КЪАРА ТАНЫГЪАН ХАЛКЪГЪА АКЪ СЁЗНЮ КЁРЮНЮУЮ
1
ЁЗДЕН ДЖЫРЧЫ САПАР
Тутушдан спортну устасы болур ючюн адамгъа фахму да, кюч да, ёт да, усталыкъ да керекди. Къуру аламы? Огъай. Халкъынгы атын айтдырлыгъынгды – кючюнге кюч къошхан эм уллу сезим. «Ким айтханды сизге мени къарачайлы болмагъанымы?» Бу сёзлени да айтыб, тутушда, тюйюшде да Халкъыбызны сыйын сакълай, кесинден онглуракъланы хорлаучу, тулпар Алийни юзюгюнден бир джашны таныйма. Ол – Ёзденланы Сапарды.
Бу башында айтылгъан халла гёджебден да бек Джырчыгъа-Назмучугъа керекдиле. Гёджеб халиси джырында-назмусунда да танылгъан – ол да – Ёзденланы Сапарды.
Поэзияда джангы сёз айтыр ючюн фахму да, эркишилик да, билим да, усталыкъ да керекдиле. Аладан да алгъа – Халкъгъа, Джуртха чексиз сюймеклик болургъа керекди. Барысы да джукъгъа тийишмей къаллыкъдыла, поэт Хакъгъа къуллукъ этмей эсе. Хакъны магъанасы уа кенгди, теренди, мийикди, кёб къатлыды. Тюзлюкге, Эркинликге, Игиликге, Кертиликге, Ёзденликге, Аллахны бир атына да – Хакъ дейдиле. Боллукъмуду Сапар Хакъгъа къуллукъ этеди дерге? Боллукъду. Хакъгъа къуллукъ этгенлени уа джоллары бир заманда да тынч болмагъанды. Къалгъан джерледе, халкълада къалай бола келген эсе да, бизни аз санлы халкъыбызда алай болмазгъа керек эди – бир-бирибизни ёрге тартыб, алгъа барыб турургъа керек эдик. Керек эдик, алай а…
Мени назмуларым школда окъугъан сагъатымда да къарачай газетде кёб кере басмаланнгандыла. Школну бошай айланнган заманымда бир китаблыкъ назмуму джыйыб барыб, джазыучуланы Союзуна берген эдим. Алай а, меннге джол юретген, Москвада Литературный институтха бар деген болмагъанды. Алай бла, школдан сора джети джылдан киргенме ол институтха, аны да Къагъыйланы Назифаны къайгъырыуу бла. Джазгъан адамгъа уа ол институт кёб зат береди – анда окъумагъан аны ангыларыкъ да тюлдю. Ол себебден, ол ВУЗ-гъа кесибизден фахмулу джашланы салыргъа умут этгенлей, окъуй келеме да, 1983 джыл Сапаргъа тюбейме…
Сапарны ол кёзюуде Къарачайда билмеген болмаз эди – аны джырлары джаш тёлюню ауузунда эдиле. Радио бла берилиучю совет джырладан башха джукъ эшитилмей тургъанлай, къар тюбюнден джанкъоз чыкъгъанча, Сапарны ауазы чыгъады. Биринчи бард бизни халкъыбызда – Сапарды. Къалгъанла андан сора чыгъа келгендиле. Алай а, джюрек сезимлени джыр сёзлеге Сапарча буралгъан бюгюн да джокъду.
… Мени бек сейирсиндиреди Сапар. Мен аны китаблары да чыкъгъан, баш билими да болгъан адамгъа санаб тургъанма. Иш а – алай тюл. Къарачайда, Малкъарда да белгили джырчыны-назмучуну не мында, не анда къайгъысын кёрмегенлерине бек къуджур болама. «Алай эсе,- дейме Сапаргъа,- сени Литературныйде окъурча этейик. Сен назмуларынгы менде къой, мен аладан бу институтха джараулуларын сайлайым да, магъаналарын орусчагъа да кёчюрюб, бизни семинарны тамадасы Лев Ошаниннге берейим. Назмуларынга ол багъа бичер, мени сёзюме да тынгылар». Алай бла, «творческий конкурс» деген палахдан ётеди Сапар. Экзаменлени берген сагъатда, тышкъраллы тилден проблема чыгъады – аны ол чырмаудан ётдюрген а, мени бла окъугъан таулу къарнашым Батырбекланы Хамзат эди, замансыз ауушханды, джандетли болсун.
Адабият институт, кёблегеча, Сапаргъа да уллу джарагъанды – «уллу адабият къазанда бишиб», дуния дараджалы поэт болуб чыкъгъанды андан. Сапардан сора, Берберланы Бурханны назмуларын да алай джарашдырыб бергенимде, Ошанинни айтханы эсимде къалгъанды: «старик, джазыучу организациягъызны башчысы этерик ишни этиб айланаса сен. Алай а, сау бол: фахмулу адамланы келтиресе меннге». Ошанинни семинарын бошагъанла: мен, менден сора Сапар, Сапардан сора Бурхан. Совет кърал чачылгъандан сора уа, ол институтда окъугъан джокъду. Ол институтда Баш адабият курсланы Багъатырланы Шахриза 2005 джыл тауусханды. Бир фахмулу адам табылса, къайгъысын кёрюрге боллукъ эди – Адабият институт фахмусу болгъаннга къанат къагъаргъа, мийикге учаргъа онг береди.
Алай а, Къарачай-Черкесияда фахмулу къарачайлылагъа къайгъырыу СССР-ни кёзюуюнде да къарыусуз эди, кърал чачылгъанлы уа бютюн да оу болгъанды. Кърал тюрленнгенликге, Сапарны джазыучу къадары тюрленмегенди – Совет властны кёзюуюнде аны къалай бырнак этиб тургъан эселе, бюгюннгю кърал, басма къуллукъчула да анга алай къарагъанлай турадыла. Ансы, къалай ангыларгъа боллукъду, бизде биринчи бардны, уллу лирикни алкъын китабы чыкъмай тургъанын? Сапаргъа 60 джыл болуб келеди, аны уа алкъын бир китабы да чыкъмагъанды. «Акъыллыдан тели зауукъ» дегенлей, бир-бир затлагъа сагъыш этгенден эсе, этмеген иги болур, ансы, джюрегинг джарылыб ёлюрге боллукъду.
