна хапары болмагъан Букъминатны жашчыгъы ёлюп къалгъаныны къыйынлыгъы бир жанындан, къалгъан жети сабийи бир жанында алып тургъанлай элге, саулай халкъгъа бир ачы хапар келди. Танг къарангысы бла юйлени эшиклерин солдатла шкок къалакълары бла тюйюп жукълап тургъан адамлагъа бир сагъатны ичинде кийинип жолгъа чыгъыгъыз деген буйрукъну бердиле. Жукъудан кючден аязгъан адамла къазауатдан сабийлерини да, кеслерини юслерине тапханчыкъларын къаплап жиляй, жарсый орамгъа чыкъдыла. Не болгъанды деп соргъан адамла уа бир тюрлю жууап да тапмай эдиле. Сабийлерин кечиндирген ийнеклери ёкюре, юйлерини эшиклери кенге ачылып, адыргы ырысхычыкъларындан къолларына бир зат алыргъа эркинликлери болмай машиналагъа минип, ёмюрден бери жашагъан жерлеринден кетип тебиредиле. Болгъан а не боллукъ эди?
Бир тюрлю бир терсликлери болмагъан халкъны, зат да айтып ангылатмай, Нальчикни темир жол вокзалына келтирип тюшюре эдиле. Битеу тау элледе, шахарда жашагъан таулу халкъны алайгъа келтиргенден сора, малла элтген вагонлагъа жыйып башладыла. Аланы ичинде, кёбюсю эллеринден тышына ол кюн чыкъгъанла да кёп эдиле. Бола тургъан ишге, ала сейир этип къарай эдиле.
Саппа – сау халкъ, 1944 жылда, 8 – чи мартда, аталары, къарындашлары, жашлары урушда къан тёгюп айланнгнанда, ёмюрден бери жашап келген жерлеринден, бир тюрлю затха да ие болмай, Къыргъызны бла Къазахны жерине жол алдыла.
Къайры элте эдиле, не ючюн этдиле быллай оноуну, аны киши да билмей эди. Ол къыйынлыкъ уллу эди, кюйсюз эди. Татчаланы Аслангерийни юйюрю да анда эди.Жети къагъанакъ сабий къолунда, ашатыргъа ашы жокъ, юслерин жабаргъа жылы заты жокъ. Битеу не затлары да, бирсиленича, аланы да, эшиклери кенге ачылып къалгъан юйчюклеринде къалгъан эди.
Къыйын жолну кётюралмай, жолда кёп халкъ къырыла эди. Букъминатны да эки къызчыгъы жолда ёледиле. Аланы асыраргъа онг жокъ эди, чыгъарып атып кетген болмаса. Эки жашы, юч къызы бла аманны – кебинден ала Къазахстанны, Павлодар областына жетдиле.
Анда аланы киши сакъламай эди.Жетип, вагондан тюшген заманда къалай болду эсе да бир къызчыкъларын тас этдиле. Ол кезиуде бир халжар къыйырны тапхан уллу насып кёрюне эди кёплеге.
Мартны сууугъу, Шимал Къазахстанны Павлодар областында кюйсюз эди. Ол жерлеге жаз жылыуу келмей кёп туруучу эди. Аны юсюне ачлыкъ – жаланнгачлыкъ. Татчаланы юйюрде да сабийле бирен – бирен ауруп, ёлюп башладыла. Кёп да бармай, аналары да алагъа къошулуп къалды. Букъминат кёп аурумай ёлюп къалды. Къыйынлыкъ, къалгъан сабийлени башларын, андан да ары басды. Ала уа ёлюп тауусулуп барадыла.Бири тас болуп, тёртюсю аналары бла бирге ёлюп, жалан да мени атам Владимир, къарындашы Мухаммат бла эгечи Люба къалдыла. Бир кесекден, Павлодардан келип, Владимирни бла Любаны ёксюз сабийле жашагъан юйлеге алып кетдиле. Экисин да башха - башха сабий юйлеге юлешдиле. Мухаммат а къазах элде, къайда тап тюшсе къала жанын алай кечиндирди.
Аланы сабийликлери къыйын эди, аны юсюне да бир – бирлерини къатында турур амаллары жокъ эди. Къыйынлыкъ ол юйюрню не жаны бла да сынар ючюн къалмады. Уллу Ата Журт уруш да хорлам бла бошалды. Люба да, Владимир да акъыл –балыкъ болгъан заманларына дери ёксюз сабийле тургъан юйде турдула. Любаны аталарыны эгечи табып кесине алды, Владимирни уа къырал, тракторну жюрютюрге юйренирге, ремесленный училищеге окъургъа жибердиле. Аны окъуп бошагъандан сора, ол целинаны сюрюп, будай ёсдюрюрге да къатышып ишлегенлени биринчилери болгъанды. Анда иги ишлегени ючюн мени атам «За освоение целины» деген майдал бла саугъаланнганды.
Сабий юйде, Аллаха шукур, жаны сау къалды, аны туугъан жерине къайтыргъа да онгу болду. Эгечи, Люба, къазахлы жаш бла юйюр къурап, анда къалды, бусагъатда да анда жашайды. Къарындашы Мухамматны къадары жарсыулу эди. Урушдан сора кёп бармай, ол ажымлы ёлюп къалады..
Мени атамы, Владимирни къадары насыплыды. Сабий юйден кетип, бир кесекден ол да аталарыны эгечи бла тюбейди. Окъууну башына жаратып ишлеп, айтханыбызча, бет жарыкълы болуп турады.