Кертиди, Сапар оноучулагъа-къуллукъчулагъа джалынмайды, ачха-бочха джюрютгенлеге орайда тартмайды. Аны ёзден къанында къул къатышы джокъду – билмейди ол джалбара, тилекчи бола. Керти Джырчыды-Назмучуду Сапар. Бизни Акъ Юйде оноучуларыбыз, культура баканлыкъда, кърал басмада ишлеген къуллукъчуларыбыз, джазыучула Союзунда ишлеген адамларыбыз – айтыргъа, адабиятха, культурагъа къарагъан къауум – Къарачайны атын айтдыргъан бек фахмулу джашны башы агъаргъынчы бир китабын чыгъарыргъа себеб болмай эселе, сора аладан Къарачайгъа не хайыр чыгъарыкъды? Ала «миллетибиз, культурабыз» деген адамла болсала, къарачай тилден дерс китабла чыкъмагъанлы 20 джыл болгъанын кёре болмазламы? Эслей болмазламы журналыбыз, газетибиз болмагъанын (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан газет – газет тюлдю)? Башха халкъ болса, аякъ юсге турур эди. Халкъны къайгъысын кёрмеген адамла, халкъны аты бла къуллукълада ишлемезге керекдиле.
Мен кёб кере кёб къуллукъчу, джазыучу адам бла Сапарны юсюнден сёз къозгъагъанма. Ол Москвада институтда окъугъан заманлада да. Бош чурумланы айтыб, баш алыб тургъан болмаса, фахмугъа сакъ болургъа, миллет хазнагъача къараргъа унамай эдиле.
- Сапар ичген этеди, ичсе уа тели болуб къалады. Литературныйге да аны ким салгъан болур. Кесибизде институтлагъа да аны ючюн алмай эдиле аны.
- Осман, Билял, Хусей… сизге бир сорайым: ичген этеди деб, фахмуну бир джанына къайсы литературада бырнак этгендиле? Пушкинми ичмегенди, Есенинми, Шукшинми, Рубцовму? Сизничаланы ичинде адам шашмай къалыргъа боллукъмуду? Сиз аны джазгъанын кёрюр орнуна, китабла этиб чыгъарарыр орнуна, ат-бет атаб кюрешесиз…
Сюйсенг айт, сюйсенг къой – Къарачайда фахмулу адамлагъа джол бермеу – адет болуб бошагъанды. Къарачайны эм уллу ахыр Халкъ Джырчысын эмда биринчи Миллет Поэтин – Семенланы Джырчы Сымайылны джаны саулай ёлтюргендиле бизни тамадала. Аллай поэтлерин – Кязимни – малкъарлыла Орта Азиядан сюеклерин келтириб, Налчыкъ тийресинде асраб, зияратха джюрюб турадыла бюгюн. Бизде уа – сюргюнден сау-эсен къайытыб келген Джырчы Сымайылны не джырларгъа къоймай, не назмуларын басмалатмай, азаб бериб тургъандыла. Джырлары-назмулары басмаланырындан тюнгюлюб, джаны къыйнала, 1981 джыл дуниядан алай кетгенди ол. 1990-чы джыллада Семенланы Дахирни кючю бла мен Москвада чыгъаргъан китабындан сора, энтда джугъу басмаланмай турады аны. Сымайыл ёлгенден сора талай джылдан, Батчаланы Мусса да ток уруб ёледи. Мусса бла да кесибизникиле асры кюрешгенден, Къулийланы Къайсын къатышыргъа керек болгъан эди. 1980-чи джыллада мени «Бусакъла» къол джазмам бла да алай кюреше эдиле – «социалист реализмге келишмейди» дегенни айтыб. Биягъы Къайсынны сёзю бла чыкъгъан эди ол китаб болуб.
Семенланы Джырчы Сымайылны «Аллахха ийнанады, афендиди, коммунист партиягъа, совет властха къаршчы назмулары барды» деб, терслей эдиле.
Батчаланы Мусса бла «бийлени махтайды, тукъум айырады, сыныф кёзден къарамайды тариххе» деб, кюреше эдиле.
Лайпанланы Билалны назмулары «социалист реализмге келишмейдиле» деб, иймей эдиле басмагъа.
Ёзденланы Сапарны уа «ичген этеди» деб, кесе эдиле джолун. Керти чурумун а, олсагъатдагъы джазыучу организацияны тамадасы, кеси да эслемегенлей, айтыб къойгъан эди: «назмуларыны тюбюне Сапар Ёзден деб, къол салгъанды. Не ёзденди бу? Ол экили ангылашынады. Ёзденланы Сапар деб джазылыргъа керекди».
- Дуниягъа белгили Къайсын да, Къайсын Къулий деб джазыучанды,- дегенликге, тюз затны да терсине тартыб тургъан болмаса, ангыларгъа унамай эди.
Къуджур заманла, къуджур адамла. Энди ол заманла кетгендиле. Бизде уа, алкъын, хал хазна тюрленмегенди. Анга шагъат, отуз джылдан артыкъ заманны назму-джыр джазыб, халкъыбызгъа халал къуллукъ этиб тургъан Сапарны бюгюн да харам этиб тургъанлары…
Къачан ангыларыкъ болурбуз арабызда керти фахму джашагъанын? 60 джылгъа джууукълашыб келген Джырчыны-Назмучуну алкъын бир китабы чыкъмай тургъаны – бирибизге да сый тюлдю.
Сабий джюрекли Сапар а, закийлигин таныта, джазады:
Джуртдан кете башласанг да, адамны
Джурт сюерге юрет деб, юретдинг;
Джылай турсанг да, адамны
Кюлюрге юрет деб, юретдинг;
Джыгъыла барсанг да, адамны
Тургъузургъа юрет деб, юретдинг;
Къабыр къаза турсанг да, адамны
Юй тюб къазаргъа юрет деб, юретдинг;
Ёлюб башласанг да, адамны
Джашаргъа юрет деб юретдинг.
Сау бол, Ата джуртум!!!
Сау бол, Сапар! Къуллукъ ючюн, дуния мал ючюн къул болгъанла сени ёзден поэзиянгы къайдан ангыласынла? Назмуларынгы, джырларынгы китаб этиб, басмалатырыкъ да бир адам табылыр. Алай а, ол ишни, кимден да алгъа, бизни культурабыз-адабиятыбыз бла байламлы кърал къуллукъчула баджарыргъа борчлу эдиле…
Не да болсун, кёлюнгю аман этме, Сапар. Сени поэзиянг Есенинни, Рубцовну назмуларындан кем тюлдю. Къарачай халкъ, къарачай тил сау болгъан къадарда, назмуларынг айтылгъанлай, джырларынг джырланнганлай турлукъдула. Бу назму кибикни да алгъаракълада сеннге атаб джазыб, тыйыншлы кёрмей къоя тургъан эдим. Алай болса да, эсен болсакъ, бир маджал саугъа да этерме. Дагъыда айтырым: анда джашаудан бираз арыгъан эсенг, сени бери келтирирге къолумдан келлик болур. Анга да сагъыш эт. Эсен кёрюшейик.
Лайпанланы Билал,
Шимал Джол, майны 14, 2010 джыл.
ЁЗДЕНЛАНЫ САПАРГЪА
Соргъанлагъа «кимди» деб, Сапар,
Къысхасы бла айтайым хапар:
Сапар ол – джюрек бла кёкюрекди,
Назмусу-джыры – Джер бла Кёкдю.
Бу сёзлеге къошарыкъма мен
Болгъанын Сапар эркин адам, ёзден.
Джокъду аны бийи, къулу да –
Ёзденди ол тукъуму, руху бла.
Хакъгъа къуллукъ этеди шайыр къуру да.
Джангыз Акъ Сёздю аны бийи, къулу да.
Ёзден халкъдан чыгъыб, къул болгъанла да бар.
Ол сыйсыз къауумдан тюлдю Сапар.
Къуллукъ ючюн не байлыкъ ючюн
Къул болмагъанды, сатылмагъанды ол.
Кёзбау джашау ючюн, дуния мал ючюн
Ийманындан, ёзденлигинден чыкъмагъанды ол.
Ма аллай адамды, шайырды Сапар.
Кёб айтыргъа боллукъду аны юсюнден хапар.
Эл оюлгъан, дуния къатышхан сагъатда да
Ёзден бетин, ёзден сёзюн сакълаялгъанды Сапар.
Къар басыб, уюб тургъан табигъатны
Джазгъы джыры бла уятхан эди ол.
Джанкъоз джыры къар тюбюнден чыгъыб,
Джангы джырлагъа ачхан эди джол.
Джигитликге, Ариулукъгъа, Сюймекликге
Чакъыралла джырлары аны.
Адамлыкъгъа, Эркинликге, Ёзденликге
Байракъды Акъ сёзю Сапарны.
Мингди джыры, бирди джыры Сапарны,
Бирди аны сёзю, ауазы хар къайда:
Минги Тауну тенглигинден тартады
Ёзден халкъгъа, ёзден джуртха Орайда.
Соргъанлагъа «кимди?» деб, Сапар,
Къысхасы бла мен айтдым хапар.
Билирге излегенле уа толу ёзданын Сапарны –
Назмуларында, джырларында табарыкъла аны.
Тёнгегинде тюл, сёзюндеди шайырны джаны.
Сёзюмю аягъында, 20 джылны мындан алгъа, Совет къралда белгили назмучу Лев Ошанин Сапарны юсюнден не айтханын, ол кеси джазгъан орус тилде келтирирге излейме.
Сафар УЗДЕНОВ. “ОСЕННЯЯ МЕЛОДИЯ СПУСКАЕТСЯ С НЕБЕС»
Сафар Узденов – второй карачаевец в моём семинаре. И их обоих роднит преувеличенная болезненная напряжённая любовь к своей малой родине. И это понятно, учитывая прошлое, когда народ был лишён своей земли, и вынужден был скитаться вдали от родных гор и ущелий. Это наложило печать на творческую работу Узденова, придав ей некую горькую тональность. Он пишет: «Я уехал бы из Карачая, если бы не познал вкуса родной воды». Он чуток к прошлому. «Я слушал старца, и на сердце моем молодом от слов его оставались синяки».
Сафар Узденов – песенник. Как многие современные барды, он сам пишет музыку на свои стихи, и сам исполняет их под гитару. Он пользуется неизменным успехом у своих земляков. А недавно провёл целую серию концертов в Кабардино-Балкарии, и залы были полны – ведь карачаевский язык близок к балкарскому. А Балкария и Карачай – это те же кавказские горы, это просто разные склоны Эльбруса. Знаменитый Домбай и Приэльбрусье – как они близки и похожи! А Сафар, прежде всего кавказец, и когда он говорит: «Рассвет прижался щекой к горам», – этот рассвет виден с разных сторон Эльбруса.
Поэзия Сафара Узденова беспокойна, напряжена. «Я бреду посреди мысли моей»; «Жизнь моя непохожа на жизнь души моей», – говорит автор. Высоко оценивая поэзию Узденова, я все же хотел бы отметить то, о чём уже упоминалось, некоторую её избыточную горечь, так сказать, нагнетание горечи. Хотелось бы верить, что в своей дальнейшей работе Сафар найдёт и более светлые тона в творчестве. “Вот и бабушку, похитив, унесла луна”,- сетует он. Но жизнь продолжается, и в этой жизни прочно стоит на ногах поэт-горец Сафар Узденов.
Лев ОШАНИН,
Лауреат Государственной премии СССР,
Профессор Литературного института им. М. Горького.
Москва, 27.11.1988г.
(Статья «Къарачай» газетни, 2010 джыл, июлну 24-де чыкъгъан 58-чи номеринде бираз тюрлендирилиб, къысхартылыб, басмаланнганды).
2
НЕДЕДИ БИЗНИ КЪЫЙЫНЛЫГЪЫБЫЗ?
… Къаламдашыбыз Владимир Ермаковну («Дружба Народов» 2010, №6) «Тёмен жребий русского поэта…» деген макалесин (статьясын) окъуй, не эсе да, къарачай поэзиябызгъа сагъышланнганма. Бюгюнлюкде орус шайыр, орус поэзия къаллай болумгъа тюшгенлерин суратлай эсе да Ермаков, аны сёзю бизни юсюбюзден баргъанчады.
“… А что общество? Оно-то должно поддержать поэзию как тонкую субстанцию национальной культуры? Должно. Но не поддерживает. Потому что нет его у нас, общества. Различные социальные страты соотносятся между собой только внешним образом и общей участи не ищут. В отдельности некоторые из них могли бы взять часть поэтов на содержание, но поэзии в тесных рамках среднего класса не развернуться.