Жыйырманчы съездде, Коммунист парияны оноуу бла, Н.С. Хрущев кёчгюнчюлюкге тюшген халкъланы артха, туугъан жерлерине къайытарыргъа эркинлик этилген оноуну билдиреди. Аны эшитген халкъла къууанчларын жашырмай жол къайгъы боладыла. Ол къууанч саулай дунияны толтургъан кибик эди. Таулуланы келгенлерине артыкъ къууанмай тюбеген къыргъыз бла къазах халкъ, кетериклерине бек жарсый эдиле. Ала кёллери сюйген, бир тилли, бир динли къарындашларыны адамлыкъ шартларын, ишге хунерлерин, окъуугъа фахмуларын терк ангылагъан эдиле. Таулу халкъгъа да уллу хурмет бере эдиле. Таулу халкъ алай кетип къалыр деген акъыл да, аны ючюн бек жарсытханды.
Урушну заманында, ол бошалып артына кетген экономиканы кётюрюуде да уллу къыйынлары болгъан тауланы ала бир да сюймей эдиле иерге. Адамлыкъ шартлары уа: уллугъа гитчеге да намыс эте билген, адамлыкъны аллында тутхан таулу халкъны, ала бюгюн да, жетмиш жыл озгъандан сора да, кеслерини бек татлы жууукъ адамларынча эсгередиле, кеслерине юлгю этедиле.
Туугъан жерибизге тебиреген халкъ бла, мени атам, Владимир да туугъан эли, Тёбен Чегемге келди. Ол, атасыны эгечи, Канийни юйюрю бла къайытды.
Аналары бла бирге тогъуз адам болуп кетген Вламирни жаппа – жангыз кеси келгени жюрегин ачы къысды. Жууукълары кёп болмаса да бар эдиле. Ала анга иги болгъандыла. Алай жашны жюрегиндеги ауруу, уллу, ариу юйюнден жангыз кеси сюелип къалгъаны, аны жаныны ёксюзлюгю, жангызлыгъы бир тюрлю къыйнай эди. Жокъ эди аны туугъан адамларыны къабырларына барып жюрегини ауруун чёкдюрген жери. Къазахстанда ёлгенлени къабыр орунлары анда, узакъда къалгъандыла. Жолда ёлгенле уа кебинсинсиз, къабыр орунсуздула. Кёпле атын хурмет бла сагъыннган атасы уа, белгисиз солдат атха тийиншлилей, ёмюрлеге Къырым айрыкамны бир жерчигинде жолу тауусулуп тохтагъанды. Ма, ол эди Владимирни урушха, кёчгюнчюлюкге да борчу.
Туугъан жерине къайытып келген халкъ мында да жангы жашауну жигер иши бла башларгъа керек эди. Ол зат таулу халкъгъа жангы зат тюйюл эди. Мында да колхозну ишин къурап, саулай эл жангы жашаугъа жангыча къарап, юйле ишлеп, школ, больница ачып, жашап башладыла. Бир бирлерине жангыдан тюбеген чегемлиле, къыргъыз, къазах къарындашларын энтта кёп заманны эслеринде тутарыкъдыла.
Владимир да ол жыл окъуна юйдегили болду, колхозда ишге кирди. Кеси къыйыны бла юй болур ючюн къыйналгъанда этди. Алай, анга кёл этдирген юйдегиси Шахидат, жашауну не тюрлю заманында да къатында болгъанды. Ала, экиси да беш сабий ёсдюргендиле, кеси да халкъына къуллукъ этгенлей, пенсиягъа чыкъгъынчыгъа дери колхозда инженер болуп ишлегенди. Владимир сабийлерине барысына да бийик билим бергенди, ала къыралны бирен жеринде ишлейдиле. Ол эрттеден бери туудукълары бек сюйген аппады. Жашауун эсгере, кесин бек насыплыгъа санагъан адамды.
Мен, аны тамата къызы, Сакинат, кесим кёрген затны айтыргъа эркин сунама. Мен жашагъан заманда, мени атама алыкъа бир къынгыр къарагъан адам кёрмегенме, аны сюймеген сабий, туудукъла, жууукъла да болсун, аллай адам чыкъмагъанды. Табийгъат берген саныны, сыфатыны ариулугъу, жюрегини, ниетини тазалыгъы, адамгъа игилиги, кертилиги да онг бергенди анга кесин насыплыгъа санаргъа. Аллай аламат адам атанг болса уа, ол насыпны чеги болмагъан сунама. Биз да, аны къызлары Сакинат, Асият, Марзият, Фатимат, жангыз жашы Асхат да туудукълары да ол затны ангылай, быллай насып бизде энтта да кёп турсун деп Аллахха айланып тилейбиз.
Алай, атабызны эгечи Люба, туугъан журту, Кавказны, сабийлей къоюп кетген эсе да, анга термилгенлей къалгъанды. Къарындашына къонакъгъа келип кетген анга уллу насыпды. Кеси да, дуниядан алай ажымлы кетген къарындашлары эгечлери, атасы, анасы туугъан эли, бу жерлени сейирлик табийгъаты анга неден да багъалыды. Бери бек сюйюп кёчюп келлик эди, сабийлерин къоюп кетер амалы болса эди. Ала уа не десенг да кеси жерлерин сюйген къазахлы сабийледиле. Кавказны сюерча, ала бери аз заманнга келип кетген болмаса, мында жашамагъандыла. Ала да бизге ушай, туугъан жерлерине кертичилей къалыргъа сюедиле. Мен аланы иги ангылайма.
Azi Te 04.07.2017 21:26:00
Сообщений: 473
«Лучшее видеоинтервью» номинация :