Конечно, настырные графоманы, одержимые демонами тщеславия, могут выжать слезу из невзыскательного читателя и деньгу из неразборчивого предпринимателя, но настоящие поэты не хотят заискивать и не умеют просить.
А те хозяева жизни, что могли бы стать меценатами, предпочитают содержать поп-звезд или покупать футбольные клубы. Единственно значимое исключение – Анатолий Чубайс, на деньги РАО “ЕЭС” учредивший национальную премию “Поэт”. Но это, скорее, широкий жест своенравного олигарха; счастливый случай, а не прецедент. Участие в судьбе поэта не входит в новорусский обычай. А старым русским уже ни до чего дела нет: они выпали из истории.
По всей очевидности, русская поэзия после Евтушенко, Вознесенского и Бродского свернулась в собственных языковых пределах. Иосиф Бродский еще в апогее своей мировой славы и пробудившегося интереса к современной русской поэзии как бы предсказал этот культурный коллапс:
Мне нечего сказать ни греку, ни варягу.
Зане не знаю я, в какую землю лягу.
Скрипи, скрипи перо! Переводи бумагу.
Русская культура на рубеже эпох занята переучетом и переоценкой духовных ценностей. Этим процессом управляют аудиторы и менеджеры, продюсеры и кураторы. Плохое время для поэтов. Зато замечательное для поэзии.
Когда стихи пишутся без оглядки на власть и без надежды на славу, когда поэта не требуют к священной жертве и не зовут к пиршественному столу, — в одиночестве и свободе, в пустоте и тишине, поэт начинает отчетливее слышать настойчивый голос музы, нашептывающей ему песнь песней.
Поэт в России ныне не в чести, но работа над стихом продолжается. Миссия поэта невыполнима — но никто не вправе отменить и никто не в силах запретить ее. По старой пословице, свято место пусто не бывает. Опасная вакансия поэта открыта. Открыта в будущее. Как знать, — может, мы на пороге нового ренессанса?”.
Кертиси бла да «къарангыды орус поэтни къадары». Алай а, андан да къарангыды къарачай шайырны джазыуу. Уллу орус къралда уллу орус поэзия быллай къыйын болумгъа тюшген эсе, аз санлы къарачай халкъда назмучулукъ не халда болур? Орус къралда орус тилге къоркъуу джокъду. Тил сау болса, бир кюн бир поэзия да джангырыр. Къарачайда уа поэзия бла къалмай, къоркъуу тилни кесине тюшгенди.
Ачыкъ айтыргъа керекди: джанауалгъа тюшгенди къарачай поэзия бюгюн. Кимге таяныргъа, неге таяныргъа билмей, джашау бла ёлюмню арасында чайкъалады ол. Поэзия – ана тилни чакъгъаныды, джашнагъаныды, баш къусханыды. Тил ёлдю – поэзия да ёлдю, халкъ да ёлдю. Ана тилибиз а, айныр орнуна, тюб бола барады. Аздан аз бола барады Ана тилин билген да. Ана тилде назму джазаргъа тырмашхан а – хазна джокъду. Бар эсе да, кёрюнмейди, кёрюнюр амал да джокъду. Не ючюнмю?
Къарачай адабиятчыланы бирикдирирча бир басма орган джокъду – джокъду не газет, не журнал. Аны себебли, джаш адамла джазгъанларын къайда басмаласынла? Ким, къалай эслесин аланы, не этиб кёллендирсин? Аны себебли, тюбюнден къошулгъан джокъду – 50 джылдан джаш – джазыучу эсленмейди Къарачайда. Алай демек, бизни поэзия ахырына джууукълашады.
Джыллары келген къаламчыла да, тырнагъанларын басмалаталмай къыйынлашадыла. Анга юлгюге Ёзденланы Сапарны келтирирге боллукъду. Джылы алтмышха джууукълашыб баргъан белгили джырчыды ол. Аны джырлары алкъын халкъны эсиндедиле. Поэзиясын а хазна киши билмейди. Не ючюн десенг, Сапарны алкъын бир китабы да чыкъмагъанды басмадан. Сапарны уа назмуларыдыла сейирлик. Ала бизни поэзияны ёрге кёлтюрген, мийик дараджада джазылгъан шийирледиле. Не келсин, керти поэзия къайгъылы киши джокъ, «керти фахму – миллет хазнады» деб, поэтни эслеген, багъалатхан да джокъ.
Иш къуру Сапарда болуб къалса уа. Иш андан теренирекди. Поэзиябызны джукълана баргъаны – ана тилибизни къуруй тургъанын кёргюзтген бир белгиди. Бу барыудан барса, 20-30 джылдан Къарачайда назмучу къаллыкъ тюлдю. Къарачай тилде джазгъан къой, окъугъан да табылмай тебрегенди бюгюн огъуна. Тамбла Ана тилинде сёлешалгъан да табылгъа эди. Иш алайгъа бара турады.
Тилни къуруб баргъаны, тау эллени чачылыб баргъаны бла байламлыды. Элле эдиле тилни, адетни да сакълаб тургъан. Бу къоркъууну ангылаб, оноуда-къуллукъда ишлеген адамларыбыз эс бёлселе, хал тюрленирге боллукъ эди. Алай а, аланы арасында миллет ангысы кючлю болгъан хазна табылгъа эди. Аны ючюндю Къарачай-Черкес республикада къарачай халкъ санына кёре юлюшюн алалмай, эллери чачыла, тили унутула баргъаны.
Ана тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмагъанны орнундадыла. Къарачай тилде журнал, газет чыкъмайды (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан «Къарачай» газетни газетге санаргъа боллукъ тюлдю). Сора къалай сакъланныкъды тил? Поэзия да джукъланмай не этерикди. Къарачай тил КЪЧР-де кърал тилге саналады, ёзге аны сыйы тышкъраллы тилледен тёбенди. Джуртун тас этген халкъ, кюреше турса, джуртун табаргъа боллукъду. Тилин тас этген халкъ а, джуртунда джашаб турса да, ёледи, тюб болады. Къарачай ма ол ёлюм джолну къыйырындан киргенди.
Къуллукъчула-оноучула, джамагъат организацияла, къалам-санат инсанлары, иш адамлары, устазла, имамла – барыбыз да бизни халкъгъа келген ёлюм къоркъууну ангылаб, сагъайыб ёрге турмасакъ, тамбла кеч боллукъду. Джууаблы къуллукъчуланы «джагъаларындан» алайыкъ, сорайыкъ: нек чыкъмайдыла дерс китабла? Нек джокъду бизни газетибиз, журналыбыз? Халкъны аты бла бирер къуллукъда ишлей эсегиз, халкъыгъызны сакъларгъа борчлу тюлмюсюз? Кесибизге да сорайыкъ: не этгенбиз, не этебиз, не этейик тилибизни, халкъыбызны сакълар ючюн, айнытыр ючюн? Башха халкъла – къабарты, чечен, тегей дегенча, айныб, тирилиб баргъан сагъатда, биз не ючюн джукъланыб барабыз? Кимди, неди бизни былай хомух этген, недеди бизни къыйынлыгъыбыз?
3
КЪАРА ТАНЫГЪАН ХАЛКЪГЪА АКЪ СЁЗНЮ КЁРЮНЮУЮ
ХХХ
Хауадан сёзле алыб,
Элеб джанымда,
Алагъа макъам салыб,
Этеме джырла.
Къууана, бирде джылай,
Баралла джылла.
Къаламым къагъыт тырнай,
Джазама джырла.
Бюсюреу керекмиди,
Керекмиди харс –
Джерден эсе, Кёк иги,
Берсин хакъ Аллах.
ХХХ
Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Сен ашыкъма джатдырыргъа къабыргъа.
Къарачайны бек сюйгенден алма гюнах,
Излейди деб, ёлген джырчы бир багъа.
Айтыр сёзюм бек тюрлюдю, сен тынгла,
Джашаугъача, мен айтайым акъырын.
Не кюнде да къор болайым джанынга,
Къабырда да ой сен болгъун джарыгъым.
Салыб бошаб сууукъ санны сал агъачха,
Бошай туруб къартбет молла окъууун,
Меннге кибик, айтсын сёзюн гитарагъа,
Хар къылгъа да энчи сура буюрсун.
Алты къылы басхыч болур алты кёкге,
Джетинчиге ийман кючюм чыгъарыр.
Андан ары, не керекди, халкъым, меннге?
Аллах айтса, гитара да табылыр.
Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Энтда бир джаш кетеди деб джокълукъгъа.
Ийнанама, мен билеме, барды Аллах,
Алгъан джанын Ол быргъамаз уругъа.
Бу дараджада джазылгъан минг чапракъ. Джёгетейледен Джетегейлеге дери созулгъан поэзия. Окъуйма Ёзденланы Сапарны къол джазмасын – анда аллай бир къайгъы, аллай бир джарсыу – ол джюкню кёлтюрюр ючюн, керти да бек уллу Поэт болургъа керекди. Бардыла тёппе тюклеринги ёрге тургъузтхан тизгинле, джанынга рахатлыкъ берген тизгинле да бардыла. Джангыз, къуу сёзле, бош тизгинле джокъдула. Къайсы назмусунда да усталыкъны мухуру барды. Бизни адабиятда быллай онглу шайыр болгъанын бютеумаданият къууанчыбызча белгилерге керек эдик эртде огъуна, алай а…
Туумагъан Айгъа салам бергенча, чыкъмагъан китабны юсюнден джазаргъа тебрегенме. Бир-бирлеча, «китаб чыкъса, джазарма» деб, бу ишни тамблагъа къояргъа да боллукъ эдим. Алай а, нартла билмейми айтхандыла «бюгюн этеринги тамблагъа къойма» неда «къалгъан ишге къар джауар» деб. Тамблам болурму, айтыр мадарым да болурму – билмейме. Экинчи джанындан, мындан магъаналы, мындан кюйюб баргъан не ишим барды? Ючюнчю джанындан а – китаб чыкъса джазарма дерге – бу китаб дженгилде чыгъармы-чыкъмазмы? Назмулары китаб болуб чыгъарын а – Ёзденланы Сапар бютеу ёмюрюн сакълайды. Ёмюрю уа – алтмышха джууукълашыб келеди. Китаб аны биринчи китабы боллукъду. Алай болса да, бу назму джыйым бюгюннгю къарачай поэзияны джетишимине саналлыгъына ишек джокъду.
Ай медет, къыйынлыкъ – назмуланы китаб болуб чыкъмай тургъанларындан да бек, аланы окъуб, тюз багъа кесер адам болмагъанындады бюгюн Къарачайда. Олду мени бютюн да хайран этген.
Дагъыда кёлюмю басама: эртде-кеч болса да, китабы чыгъар Сапарны, ол да, Джырчы Сымайылча, адабиятыбызны тёрюнде тыйыншлы орнун табар.
Сымайыл халкъ джырчыланы ахырыды, кёлтюргюч белгисиди, бизде назмучулукъну
да тамалын салгъан закийди. Сапар Къарачайда биринчи бардды, поэзиябызны да джангыртхан фахмуду. Экисини джазыуларында да ушагъан кёб зат барды. Сымайыл 1940-чы джыллагъа дери Совет Союзда эм онглу Халкъ Джырчыгъа саналгъан, джырлары да китабла болуб чыкъгъан, аты бютеу къралда айтылгъан адамды. Андан сора уа – 1981 джылда ёлюб кетгинчи – Сымайылны атын сагъыныргъа да болмагъанды: тюз сёзю ючюн анга къынгыр къарагъандыла. Къул (пролетар) адабиятны джоругъуна сыйынмай, ёзден поэзияны эркин джолун сыйлагъаны, сайлагъаны ючюн къыйнагъандыла аны...
Аллахха шукур, фахмудан къаран тюлдю халкъыбыз – Сымайыл кетерге, Сапар ёсюб джетди. Алай а, Сымайылны джолун кесгенле сау эдиле алкъын…
Сапар 1970-1980 джыллада Къарачайда эм белгили, джаш тёлю бек сюйген джырчы эди. Аны джырлары да партиягъа, къралгъа махтау салгъан алгъышла тюл эдиле. Алгъышы уа халкъына, джуртуна эди: «Тауларыбыз тебмесинле, Къартларыбыз ёлмесинле, Тургъаныча турсун таш-агъач». Ачыкъ айтылмагъанлыкъгъа, Хетагуровну «Край наш поруган, И горы отняли, И мёртвым покоя в земле не дают» деген тизгинлерин тюшюре эдиле эсге ала. Сапарны сюдлюк-джоллукъ этиб къыйнамай эселе да, джолун а кесе эдиле.
Ёзге, Сапар джаш тёлюге бард джолну кенг ачыб, кеси уа назмучулукъгъа кёмюледи. Аны назмуларына багъа биче, Лев Ошанин джазады: «…Аякъ юсюнде деменгили сюеледи таулу поэт Ёзденланы Сапар». Сапарны поэзиясыны ёрелигин, деменгилилигин да белгили сёз уста Ошанин Москвада 20 джылны мындан алгъа огъуна эслегенликге, Къарачайда Сапарны эслерге унамайдыла. Къол джазмасын окъуб, къууаныб, басмалаб, халкъгъа джаяр орнуна, тюрлю-тюрлю чурумла, тыйгъычла табыб, чыгъармай бюгюнлеге джетдиле.
Халкъыбызны эм уллу Джырчысын эмда Назмучусун – Семенланы Джырчы Сымайылны джаны саулай кёрге кёмгенлеге – джырларын джырлатмай, назмуларын басмалатмай тургъанлагъа – биз къалай разы болайыкъ? Ол дуниягъа кетгенле да, алкъын джашагъанла да, аны гюнахындан къалай къутулурла?
СССР-ни кёзюуюнде Къарачай-Черкес областда джазыучу организацияны тамадалары болуб тургъан Байрамукъланы Халимат бла Хубийланы Османдады эм уллу терслик. Къулийланы Къайсын Кязим хаджини къалай кёлтюрген эсе, Халимат бла Осман да Джырчы Сымайылны алай ёрге тутаргъа керек эдиле. Керек эдиле. Не этгин, тындырмадыла борчларын. Биз да, Сымайылны учхан ёзден поэзиясын тюл, къул адабиятны сюркелген назмуларын окъуй ёсдюк. Алай бла поэзиябыз сакъат болду, алгъа барыр орнуна, артха тёнгереди. Малкъарда уа, джаш назмучула алгъа тебиндиле – Кязимни, Къайсынны ызындан. Бюгюнлюкде Малкъар поэзия бла Къарачай поэзия – атлы бла джаяучады.
Быллай болумда да, табигъат берген фахмулары кючлю болуб, ташдан чыкъгъан терекча, Къарачайда да чыгъыучандыла бир-бирде сёзге джан салыучу назмучула. Бюгюнлюкде аллай назмучу Ёзденланы Сапарды. Алай а, ол не аламат назмула джаза эсе да – халкъ билмейди. Билгенле уа – джазыучула, басма къуллукъчула – аны къайгъысын кёрмейдиле, кеслерини китабларын къош-къош чыгъаргъан болмаса. Джазыучуланы Союзунда, китаб басмада, культурагъа къарагъан баканлыкъда-министерствода ишлегенле тындырмайдыла борчларын – Сапарны да, алгъаракъда Джырчы Сымайылныча – харам этиб турадыла. Заман алгъа барады, бизни литература уа – къурушубду: адабиятха къарам тюрленмейди, ёзден сёзге, ёзден джырчыгъа бюгюн да джол джокъду.
«Ёзден Джырчы» дегенлей… Бизде алкъын, 150 джылны мындан алдача, ангылайдыла «къул», «ёзден» деген терминлени. Тюз адамлагъа не айыб, айдынла, джазыучула огъуна алай ангылайдыла аны. Не диннге, не адамлыкъгъа келишмеген магъана бла къараргъа керек тюлдю ол сёзлеге. Къул деб, тукъумуна-союна кёре тюл, кимге, неге къуллукъ этгенине кёре айтылады бюгюн. «Ёзден» сёзню магъанасы кенгди, теренди, кёб къатлыды. «Хакъ» деген сёз да алайды.
Къарачай газетге макале джазыб ийеме. Кетген ёмюрде тюл, совет властны кёзюуюнде тюл – быйыл, 2010 джыл, май айда. «Ёзден джырчы Сапар» деген атын тюрлендириб, «Эркин джырчы Сапар» деб басмалайдыла аны. Ма къыйынлыкъ десенг, къыйынлыкъ. «Ёзден» сёзден быллай бир нек джыйырылыргъа керекди, кесинги къул рухлугъа санамай эсенг? «Ёзден» деген сёзню бир магъанасыды «эркин». Къарагъыз, башха ненча магъанасы барды «ёз», «ёзден» деген сёзню («ёз»-ден келеди «ёзден» деген сёз; «ёзден» деген сёзню тамырыды «ёз»). Мен бу сёзню магъаналарын Орус-Тюрк Сёзлюкден алыб береме. Алай а, бу сёзню магъанасын ангылар ючюн, тылмач керек тюлдю – бизде да бу магъанала сакъланадыла, артыгъы да барды. Джангыз тилни билирге керекди эмда тюз иннетли болургъа керекди: хар неге – бюгюн да! – сыныф кёзден къарау! – джахилликди: къул-ёзден айыргъан заманла тарихде къалгъандыла. Хакъгъа къуллукъ эте эсенг – сен ёзденсе. Дуния мал ючюн, къуллукъ ючюн халкъынгы, джуртунгу, адамлыгъынгы сата эсенг – сен къулса. Алгъаракъда айтханымы къайтарама: адамны къул-ёзден болгъаны – къанындан-тукъумундан тюл – кимге, неге къуллукъ этгенинден белгили болады. Джангыз да ма андан.
ЁЗ:
1 – собственная сущность; сам.
2.суть, существо, квитэссенция, содержание.
3.сок; клеточный сок.
4.сердцевина.
5.стержень.
6.родной.
7.собственный.
8.настоящий, натуральный, чистый.
9.ёзден – оригинал, подлинник.
10.ёзденлик – оригинальность, самобытность.
11. ёзден – свободный.
Ёзден, ёзденлик не болгъанын Джуртубайланы Махти «Ёзден адет» китабында толусу бла кёргюзтгенди.
ХАКЪ:
Право; справедливый, верный, правдивый, истинный; одно из имён Бога.
Керти ёзден джазыучу Хакъгъа къуллукъ этмей мадар джокъду: алайсыз, аны сёзю ёзден сёз боллукъ тюлдю, ол да къул адабиятчы болуб къаллыкъды. Халкъ джырчыла – Татаркъанны, Хасауканы, Къанаматны, Гапалауну, Айджаякъны, Акътамакъны, Минги Тауну джазгъанла – Хакъ джырчыла, Хакъ назмучула болгъандыла. Совет власт къулланы власты эди, ёзден руху болгъанланы барын кесини джаууна санай эди. Хакъгъа тюл, совет властха, коммунист партиягъа къуллукъ этерге керек эдиле бары. Не къыйын заманда да ёзден бетлерин, ёзден рухларын сакълай келгенле болгъандыла халкъда. Къул адабиятны кёзюуюнде да, ёзденликге, ёзден Сёзге тюз тургъан, Хакъгъа кертилей къалгъан джазыучула болгъандыла. Хакъ джазыучула, Хакъ поэтле дейме мен алагъа. Аладан бир къауумун тизерге излейме: Дудаланы Махмуд, Боташланы Хамид, Биджиланы Асхат, Семенланы Джырчы Сымайыл, Лайпанланы Сейит, Батчаланы Мусса, Байрамукъланы Нина, Къагъыйланы Назифа, Орусбийланы Фатима…, Ёзденланы Сапар. Ол нохтала болгъан джерге дагъыда талай адамны къошаргъа боллукъ болур, бусагъатда уа башха киши эсиме келмейди.
Бу мен тизген адамла тюрлю-тюрлю сынауладан ётгендиле. Барысыны да (Сапардан къалгъанланы) китаблары чыкъгъандыла. Аланы джазгъанлары заманында, толусу бла чыкъсала эди, бюгюн бизни адабиятыбыз башха тюрлю болур эди. Аны юсюнден кёлюме келгенни мен «Ёзден сёз эмда къул адабият» (Свободное слово и пролетарская литература) деген макалемде джазгъанма. Зулму заманда, къара кючле бийлик этген заманда айтылгъан Акъ сёз, джаннга къоркъуу болмагъан заманда айтылгъан хакъ сёзден джюз-минг къатха да дараджалыды, магъаналыды, багъалыды. Махтау сизге, къул адабиятны кёзюуюнде да ёзден сёз айталгъан, Хакъгъа къуллукъ этген къаламчыла!
Алай а, сёз Сапарны юсюнден бара шойду. Бу тизгинлени мен Сапарны назмуларын окъугъандан сора джазгъанма:
Къанатлы джанладыла Поэтле.
Ушай-ушамай эселе да малаикге,
Къуллукъ этедиле джангыз Хакъгъа,
Алай бла джарайдыла адамгъа, халкъгъа.
Эки джюрекли адамладыла поэтле.
Джерден эсе джууукъдула Кёкге.
Кераматча берилгенди алагъа фахму.
Аны ючюн ушайды аятха назму.
Ишек джокъду, керти поэтле эки джюрекли адамладыла. Бир джюреклери Кёк бла, экинчи джюреклери да джер бла – бу дуния бла – байламлыды аланы. Болгъанны, боллукъну да тюз адамладан эсе эки къатха бегирек сезедиле ала. Поэтлеге берилген фахму да, шыйыхлагъа берилген кераматчады. Аллах кераматны-фахмуну поэтге «Мен берген затланы сакъларгъа джарат, хайырландыр» деб бергенди. Аллах берген аламатла уа кёбдюле – адамдан, джашаудан, дуниядан башлаб, диннге, тилге, джуртха дери. Алай а, поэт сёз бла байламлы болгъаны себебли, аны биринчи борчу – ана тилин ёлюмден къутхарыуду, аны сакълауду, айнытыуду. Аллахха ассы бармасын сёзюбюз, ёзге, суратлау халда айтсакъ, адамны Поэт этген сёзюдю, сёзню да Шийир этген поэтди. Ана тили ючюн, ёлюм къоркъуу болса да, Поэт бир элини артха турлукъ тюлдю. Акъ сёз да алай къутхарады поэтни къара кюнюнде, къыйын кюнюнде. Назмусуз – поэт джокъду, поэтсиз – назму джокъду. Алай байланыбдыла бир-бирине ала. Бютеу дуния къара кёрюнюб, бир кишиден болушлукъ болмай, адамладан да кёлю чыкъгъан заманда, мёлеклеча, акъ къанатлы назму тизгинле келедиле поэтни джангызлыкъдан, кёлсюзлюкден да айыра, къутхара. Кёлю къууаннган кёзюуде да, эм алгъа джетедиле ышарыб назму тизгинле. Къууанчда, бушууда да поэтни эм керти, эм деменгили джууугъу – Акъ сёздю.
Ана тилни акъ чакъгъаныды, акъ сёзюдю, баш къусханыды назму. Ол сейирликни болдургъан а – Поэтди.
Ташайды аргъы джаннга,
Кетди Ай кёзден.
Булгъанды къара къаннга
Бютеу кёрюннген.
Алай а, ма чынг башда,
Тёрюнде Кёкню,
Ачылса булут ара,
Кёреме Кёзню.
Сапарны 30 джылны узагъына халкъындан джашырыб тургъан булутла чачылырла да, миллетибизге аны мийик поэзиясы кёрюнюр деб, умут этеме. Алай а, мадар этмесек, Аллах къадар этерми? Мен кюрешмесем, сен кюрешмесенг, ол кюрешмесе, Назим Хикмет айтханлай, «ким чачар къарангыны?». Алай болса да, ийнанама: Халкъыбызгъа Биджиланы Асхат къайытханча, Дудаланы Махмуд къайытханча, Семенланы Джырчы Сымайыл къайытханча, Халкъыбыз кеси сюргюнден Джуртуна къайытханча, Сапар да бизге къайытырыкъды – бютеу дуния, Алам сыйыннган, джумдурукъ тенгли адам джюрегини бурхулугъундан, уллулугъундан, джангызлыгъындан, сагъышындан, къайгъысындан, къууанчындан, бушууундан да толу хапар айтырыкъды. Мийикликни, Тюзлюкню сюйген Къарачай халкъгъа – къара таныгъан Къара халкъгъа – гитарасы бла иманы чыгъаргъан Кёкледен Сапарны Акъ сёзю, Ёзден сёзю энерикди да, ёз джуртунда, ёз халкъында ёмюрлюкге къаллыкъды. Инша Аллах.
4
ЁЗДЕН ДЖЫРЧЫ САПАР
(”Къарачайда” чыкъгъан статьяны басмаланмагъан кесеги)
***
Къуллукъ къул этген ёзденледен неда кърал бий этген манкъуртладан тюлдю Сапар ЁЗДЕН.
Аллах эркин джаратхан насыблы къауумданды ол. Керти поэтди – алай демек – ёзденлик аны къанындады. Къан бла кирген а – джан бла чыгъады джангыз.
Энчи ат къураб, Атлы болургъа фахмулары джетмеген, джаяу барыргъа уа ыйлыкъгъан мискин джанла да бардыла. Аны себебли, ала не этедиле? Арбасы болгъанны арбасына минедиле да, аны джырын джырлайдыла. Толумуду алада адамлыкъ, шайырлыкъ?
Керти поэт дуния малгъа алданныкъ, сатыллыкъ тюлдю. Хакъ сёзден келген Акъ сёздю аны Тейриси. Джангыз анга къуллукъ этеди шайыр. Андан башхалагъа баш ура тебресе, имандан чыгъады, поэзиядан кетеди: бетин, ауазын, сёзюн – айтыргъа, кесин-ёзюн – тас этеди. Аны юсюнденди алгъаракълада джазгъан бир назмум.
КЪЫЛ КЪОБУЗНУ ГЫЛ КЪОБУЗ ЭТГЕННГЕ
Къыл къобузунгу гыл къобуз этдинг сен…
Сокъурансанг да,
Ёлтюрген заманынгы артха къайтаралмазса,
Сатылгъан, джоюлгъан фахмунгу
Энди бетин чыгьаралмазса,
Джыйгъан байлыгьынгы уа —
Джыргъа, назмугъа, макъамгъа буралмазса:
Къаядан тюл, джашаудан тюл,
Поэзиядан, Поэзиядан кетдинг сен.
Хоу,
Къыл къобузну гыл къобуз этиб къойдунг сен.
Фахму кьудретинги, ёзден бетинги джойдунг сен.
Къыл къобузну къул къобуз этдинг сен,
Иймандан чыкъдынг— Поэзиядан кетдинг сен.
Ай медет а…
Джети къат кёкден кетдинг —
Аллах берген фахму бла
Ибилисге къуллукъ этдинг.
Хей,
Кюн къобузну кюл этген джарлы,
Джандетин джаханим этген джарлы,
Кимден да бек кесинг кюе болурса…
Джазгьанымы джылай джаздым, окъурса.
Не этгин, «къыл къобузну гыл къобуз этген» насыбсызла кёбден кёб бола барадыла бюгюнлюкде. «Джашауну къыйынлыгъынданды» дерикле да болурла. Алай а, керти джырчы, назмучу кесини бетин, фахмусун аякъ тюбге атармы? Джашау къыйын эсе да, Сапарны гитарасыны бир къылы да сыйсызлагъа сый бермей, Тюзлюкге, Эркинликге чакъыргъанлай келеди да. Аны ючюн базады былай джазаргъа Сапар:
Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Сен ашыкъма джатдырыргъа къабыргъа.
Къарачайны бек сюйгенден алма гюнах,
Излейди деб, ёлген джырчы бир багъа.
Айтыр сёзюм бек тюрлюдю, сен тынгла,
Джашаугъача, мен айтайым акъырын.
Не кюнде да къор болайым джанынга,
Къабырда да ой сен болгъун джарыгъым.
Салыб бошаб сууукъ санны сал агъачха,
Бошай туруб къартбет молла окъууун,
Меннге кибик, айтсын сёзюн гитарагъа,
Хар къылгъа да энчи сура буюрсун.
Алты къылы басхыч болур алты кёкге,
Джетинчиге ийман кючюм чыгъарыр.
Андан ары, не керекди, халкъым, меннге?
Келлик кюнде тыйыншлы орнум табылыр.
Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Энтда бир джаш кетеди деб джокълукъгъа.
Ийнанама, мен билеме, барды Аллах,
Шайыр джаным чыгъарыкъды джарыкъгъа.
Менделеевни чалдышында элементлеча, эртде-кеч болса да, хар фахму тыйыншлы орнун табмай къаллыкъ тюлдю. Фахмуларын бюгюн дуния малгъа ауушдургъанлагъа орун табылмазгъа да болур. Биреуню арбасына миниб, аны джырлагъандан эсе, кесинги джырынгы джырлай, джаяу баргъан иги тюлмюдю? Тюзюн айтсакъ, керти поэт къачан да джаяуду. Арба джолну бармайды – тикни ёрге, энчи джол сала, атлайды ол. Джалан башды, джалан аякъды кеси да. Джер Кёкге, Кёк да джерге аны джалан джаныны ичи бла ётедиле.
Танг алада Алам джарыкъ
Киреди да тёппеден,
Кюн батханда Ингир болуб –
Алай чыгъад кёзледен.
Ингирликде Къара кече
Киреди да кёзлеге,
Эртденликде кириб кетед
Табанымдан тюз джерге.
Сейирмеми – Шыйыхлыкъдан
Джукъ бармыды кёлюмде?
Шайырмамы – джашау джарыкъ
Келе туруб ёлюмден?
Ата джуртуна намазлыкъгъача киреди поэт. Ана тилинде айтылгъан къанатлы сёзю аны ёрге тартыб барады. Тёнгеги джети къат джерни, джюреги джети къат кёкню сезгенлей джашайды шайыр.
Ташайды аргъы джаннга,
Кетди Ай кёзден.
Булгъанды къара къаннга
Бютеу кёрюннген.
Алай а, ма чынг башда,
Тёрюнде Кёкню,
Ачылса булут ара,
Кёреме Кёзню.
Ол КЁЗНЮ кёрюр ючюн, фахмуну да ЁЗДЕН кёзю, САПАР кёзю болургъа керекди. Ёзге, аллай керамат – окъуучулада, джазыучулада да бек аз адамгъа бериледи. Бизни поэзияда аллай насыб берилген адам – ЁЗДЕНланы САПАРды.
Лайпанланы Билал,
Къарачай-Черкес республиканы Халкъ Поэти,
Къарачай-Черкес кърал университетни сыйлы доктору,
Миллетлеарасы Тюрк Академияны сыйлы академиги.