I-чи жер - Селяланы Джулиана

Сэстренка 05.07.2017 12:30:18
Сообщений: 9927
Цитата
Azi Te пишет:
«Лучшая статья» деген номинация:


I-чи жер - Малкъарланы Джамиля

Ыннаны къыйын къадары



ученица 10 класса МОУ «СОШ» с.п. Лашкута Малкарова Джамиля Джамаловна
Руководитель: Хаджиева Фаризат Юсуповна

2017 г.


Отларыгъыз кёп ёчюлдю,
Боран, ырхыда да кёчюрдю.
Дагъы халкъ халкълай кечинди.
Кязим.



Бизни элде, Лашкутада,кёчгюнчюлюкню къыйын жылларын сынап, бугъоудан ычхынып келген юйюрле кёпдюле. Аладан бири КъарчаланыСакинатны юйюрюдю. Мен бу ишими анга жораларгъа сюеме.
Сакинат Огъары Малкъарда башланнган школну эки классын тауусханды. Уруш башланнгандан сора, барыбызда билгенибизча, Огъары Малкъарда Глашлары бла бирге Сауту элни да къыргъандыла. Сакинатны юйюрюне жетген къыйынлыкъны юсюнден ол эринлери къалтырай, санлары титирей айтыучу эди. Аны жылла жыйыртханбетини бла къолларыны хар ызлыгъында кёрген къыйынлыкъларыны саны кёрюннгенди. Сакинатны толу, акъ бетинде моргъул, сабийнича, алай арыгъан, кёпню кёрген кёзлеринден жылтырауукъ жилямукъ акъгъан эди: "Кече жатып тургъаныбызлай, терезени ууатып, от жандырадыла.Къаугъа этип, къайры къачаргъа билмеген анамы, онеки жыл болгъан эгечими, оналтыжыллыкъ бла ючжыллыкъ къарындашчыкъларымы тюз кёзюмде ёлтюрген эдиле. Мен а ассыры къоркъгъандан, гуппушчукъ болуп, тепмей жата эдим. Ким биледи, ол тепмей тургъаныммы болушду, мен сау къалдым. От тауушла шошайгъандан сора, эсими жыйып къарагъанымда, ючжыллыкъ къарындашчыгъым жаралы болуп тургъанын кёрюп, сермеп алып, къойнума къысдым. Ол жети кюн бла жети кече термилди. Суу тилесе, суу тапмай, аш тилесе аш тапмай,неэтерге билмей, бек амалсыз бола эдим. Кесим да ассыры къарыусуздан, аууп бара эдим. Алай бла ол сау къалгъанларыбыз , жаныбызны алып, таула таба къачдыкъ. Жалан аякълай, къолум-бутум тутмай, къарыуум кетип, жаралы жашчыкъны кётюралмай, бир жаулукъ табып , аркъама къысдым. Сууукъдан, аягъым-къолум юшюп, жерге жыгъыла да къоба, жер тырнакълай, бир дорбуннга жетдик. Жаралы жашчыгъыбыз, кёп турмай, ёлдю да къалды. Адамла аны алайда асырадыла. Жалан аякъларымы кёрюп, бир къатын эки чарыкъ береди. Аланы ичлерине салам салып кийдиредиле. От тауушла шошайгъандан сора, элге энип келдик. Алайгъа элден къачып тургъан атам бла къарындашым да келген эдиле. Битеу ёлгенлени саула асырадыла». Ол уллу къыйынлыкъдан сора Сакинаталты ай тёшек болуп жатады: аякълары ишлемей, кёзлери кёрмей къаладыла. Онтёртжыллыкъ къызчыкъ кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын да сынайды. Аны ёге анасы, тамата къарындашы бла бирге кёчюредиле. Атасын а кёчюрюр кюнлериниаллында тутуп, алып кетедиле. Аны юсюнден Сакинат, кёзлери жана, айта эди: - "Вагонлагъа минип тебирегенибизде, къууанып окъуна бара эдим. Бу къаугъадан къутулуп , бир иги жерге баргъан суна эдим", - дей эди Сакинат Была Къазахстанда Къызыл- Къаягъа тюшедиле. Тюз да бара баргъанлай, къарындашын, кесин да шахтагъа урадыла. Анда алты ай ишлегенден сора, асыры сабийди деп, ФЗУ-гъа, тогъузайлыкъ курслагъа жибередиле. Аны бошап къайтхандан сора, дагъыда башха шахтагъа жибередиле. Жаш къызгъа анда сегиз жыл урунургъа тюшеди. "Бизден башхала да къыйналыр ючюн къалмагъандыла, Аллах бергеннге тёзгенбиз», - деген болмаса, кесине махтау излемей, Сакинат артыкъ къыйналгъаныны юсюнден айтыргъа унамай эди. Эркиши ишлени эрча этген тиширыу , къыйынлыкъгъа да эрча тёзгени аны бетинде кёрюне эди. 1953 жылда Къарчаланы Сакинат баш иеси бла бир юйюр къурайды. Бужангы юйюрге анда сабийле да тууадыла. Баш иеси сабийлени ана жылыуларындан айырмай,Сакинатны ишге чыгъаргъа къоймай, кеси аны ючюн да, кеси ючюн да шахта болсун, башха болсун, не къыйын ишледе да ишлеп уруннганды. Халкъ бла бирге Туугъан жерлерине къайтып келгенден сора, Лашкута элде тохтайдыла. Дагъыда юйюрге сабийле къошулуп , башлары кирирге журт да ишлеп, юйюрню да аягъы юсюне этип, колхоз ишге да тири къатышхан алай тынч болмаз эди. Анча къыйынлыкъны кёрген да, кётюрген да таулу тиширыуну жигитлигин къаллай сёзле бла айтыргъы боллукъду!? Дагъыда аланы кёллери жарыкъ болгъанды, къыйынлыкълагъа хорлатмай, оюнчу, таза жюрекли адамла , кеслеринеда, тёгереклеринде жашагъанлагъа да кёл этдире,жашауну алайбардыргъандыла. Сакинат баш иесине керти нёгер болгъанды. Не ишде да, къайсы юйюр жумушда да эрча билеклик этгенлей жашагъанды.
Хар ата-ана да жашауда кеслери жетишалмагъан, кеслери кёралмагъан насыпны, билимни сабийлерине берирге сюедиле.Бюгюнлюкдеаны бир талай туудугъу, аладан туууп да туудукълары къууанчлы жашайдыла. Къарчаланы Сакинат бек огъурлу, халал, бетинден къуру да жылыу ургъан, Аллахына табыннган, адетге-тёреге кёре жашагъан ынна болгъанды. Хоншуларыны, тийрени, элини, жууукъларыны ичинде намысы жюрюген, хар таулу юйюрге юлгю болурча къарт болгъанды. Зулмулукъ аны жюрегин къатдырмагъанды, кёзлеринде жаннган отун ёчюлтмегенди. Жарсыугъа, Сакинат кёп болмай дуниядан кетгенди. Алай келлик тёлюге ол юлгюлей къалгъанды.

Аллах джандетли этсин Сакинатны.
Мен кеб кере сагъыш этгенме ма бу айтылгъаннга: "Дагъыда аланы кёллери жарыкъ болгъанды, къыйынлыкълагъа хорлатмай, оюнчу, таза жюрекли адамла , кеслеринеда, тёгереклеринде жашагъанлагъа да кёл этдире,жашауну алай бардыргъандыла".

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Azi Te 05.07.2017 17:06:53
Сообщений: 473
Цитата
Сэстренка пишет:
Аллах джандетли этсин Сакинатны.
Мен кеб кере сагъыш этгенме ма бу айтылгъаннга: " Дагъыда аланы кёллери жарыкъ болгъанды, къыйынлыкълагъа хорлатмай, оюнчу, таза жюрекли адамла , кеслеринеда, тёгереклеринде жашагъанлагъа да кёл этдире,жашауну алай бардыргъандыла".
Амин Аллах! Сагъыш этерча сёзледиле...
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный