http://www.smikbr.ru/2013/zaman/03/16.pdf

Жангы жорукъланы кийирирге ашыгъыргъа жарарыкъ тюйюлдю

Бюгюнлюкде къарачай-малкъар тилниреформасын бардырыуну, эки тилни да бирикдириуню юслеринден кёп айтылады. Анга жораланып «Заман» газетде «тёгерек стол» да къуралгъан эди, белгили алимле къатышып,республикалы телевиденияда бериу да бол гъанды. Заречное элде орус тилден бла литературадан устаз Рахайланы Аминат да бупроблеманы юсюнден кесини кёз къарамын билдиреди.

Мен, - дейди ол, - малкъар тилни реформасыныюсюнден бериуге къарагъанма да, быллай оюмгъа келгенме. Бу магъаналы ишни къысха заманны ичинде бардырып къояргъа дейдиле да, быллай вопросда ашыгъыргъа жарарыкъ болмаз. Тинтирге, сагъыш этерге керекди.Хау, къарачай-малкъар тилни бирикдириуню ниети тюздю. Алай харфланы алышыргъа дегенни уа терсге санайма. Алай болса, битеу халкъ жангыча окъургъа къалай юйреналлыкъды?

Малкъар тилде чыкъгъан изданияланы, китапланы да алама, уллу библиотекам да барды. Мен да, сабийле да, аталары да аланы сюйюп окъуйбуз. Анам,анга уа 85 жыл болгъанды,«Заман» газетни ашыгъыпсакълайды. Ол анда жазылгъанны ангыламаса, харфланы танымаса, къалайболлукъду? Жангы жазыубелгиле кийирилселе, адамла къыйналырламы?

Къабарты-Малкъар къырал университетде окъугъанымда, Ахматланы Ибрагимда айтыучу эди харфланыалышындырыргъа кереклисини юсюнден. Ол замандаалай этилсе, бусагъатдахалкъ анга юйренип бошарыкъ эди. Реформа ахырына жетдирилгинчи, къыйын болур, биз кёп затны тас этмеги эдик.

Дагъыда харфланы жазылыуларын тюрлендирирге дейдиле, алай компьютерде аллай клавишала жокъдула, анга энчи программа хазырларгъа керекди. Андан ангылауу болмагъанла уа не этсинле?

Тилибиз бир болуп, халкъ бириксе, миллетни саныда кёбейирикди, ол игиди. КъМКъУ-ну малкъар тил кафедрасыны таматасы Кетенчиланы Мусса даайтхан эди аны бериуде. Окъуу китапла да бир болурла къарачай, малкъар школлада да, авторлары,басмаланнган жерлери да.

Болсада, мен акъыл этгенден, реформаны акъыртын-акъыртын, сагъышэтип, халны терен тинтип, алай бардырыргъа тийишлиди. Сабийле шёндюмалкъар тилни артыкъ игибилмейдиле, окъумайдыла.
Реформадан уа сора тилибизни тас этип къоймагъы эдик!

ТОКЪЛАНЫ Фатима.
жазып алгъанды

Sabr, Эсими алдыгъыз Мен быллай зат джазмагъан ушай эдим, дегенни айтыб, уллу сагъышха кирдим

Цитата
Девушка Гор пишет: Sabr, Эсими алдыгъыз Мен быллай зат джазмагъан ушай эдим, дегенни айтыб, уллу сагъышха кирдим

Кёбден бери кюлмеген эдим. Къууаныргъа керекди, Малкъарда да Токъланы Фатима болгъанына. Огъесе, сен джангыз кесинг болсангмы сюесе?

Цитата
Sabr пишет: Къууаныргъа керекди, Малкъарда да Токъланы Фатима болгъанына.

Къууандым, бек къууандым танышыргъа керекди

Девушка Гор, хым, сюе эдинг сора сен, алай керек эди санга, къазауатха къал да, таныыыш эгечинг бла

http://www.smikbr.ru/2013/zaman/04/09.pdf

Арт кезиуде бизни газетибизни бетлеринде къарачай-малкъар тилни алфавитине бла жорукъларына тюрлениуле кийириуню юсюнден тюрлю-тюрлю оюмла басмаланадыла.
Редакцияда, анга аталып, «тёгерек стол» да бардырылгъанды. Багъалы окъуучула, сизни аны бла да шагъырей этгенбиз.
Тилде тюрлениуле болсала, бек биринчиден, биз акъыл этгеннге кёре, аны тынчлыгъы-къыйынлыгъы да малкъар тилден бла адабиятдан окъутхан устазлагъа жетеди. Бу жол аны себепли биз аланы жержерледе ишлеген бир къауумуну оюмун
билирге сюйгенбиз.

Тилибизге тюрлениуле кийирирге керекмиди?

ГЕЛЯСТАНЛАНЫ Людмила,
Нальчикни 27-чи номерли школуну устазы:
-Биринчи къарагъан заманда, тилибиз тюрк тиллени къауумуна киргенин эсге алсакъ, бир бирибизни ангыларча, ол иги шартды деригинг да келеди.Алай школда окъутханым себепли кёп проблемала бла шагъырейме эм алай айтып къоялмайма.Шахарда жашагъан сабийлерибиз алайсыз да тилибизге кючден юйренедиле. Аны себепли къатыш этип къоярбызмы деп да къоркъама.
Тилде тюрлениуле болсала, аны таягъы бек биринчи устазлагъа тиеди. Ол иш бла кюрешмеген
аны иги да ангыламайды. Бирле: «Да ол сызлыкъчыкъланы алай къыйын тюйюлдю юйретген»,-деп да айтырла. Алай къ, гъ, нг харфланы окъургъа,жазаргъа да къыйналадыла. Сабийле тилни иги билмеселе, айыпны, чурумну да устазланы боюнларына салыргъа ёчдюле. Юйюнде сёлешмеген, окъумагъан, дерсде хар затха да юйренип къалаллыкъ тюйюлдю.
Бизге шёндю хар затны тюрлендирип айланмай,ол болгъаныбызны айнытсакъ тюздю. Аланы барысын да, сёз ючюн, китапланы, программаланы ким тюрлендирликди? Ангыларгъа боллукъду, ма бу алфавит бла ишлериксиз деп, буйрукъ халда окъуна айтылыр. Алай, иги сагъыш этмей, хар затны да оюп баргъан тюз тюйюлдю.
Сёз ючюн, школлагъа бирси предметледен хар керекли зат бёлюнсе, биз бек артда къалабыз.
Алайсыз да къайда эски компьютерни бередиле. Бизни малкъар тилибизни тюрлениулери ючюн
школну компьютерин тюрлендирирге уа унарламы? Финансирование дерле. Алай ол а бизге бек
ахырында жетеди. Сора кесигиз этигиз сагъыш.
Тау артындан сёлешген кимге да тынчды, бизге шёндю ол тюрлениуле керек тюйюлдюле. Болгъан затыбызны айнытыуну жолун тутаргъа керекбиз.

http://www.smikbr.ru/2013/zaman/04/09.pdf

Арт кезиуде бизни газетибизни бетлеринде къарачай-малкъар тилни алфавитине бла жорукъларына тюрлениуле кийириуню юсюнден тюрлю-тюрлю оюмла басмаланадыла.
Редакцияда, анга аталып, «тёгерек стол» да бардырылгъанды. Багъалы окъуучула, сизни аны бла да шагъырей этгенбиз.
Тилде тюрлениуле болсала, бек биринчиден, биз акъыл этгеннге кёре, аны тынчлыгъы-къыйынлыгъы да малкъар тилден бла адабиятдан окъутхан устазлагъа жетеди. Бу жол аны себепли биз аланы жержерледе ишлеген бир къауумуну оюмун
билирге сюйгенбиз.

Тилибизге тюрлениуле кийирирге керекмиди?
(аллы экинчи бетдеди)

МОКЪАЛАНЫ Ханипа,
Бабугентни орта школуну устазы:

-Шёндю бизге аллай тюрлениуле керек тюйюлдюле. Ала асыры кёп болгъандан сабийлени къаллай амал бла окъутургъа билмей да къаласа. Бусагъатда окъутуудан эсе дерсден тышында ишибиз аслам болгъандан окъуучуланы да армау этгенбиз. Ала къыйналгъан этедиле, дейбиз.
Не этсинле, программалары да тынч тюйюлдю.Орус тилни да, къарачай-малкъар тилни да окъуйдула бизни сабийлерибиз. Аллай тюрлю сёзлеге тюбейдиле, тауча болгъанлыкъгъа, иги ангылаялмай да къаладыла. Cора жан-жанындан тюрлю-тюрлю сёзле къуюлуп турсала да тилге, ол къалайды?
Окъутмагъанлагъа тынчды нени да айтхан,тюрлендирген да. Сабийлени, устазланы къыйналгъанлары уа кёзге кёрюнмей къалады. Бир кюнню ичинде манга ненча кере телефон бла сёлешип сорадыла сёзлени магъаналарын окъуна.


Алайды да, тюрлениуле жанлы тюйюлме. Бир кишиден да къачмайма, алай "ж"-мыды, огъесе "дж"-мыды, анга уа тёзерге боллукъ эди. Устазланы айтханын эслерине аллыкъла бардыла деп ийнанмайма, алай бизни сёзюбюзню да тергеселе боллукъ эди.

http://www.smikbr.ru/2013/zaman/04/09.pdf

БОЛАТЛАНЫ Роза,
Кичибалыкъны орта школуну устазы:

-Кесибизни бусагъатдагъы алфавитибиз бла ишлегенбек тынчды. Орус тилден аллай бир айырылгъаны дажокъду. Мен ангылагъандан, энди этебиз дегенлерибла уа къыйын боллукъду.
Къабарты тилни алфавитине ушап, бир тауушну юч-тёрт харф бла белгилесек, сабийлеге тынч юйреталырбызмы? Болса да алимлерибиз этебиз деген затха биз не айталлыкъбыз. Жалан да устазлагъа къыйналмазча ол жаны бла келишген дерсликле, методика болушлукъ да басмалансала, угъай демейме. Болса да бизде къалай этедиле? Ма шёндю школла жангы программагъа кёчгендиле. Алагъа келишген китапла уа – жокъ! Алай ишлерге уа, айхай да, тынч болмагъанын ангылайсыз.

http://www.smikbr.ru/2013/zaman/04/09.pdf

ГУППОЙЛАНЫ Зухура,
Къашхатауну орта школуну устазы:

-Мен газетибизде бу жумушну юсюнден басмаланнган оюмланы окъуп тургъанма. Бек алгъа сагъышыма не келгенди десегиз, ала харфлагъа къошулгъан ыргъакъчыкъла бла сызлыкъчыкъладыла. Сабийле ол тюрлю жазмагъа къыйналмай тюзелаллыкъмыдыла?

Биз шёндю къайсы текстни да кесибиз олтуруп зарфха уруп къоялабыз юйде окъуна. Сиз алфавитигизни тюрлендиргенсиз деп, жангы компьютерле уа берилирлеми? Ма аны бла да къыйналлыкъбыз.

Ангылайма, алагъа, бизге да бирча дерсликле чыгъарылсала (тиражлары кёп болса), китапланы багъалары учуз боллукъдула. Алай къарачай сёзле да кёп къошуллукъдула бизге. Алагъа уа устазла жангыдан юйренирге керекдиле. Юйде ата-анала да билмей жунчурукъдула. Алайсыз да малкъар тилибизни кючден окъута тургъанлай, сабийлени тилге сюймекликлерин бютюн да сууутуп къоярбызмы деп экили болама.

Эсимдеди, мен кесим школда Алийланы Умар Баблашевични «Къарачай-малкъар тилни грамматикасы. 5-6 классла» деген дерслиги бла окъугъанма. Бир къауум жылдан аны бизни школларыбыздан кетергендиле. Ол иги сынам болса эди, бюгюннге дери да окъутурукъ болур эдик аны бла, деп келеди кёлюме. Кесибиз сабийле болуп къыйналгъаныбызны да унутмагъанма.

Аллай ишни иги оюмлап, алай этерге тийишлиди. Тюрлениуле сабийлени, устазланы, ата-аналаны да къыйнарыкъдыла. Бизге бек къаты ишлерге керек боллукъду.

http://www.smikbr.ru/2013/zaman/04/09.pdf

ЖАППУЛАНЫ Зухура,
Жанхотияны орта школуну устазы:

-Кертисин айтханда, бу ишни къарачайлыла бла биргеэтилгенине мен ыразыма. Бир кесек къыйналлыкъбыз,сабийлени ол тюрлениулеге юйретгинчи. Алай тюзелирле, дейме. Сёз ючюн, 1991 жылда жангыртылгъанорфографияны бла жорукъланы окъутхан да тюйюл эди тынч. Энди уа юйреннгенбиз.
Аны себепли проектни къабыл кёрселе, ол тийишлиди деселе, анга биз ыразы болуп къаллыкъбыз. Анга кёре ишлеген да этерикбиз. Белгили, билимли алимлерибизайтханнга къошарыгъыбыз жокъду. Артыкъ тынч болмазлыгъын къайтарып айтайым, алай биригип, бир жолну барсакъ, ол бизге къыйын кёрюнюрюк тюйюлдю.

Басмагъа МОКЪАЛАНЫ Зухура хазырлагъанды

http://www.smikbr.ru/2013/zaman/05/18.pdf

Тилибизни тарт-соз этмейик


КъМР-де, КъЧР-де тилибиз къырал тил эсе, аны эки республикада да орфографиясы окъуна бирикдирилип, бирызгъа салынмай тургъаны бек уллу жарсыуду, сыныкълыкъды. Ол алай болуп тургъанлыуа не заман...
Башланнган школлада анатилни окъутургъа деп жарашдырылгъан китапла окъуна школ программагъа келишмейдиле. Орус дерс китапланы ишлерин жарты-къурту кёчюребиз, суратларын да хайырланабыз. Жерибизни ариу,бай табийгъаты уа тышында къалады.
Бу магъаналы иш бир жанлыды, къарыусузду.

Бир къауум ата-анала сабийлери ана тиллерин билмегенлерине жарсымайдыла. Ала мангкъуртла болурла деп да къоркъмайдыла.

Оюмубуз окъуучу къауумгъа ангылашыныулу болурючюн, бу затны къыл элекден ётдюралсакъ, иги эди. Ол а неди?

Дж, къ, гъ, нг къысыкъ тауушланы бла ё, юачыкъ тауушланы алфавитде жерлерине салыуну къайгъысыды. Барабаргъан заманлада алфавитле энтта да тюрленирге болурла.Ол тюбей-тюбей келген затды. Аны башхартыу тилни кесине да бир къауум зат кийирирге боллукъду.

Бусагъатда биз хайырланып тургъан орус жазыу къарачай-малкъар тилни къуллугъунтолтуралмайды деп айталлыкъ тюйюлбюз. Алай а жазыуубуз сылтаусуз тюйюлдю. Грамматика жаны бла алсакъ, орус алфавитни эки тауушлу«я»,«ю» харфларын хайырланыуда бир оюм жокъду. Къалай жазсакъ тюздю:къою, мая огъесе къойу, майа?

Латин алфавитге кёчгенледе бу чырмау жокъду. Кириллицаны фонетика жаны бла тилибизге келишмеген жерлери бардыла. «У» харфны алайыкъ. Биреу «уу», экинчиси «юу»деп айтылгъан тауушла.

Кертиди, къарачай-малкъар тилни иги тикирал билген адам«келиу», «барыу» дегенде «у»
харфны назик, базыкъ этип, тюз айтады. Гитчелигинден орусча сёлешип, онсегиз жыл окъугъан адам а не этсин? Ол къарачай-малкъарча жаркъмалап сёлеширикди. Алай бла, сингармонизмни жоругъун сакъламай,ариу тилибизден адамны кёлюкъачарча этерикди.

Ана тил бузулмасын, тозурамасын дей эсек, токъсан жылны ичинде араб, латин, орус алфавитлени да сынагъандан сора, табылгъан кемчиликлени, бир болуп, тюзетирге амал излейик. Кеси от жагъабызгъа къайтып, тамашалыкъ тилибизге, аналагъа, сабийлеге, устазларыбызгъа жан аурутайыкъ,болушайыкъ.
1961жылда жарашдырылгъан алфавитде ары дери этилген жангылычла ачыкъдан-ачыкъ айтылгъанлыкъгъа, толу тюзетилмедиле. Бютюн да малкъарлылада алгъыннгы «е»,«ё», «я», «ю», «къ», «гъ», «нг», къарачайлылада биягъы, губус кибик, «дж» къалып къалдыла,не тапдыкъ?!

Биз тилибиз бузулмасын дей эсек, алфавитни иги тинтип, бюгюннгю жашаугъа кёре, эки жаны да (къарачайлыла бламалкъарлыла) келишип жарашдырыргъа керекбиз. Алайсыз 1961 жылда этилген кемчиликледен азатланаллыкъ тюйюлбюз. Былайда саулай дуниягъа белгили тюрколог Бартольдну тюрк тилни бек аламатлыкъ жазыуу – минг жыл хайырланылгъан эски тюрк (руна) жазыуу эди дегенни эсибизде тутайыкъ.

Алгъыннгы Совет къыралны республикалары, кеслери эркин къыралла болгъанлай,алада тюрк тилли халкъла жарты ёмюр хайырланнган кириллицаны кеси тиллерине жууукълашдырып барадыла. Бу бек аламат ишди. Жазыу хар миллетни харкюннгю жашауу болгъаны себепли маданиятыны бек бийик бутагъыды. Жарсыугъа, тюрк тилледе элибле жарашдыра туруп, бу затны халкъла аралы магъанасына, бирикдирирге себеплик этиуге, жазыу жорукъланы тюз болурларына эс бурулмады. Жазыу жорукълары сюзюлюп,ачыкъланмай, тизилген алфавитни хайырланыргъа къыйынды.
Элифбалаланы къурашдыра туруп, этилген хыйлалыкъланы арасында, бир къауум тилледе болуп, бизде болмагъан харфланы къарачай-малкъар алфавитине къошаргъа кюрешгенлени да эслейсе. Кеси тилибизде белгиленнген харфла тышындан келген сёзлени жазаргъа жарарыкъдыла. Аны себепли алфавитде харфланысанын кёбейтирге керек тюйюлдю.

Оюмуму айтырдан алгъа кесибиз иги билген къазах,узбек, тюркмен, къыргъыз,уйгъур, къаракъалпакъ алфавитлени алгъыннгы - латиннге кёчгюнчю - болумларын тинтгенбиз. Быланы къауумуна азербайджан тил да киреди.

Къуйрукълу(ж) жаланда тюркмен, уйгъур тиллени алфавитлеринде бар эди. Бу кёзюбюзге «чёп» болуп тюшген къарачай-малкъар тилни алфавитинде кеслерине жер табалмай тургъан жети тауушну атларын энтта да бир кере айтайыкъ:
е, и ё, ю - ачыкъ тауушланы белгилеген харфла, къ, гъ, нг къысыкъ тауушланы белгилеген харфла. Быланы тюрлендирирге арсарлыкъ болмазгъа керекди. Заманнга кёре алгъа къараргъа борчлубуз.

Келир заманда технологиясы ёсген къыралла бла байламлыкъ жюрютюрге, алфавитибизни аланы стандартларына жууукълашдырыргъа керек болур. Аны себепли, амалыбызгъа кёре, харфларыбызны санларын азайтыргъа керекбиз. Бек алгъа тилибизде болмагъанланы къоратыргъа тюшерикди, баям. Жарашдырылгъан алфавитибизни хайырланнганда, Батышны
(Западны) СЕПТ - стандартыбла иги танышып, тап ишлей билсек, анга кирген къыралла бла байламлыкъ эталлыкъбыз.

Бу алфавитни тизгенде, ырысхы къоранчла да аз боллукъдула. Нек десегиз, батыш къыраллада чыгъарылгъан компьютер клавиатураланы кёп тюрлендирмей хайырланыргъа онг барды. Алфавитни бир халгъа жыйгъанла бу затланы унутмазла деп ышанабыз. Бек алгъа айтылгъан сегиз харфны тюрлендирмей амал жокъду. Алайсыз кюн сайын таплана тургъан технологиясыз иги жанына атлам этерге къыйынды.

ЖУЛАБЛАНЫ Юзейир,
жазыучу, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу.

До последнего не хотела не чего писать в этой теме.Ну уж мочи нет читать эти статьи,посты типа только братство с "великим и могучим" спасет наш язык.Противно.Что старшее поколение за исключением не многих сплошные манкурты!!!

Цитата
dreamer пишет: До последнего не хотела не чего писать в этой теме.Ну уж мочи нет читать эти статьи,посты типа только братство с "великим и могучим" спасет наш язык.Противно.Что старшее поколение за исключением не многих сплошные манкурты!!!

Не совсем Вы правы. Манкъурт - это у которого отняли память. А у людей старшего поколения память на месте, она и не дает им покоя. Они помнять и войну, и ссылку, и лагеря. Потому так осторожны. Их можно понять.

Труднее понять некоторых молодых - и историю своего народа не знают, и на родном языке не хотят говорить. Вот это страшно, ибо молодые - завтрашний день нашего народа.

Старых людей не исправишь, а вот за молодое поколение надо бороться. Тамблабыз болурун излей эсек.

"Къарачай"
2013 дж. июнну 22

Алфавит бла орфографияны тарихини юсюнден

Белгилисича, хар ишни тюненеси, бюгюню, тамбласы болады. Тамам алай, къарачай тилни алфавити бла орфографиясыны да кесини тарихи, тюненеси, бюгюню да барды.

Бизни тёлюбюзге белгили къарачай алфавит бла орфографияны тарихине хайт деб, бюгюн бир 100 джыл огъуна болады. Алай а дагъыда бир затны унутмайыкъ: тил джашауну бир энчи шарты барды - ол тилни джюрютген халкъны дуниягъа джаратылгъаны бла огъуна байламлыды. Тилни джюрютюрге деб джаратылгъан адамгъа кеч, эртде да болсун, «бу сёз мени тилимде былай айтылады, муну мен джазма суратын къалай белгилерге боллукъма», деген сезим келмей къалмайды. Аллай сезимле бла башланады тилни миллетине ишлеген къраллыкъ джолу да. Джангы алфавит джарашдырыр мурат бла кёб болмай къуралгъан комиссиягъа кирген адамла, бу затны билмейдиле, деб айтмайма. Сёзсюз да, анга къошулгъанла, бизге дери не этилгенди, деб сагъышланнган болурла, алай а бу уллу ишни арагъа биз салдыкъ, дерча тюлдюле.

Алимле огъай эсенг, бизде да, хар тилдеча, бир къарачайлы (не малкъарлы) туууб, джашаб кетген болмаз, тёгерегине къараб, хар затха ат атаб, арабин, бу затны атын къаллай тархла (знакла) бла суратлаб белгилерге боллукъду, деген сагъышны этмей. Илмуда уа: «Бу ишде эндиге дери не этилиб, иш къалайгъа джетиб тохтагъанды, огъесе бу башлам ишни аллымыды?» - деген соруу алда барады. Кертиди, бюгюн алфавитни къурауну юсюнден комиссиягъа башчылыкъ этген саулай тюркологиягъа белгили малкъар алим Гузеланы Джамалды. Комиссияны къалгъан членлери окъууларында, ишлеринде да аныча узакъ атлаб, алимликге къошулмагъандыла, кёб затларына ол къараб, ол юретиб кюрешеди. Ай медет, илму дагъаны бегиб бошамагъан, бюгюн унутулуб баргъан тилге санала тургъан бизни багъалы къарачай-малкъар тилибиз табсыз болумдады. Сёзсюз да, ангысы тюз адамгъа, ана тили, ана сёзю, сёз байлыгъы, хар сёзюню тарх белгилери, хар тауушну энчи белгиси, джазма тюрсюню - бу затла дуниягъа кёзю ачылгъан адамгъа ашча-сууча керек боладыла. Айхай да, бюгюн болумдача къалмаз тилни окъууну, окъутууну да халы.

Ол затха бюгюн кърал да къарамай къоймайды. 300 мингден атлаб тургъан къарачай-малкъар халкъны тилин окъутуу-билиу кърал Конституциягъа джазылыб келеди. Алай а, былайда бир экили иш орун алыб джюрюйдю: тилни аталагъа-аналагъа соруб окъутургъа деген фикир сабийлени эркинликлерин бузуу тюлмюдю? Сейирди биз океанланы юсю бла америкачылагъа «сатылыб» берилген сабийлени «эркинликлери бузулады» деб къычыра турабыз, бизде сабийлени ана тиллерин окъургъа «праволары» бузулгъанын а эслемейбиз. Бу болумда, къарыусуз ангылары болгъан аталаны-аналаны юслери бла, тилибизни окъутуугъа, ууакъ-ууакъ тыйгъычла салыннганлай турадыла.

Бюгюн тамам аягъыбыздан алгъан затланы бири - ана тиллени окъутуугъа берилген сагъатланы хаман къысхартылыб баргъанлары. Бу затлада бизни атала бла аналаны мындан ары «тагъаландырыб» турмайын, айхай да, тилге тюз джолла белгилениб, хар туугъан сабий ана тилинде кескин билим алырча, китабла да, саулай джазма иш да тюзелиб джашар ючюн, барыбыз да кюреширге керекбиз, аллыбызда тыйгъычланы да, джорукъдан таймагъанлай, къората. Былайда республиканы Халкъ Джыйылыуунда ишлеген джашларыбызны ауазлары аз чыгъады. Мен бу ишледе айланнганлы сынгар бир джашыбызгъа тюбегенме тилге керти эс бёлюб кюрешген Алийланы Исмаилгъа. Аны барыгъыз да таныйсыз, ол бу ишде джарсыуларыбызны терен ангылагъан джашды. Энтда ышанама бу джашха.

Къарачай-малкъар тилни джазмасыны тарихинден бир-эки сёз. Бармыды бизни джазмабызны тарихи, огъесе джокъмуду? Буруннгудан алыб къарасакъ, бюгюн бизни къолубузда тил сагъынылгъан сынгар бир эсгертме китаб джюрюйдю: Хасанланы Назирни «Къарча» деген китабы. Аны уа нек бырнак этиб джашайбыз кесибиз огъуна, ангыламайма... Бир къауум адам, ол китаб бизге тийишген зат тюлдю, дерге кюрешеди. Сора бир оюм этейик. Белгилисича, хар миллетни да болгъанды меджисуу заманлары. Гомерлени, эзопланы эсигизге тюшюрюгюз - къалай къалгъандыла ала дуния культурада ёмюрлюкге? Не уа бир къауум шаркъ къраллада къалапеляда джаратылыб, миллетлени аууз творчестволарына кириб, артда китабла болуб, аланы культураларыны ал тизгинлеринде къалай джашайдыла Навоини, Низамини, Фердоусини, Авиценнаны, дагъыда башхаланы суратлау чыгъармалары, илму ишлери? Белгилисича, аланы ишлери эм алгъын фарси тилде къагъытха тюшюб, ызы бла аууздан джангы тиллеге джайыла, къошула-къоратыла, джырчыланы, таурухчуланы, айтыуланы, сёз усталаны юслери бла джетгендиле бюгюнлеге. Нек ийнанмайбыз биз Хасанланы Назирни «Къарча» китабы бизге быллай джол бла келгенине? Ол энчи фахму бла туугъанына дуниягъа? Аллах берген азбаргъа усталыгъына, аны кертиси бла илмугъа эсин ийиб кюрешгенине? (Къарагъыз, аны юйдегисинде-юйюнде къалгъан библиотекасына)... «Къарчадагъы» сейирлик затла Хасанланы тукъумда кёчгюнчюлюкге дери къалапелядан сакъланыб, тёлюден тёлюге кёчюб келгендиле къартла, аланы джаш тёлюге джыйылгъан джерледе айтыб, бири бирине да айтдырыб, сабийлеге да юретиб тургъандыла. Назир хариб, кёчгюнчюлюкде «хайт» деб, эсли джашчыкъ болуб, школда окъуй-джаза тебрегенинде, ол азбар билген затларын къагъытха сала башлаб, миллет ызына къайтханында, бу ишге 40 джылдан аслам джашауун бергенди эмда аны китаб этиб миллетге теджегенди... Энди къолубузгъа алгъаныбыз сайын бу китабда джангыдан сейир затлагъа тюбейбиз, джангы оюмла да тууадыла, китаб бла ёсюб келген тёлюлени танышдырыр джолла излейбиз...

Былайда бир затны да унутмайыкъ: къарачай-малкъар миллетде ол кёзюуледе окъуу-школ болуб, джазма джюрюмегени себебли, чыгъармала кёбюсюне азбар халда аууздан айтылыб джайылгъандыла. Бюгюн ол форма аз джюрюйдю, алай а тюбейди - бек джаратхан затларын азбар айтыб, эсде джюрютедиле бизни адамларыбыз. Тюбеген болурсуз сиз да миллетибизни ичинде, сёз ючюн, Пушкинни «Евгений Онегинин», Лермонтовну «Мцырисин», Есенинни назмуларын азбар айтханлагъа. Устазлагъа айтырым: сабийлени культурабызда, литературабызда иги затларыбызны азбар билирге юретейик... Бюгюнлюкден а бир сейир юлгюню айтырым келеди. 80-чы джыллада республиканы орус тилден устазлары бла биз бир семинар бардыргъан эдик. Бюгюн да унутмагъанла бардыла аны - бизни орус тил бла литературадан бек закий устазыбыз Акъ Къаланы орта школунда ишлеген (джандетли болсун), белгили, сыйлы адам Дудаланы Батдалны. Ол, семинарда устазланы алларына чыгъыб, белгили проза чыгъармадан, Толстойну «Война и мир» романындан, Наполеонну аскери бла бардырылгъан къазауат сценалары джазылгъан талай юзюкню азбар окъуб чыкъгъан эди. Устазла бары къобуб, къууаныб харс ургъан эдиле анга. Ол себебден мен сейирсинмейме Хасанланы Назирни китабында кёбюсю назму халда сакъланнган затла болгъанларына.

Алайды да, биз бюгюн «Къарча» китабда къарачай джазманы тарих джолун ызлайбыз. Белгилисича, «Къарча» китабны магъанасы ХIV-ХV ёмюрледе Къарачай бла Малкъаргъа да тенг башчылыкъ этген Къарча бачамабызны аты бла байламлыды. Аны баш иши Къарачай бла Малкъарны бирикдириу болгъанлыкъгъа, китаб кёб джаны бла талай башха затха эсибизни бёледи. Сёз ючюн, олсагъатлада джюрюб тургъан тил терминлеге - аланчалыкъ, хазарчалыкъ, урумчалыкъ дегенча сёзлеге. Аланча джазма, хазарча джазма, урумча джазма, арабча джазма - была бары да Шимал Кавказдагъы тюрк тиллени, ол заманнгы культураларына эшилиб келедиле. Алай бла «Къарча» китаб да кесича шагъатлыкъ этеди къарачай-малкъар халкъны джазмагъа, къара таныугъа ёмюрледен талпыб джашагъанын.

Къаялада, ташлада этилген джазмала шагъатдыла Къарачай бла Малкъарда джазма бек эртделеде да болгъанына. Алай а бюгюн да билелмейбиз, сёз ючюн, къаллай харифле бла джазылыб сакълагъанды Гошаях бийче «Къаншаубийим» деген кюуюнде-ийнарында бу сёзлени:

Кел, Къарачач,
суу ызына барайыкъ,
Къаншаубийим келе эсе,
къарайыкъ.

Келе эсе,
келечисин иймеймид?
Келмей эсе,
къолу джаза билмеймид?

Неда кесини «Тансыкъ къагъыт» деген туудугъуна этген белляу джырында да сагъынады «джазма» деген сёзню Гошаях бийче.

«Шелебейге
тансыкъ къагъыт джазама...
Танг атхынчы
келлигине базама».

Арабчамы, хазарчамы, къарачай-малкъарчамы джазгъанды харфланы, биз аны билмейбиз? Окъуй-джаза билгени уа хакъды. Белгилисича, Гошаях бийчени творчествосу ХХ-чы ёмюрге дери къарачай-малкъар халкъда кенг джайылыб, кёб заты ийнар-кюу халда джырланыб, айтылыб тургъанды. Аны юсюнден XIXчу ёмюрню аякъ сюреминде, Кавказны иги билген орус алимле (Сысоев, Ковалевский, Петров) да джазгъандыла. Бу затланы юслеринден арт 50 джылдан бери Къагъыйланы Назифа кёб тинтиу-излеу иш бардырыб тура эди. Учукъыйыры джокъду аны артында къалгъан илму эм литература хазнасыны. Биз тюбеген затла да бардыла Къарачай-Малкъарны аууз чыгъармачылыкъ ишлеринде. Сёз ючюн, ХХ-чы ёмюрню 60-чы джылларында Зеленчук районда фольклор экспедиция болуб баргъаныкъда, белгили джамагъат ишчи Алийланы Ракай бла мен бир закий къартха, Эрикгенланы Абукга, тюбеген эдик. Ол, Гошаях бийчени юсюнден сёлеше келиб: «Кърымшаухалланы юйлеринде бизни тилге ушагъан бир башха тилде сёлешгендиле», - деген эди. Тюрки тилни юсюнден айта болурму эди? Джаза болурму эди Гошаях тюрки неда араб-хазар харифле бла? Аны джазгъанлары да, саулай архивлери да, отдамы джаннгандыла, огъесе джашырыла, букъдурула турубму тас болгъандыла? Ким биледи.

Белгилисича, Шимал Кавказны халкъларындача, хаджиликге барыу бизде да болгъанды. Аны себеби бла да Къарачай бла Малкъарны культура джашаулары да джангы толкъунла бла ёсе баргъанды. Тарихибизни бу кёзюуюне энчи къаралса, хаджиликге барыу бла байламлы кёб тюрлениу ачыкъланныкъ эди. Таб, XIX-чу ёмюрге дери да, тилибизде алфавит къурау, тюз джазыуну джарашдырыугъа тырмашхан адамла да болгъан болурла, эшта. Сёз ючюн, нарсаначы доктор джашыбыз Блимгъотланы Кочар хаджи «Хаджиликни джолунда» деген китабында Къарачайда хаджилени санын 700 адамгъа джетдиреди. Аланы ичинде биз сабийликден эшитиб келген, халкъ билген кёб адамны аты барды. Бу адамла, биз ангылагъан бла, Къарчаны ызы бла бара, бирикдириу джанындан, межгитле ишлеу, аланы юслери бла адамланы меджисуу джахилликден чыгъарыу джанындан аз иш этмегендиле. Сёзсюз да, бу ишледе араб тил, араб джазма, къагъыт джюрютюу бегирек джайылгъан болур. Ай медет, джарсыуубуз асыры кёбден аланы ызлары табылмай барады.

Алайды да, биз бюгюн тарихни не ары-бери созсакъ да, Къарачай бла Малкъар джазма къоллу XIX-чу ёмюрню ара сюреминде болгъанды, дерге дурусду. Анга себеблик орус халкъны культурасын, тилин билирге учунуу, дин, хаджиликни джоллары, джазмалары джарашыб тургъан тюрк, татар, азербайджан миллетле бла байламлылыкъ да этген болурла. Артда уа миллетибизни алчы адамлары таууш-тарх системабызны джарашдырыуну къралдан да излей тебрегендиле. Бизни кесибизден да озуб, джерибизге оноугъа келген, тилибизни да, кесибизни да терен ангылагъан адам - Петрусевич - ол заманда кёб адамгъа тюбеб, оноулашыб тургъанды. Сёз ючюн, адамла айтханнга кёре, ол, кёб кере Хубийланы Иммолатха тюбеб: «Сен къарачай тилге алфавит къурагъанса дейдиле, аны кёрюрге боллукъмуду?» -деб соргъанды. Иммолат келтирирге айтханды, андан арысы белгисизди. Биз билген бла, ХХ-чы ёмюрню ал джылларына дери огъуна алфавитни, джазманы ишлери бла кюрешгенле Алийланы Умар, Хубийланы Ислам (Къарачайлы), Акъбайланы Исмаил, Хачирланы Джагъафар афенди, Байрамукъланы Ильяс, дагъыда алача кёб алчы адамыбыз - совет властны ал кюнлеринден огъуна ол ишлеге хазырлыкъ бла тюбегендиле. Сёз ючюн, Акъбайланы Исмаилны 1916-чы джыл чыкъгъан ана тилден китабы, Алийланы Умарны 1924-чю джыл чыкъгъан окъуу китабы.

Ол джыллада огъуна Хубийланы Исламны башчылыгъы бла Кремлден ВЦИК-ни оноуу бла школнуокъууну къурар нюзюр бла бригада келгенди Къарачайгъа. Аланы арасында ол замандагъы джаш алимле Боровков, Баскаков, Шаумян боладыла. Аланы къолларында, Нарсанада тохтаб, джамагъат ишчилени, активни джыйыб ишлерге деб, берилген командировка къагъытларын кёзюбюз бла кёргенбиз. Ала кёб иш этгендиле, ол материалла артда академик Бороковгъа берилгендиле. Барыбыз да билебиз Бороковну андан сора да бизни тилни орфографиясына аталгъан ишлерин. Ахыры ала Сюйюнчланы Ханафий харибде къалгъандыла.

Мени алфавит бла орфография проблемалагъа къатышханым ётген ёмюрню 60-чы джылларындан башланнган эди. Эки комиссияны ишлерине къошулгъанма. Биринчи комиссия ишни юсюнде келишмей чачылгъан эди.

Экинчи кере 70-чи джыллада, Къарачай-Черкес облисполкомну оноуу бла къуралгъан комиссия (малкъарлыла да кеслери энчи комиссия къураб ишлей эдиле) да ишлеген эди. Ол замандагъы обкомну секретары Семенланы Салихни башчылыгъы бла ишлей эдик. Ишчи къауумда (джандетли болсунла) Хабичланы Магомет, Орусбийланы Ибрахим, Сюйюнчланы Ханафий, Къараланы Асият, Акъбайланы Шакъман бар эдиле. Бир зат: бизни институтну кючю бла план салыныб, баш басма органла да къошулуб, артда «Русский язык» издательство бла келишиу этилиб, алфавит бла орфография бегиб, закон болмаса, аны чыгъарыргъа эркинлик болмазлыгъы айтылгъан эди бизге. Иш къаты болгъан эди - алфавит бла орфография комиссия, къарачай газетни юсю бла халкъгъа баямлагъан эди этген ишин. Ахыры, хазыр болуб бошагъан алфавитни Орта Азиядагъы миллетлени алфавитлерича этерге деб, оноу болады. Меннге борч салынады ол ишни этерге. Мен Баяутда орус школда узбек тилде окъугъан эдим, Самаркандда тарих-филология бёлюмде да окъуб, узбек эм къазах-къыргъыз алфавитни иги биле эдим. Бакуда диссертация джакълаб, тюркологиягъа джангы къошулгъан заманым эди. Меннге 3 ай болджал берилиб, 1 минг бети болгъан къол джазманы изленнген алфавитлеге кёчюрген эдим. Москвадагъы «Русский язык» издательствода ол заманда тюрк-орус сёзлюклени этиб, бизни бу ишибизни къууаныб сакълагъанла кёб эдиле. Алай а кюнлени биринде бу ишге да «огъай» деген таууш келди. Мен бу затны юсюнден андан терен хапарлы тюлме. Бизге айтханлары былай эди: областда типография-полиграфия база къарыусузду, ол алфавит алынса, газет-китаб чыгъарыу ишигизде кёб тыйгъыч болуб турлукъду. Кертиди, ол замандагъы комиссия ишни ахырына джетдирирге заманы къалмай, эндиге дери этилген затлагъа таяна (айхай да, тюркологияны джетишимлерин эсге ала, къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографияларыны кемликлери болгъанын да толу ангылай, малкъар къарнашларыбыз бла келишалмай, энтда айырыла баргъаныбызгъа къыйнала), башха мадар кёрмейин, мындан ары созулса, пландан чыгъады деген къоркъуу бла, кесини оюмларын облисполкомгъа бериб, бегим алдырыб, алфавитни чыгъаргъан эди.

Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачаймалкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да.

Айхай да, бардыла алфавитибизни къыяулу джерлери, айхай да, ол бизни таууш белги, тарх системабызны джарсыуларын толусу бла баджаралмайды. Бюгюн, алгъаракъладача, полиграфия база дегенча тыйгъычла джокъдула. Къралны разылыгъын да унутмазгъа керекди: 100-ге джууукъ миллети болгъан къралда джашаб, барыбыз да ангылагъандан, аланы алфавитлери бир-биринден бек узаймасала, табды дегеннге келеди чот. Алфавит бла орфография - ол законду. Биз, аллай закон керекди деб, кёб кере Окъуу министерствогъа чыгъыб кёргенбиз. Ол замандагъы министерство аны не болгъанын ангыламай эди.

Эндиги джангы алфавитни юсюнде ол затланы унутмайыкъ. Алайды да, багъалы джамагъат, не да болсун, тилибизни окъутайыкъ, ёсюб келген тёлюлени тилибизден айырмайыкъ.

ГОЧИЯЛАНЫ Софья,
филология илмуланы кандидаты.

Цитата
Sabr пишет: Бу китаб Элбрусоидни кютюпханесине тюшсе - хайыры бек уллу боллукъду: аны окъугъанла, аны бла хайырланнганла, ана тилибизде халатсыз джазарыкъды

ГОЧИЯЛАНЫ Софья, филология илмуланы кандидаты, джазады:
членлери океанланы праволары творчестволарына библиотекасына культурабызда литературабызда творчествосу совет властны секретары органла законду издательствода пландан школлада системабызны

Азат,

ол сёзлени тюрк сёзлеге бир ауушдур, пожалуйста (бу сёзню да тюркча айт). Сау бол.

Цитата
Sabr пишет: ол сёзлени тюрк сёзлеге бир ауушдур, пожалуйста (бу сёзню да тюркча айт).

Мен тюрк тилин билмейме - къазакъчагъа ауушдурамын!


пожалуйста - мархабат
членлери - мюшелери мүше
океанланы - мухитны мұхит
праволары - хукъыкълары құқық
творчестволарына - чыгъармачулукъларына шығармашылық
библиотекасына - китабханасына кітапхана
культурабызда - маданиятыбызда мәдениет
литературабызда - адебиятыбызда әдебиет
совет властны - кенеш ёкюметни кенес өкіметі
секретары - хатчысы хатшы
органла - юйымла ұйым
законду - зангду заң
издательствода - басмада баспа
пландан - жоспардан жоспар
школлада - мектебде мектеп
системабызны - жюйебызны жүйе

http://www.smikbr.ru/2013/zaman/06/25.pdf

Ана тиллени сакълаугъа бла айнытыугъа - къошакъ амалла

КъМР-ни Парламентини кезиулю жыйылыуунда депутатла, онжети законну проектин сюзюп, къабыл кёргендиле, ол санда КъМР-ни Конституциясына тюрлениуле да кийирилгендиле.
Жыйылыуну спикер Чеченланы Ануар бардыргъанды.

«КъМР-де халкъларыны тиллерини юсюнден» закон да экинчи окъулууда къабыл кёрюлгенди. Документни 3-чю статьясына жангы бёлюм къошулгъанды. Анга тийишлиликде малкъар эм къабарты тиллени сакълар мурат бла КъМР-ни Правительствосунда энчи эксперт-кенгешчи органла къураладыла. Аланы ишлерине алимле, этнографла, жазыучула эм башха специалистле къатышырыкъдыла.

Бу орган малкъар эм къабарты тиллеге тыш къыраллы сёзлени къошуугъа чек салыргъа, кеси тиллерибизде болгъанэски сёзлени жангыртып, алай бла тиллени айнытыргъа борч салынады.
Дагъыда законда миллетле литература тиллени айнытыу жаны бла мадарла этерге,
грамматикаланы, сёзлюклени жангыртыргъа, Къарачай-Черкес эм Адыгея республикала бла байламлыкъла къурап, къарачай-малкъар эм адыг тиллени бир харфлыкъларын, орфография, пунктуация жорукъларын жарашдырыргъа кереклиси да айтылады.

Предложенный вариант алфавита с крючками и чёрточками, с искажённым русским алфавитом - ничто иное, как сознательная или по глупости диверсия против карачаево-балкарского языка. Суть её состоит в том, чтобы отдалить от письменной речи карачаево-балкарцев. Подобный алфавит не приспособлен к существующим клавиатурам, что также отдалит от пользования в интернете, например. Да, и кому сдался этот уродливый алфавит?

Существующий карачаево-балкарский алфавит, в целом является самым оптимальным на данном историческом этапе. Да, нужно сделать унификацию и соответственно подкорректировать некоторые буквы.

Например, по моему мнению, надо использовать "дж", вместо "ж" существующего балкарского алфавита; вместо "нъ" карачаевского алфавита - использовать "нг"; также нужно внести в наш алфавит "мягкий знак" - "ь". И на этом всё!


Тахир МОЛЛАЕВ, п.Эльбрус, филолог.

17.08.2013

Цитата
Sabr пишет: Предложенный вариант алфавита с крючками и чёрточками, с искажённым русским алфавитом - ничто иное, как сознательная или по глупости диверсия против карачаево-балкарского языка. Суть её состоит в том, чтобы отдалить от письменной речи карачаево-балкарцев.

Sabr, прочитав то, что Вы пишите, можно подумать, что члены комиссии по унификации орфографии КБ языка спят и видят, как бы навредить карачаево-балкарскому языку.
4-е буквы с крючками, абсолютно с такими же крючками, как буквы Ц и Щ. И что? Эти буквы(Ц и Щ) искажают русский алфавит и выглядят уродливо?
1-а буква с черточкой - буква Ө, которая будет писаться вместо Ё.
В чем суть реформы? - Комиссия предложила унифицировать карачаевский и балкарский алфавиты, заменив диографы КЪ, ГЪ, НГ, НЪ на буквы Қ, Ғ и Ң. И ввести в алфавит 2-е новые буквы Ө и Ү.

Азат,

1. Не по адресу обращаещься - это пишет Тахир Моллаев, филолог. Я сюда ставлю все материалы, касающиеся алфавита, чтобы Комиссия могла (собранное в одном месте мнения людей) анализировать и сделать выводы.

2.Тебя надо ввести в состав Комиссии ( а может ты один из членов Комиссии, просто прикидывашься казахом? шучу), иначе этот вопрос не решить.

3.Читай внимательно - как на эти новшества реагируют преподаватели языка и литературы КЧГУ, учителя школ, писатели, журналисты. Там есть ответы на все твои вопросы.

Цитата
Sabr пишет: Къарачай-малкъар тилни джазмасыны тарихинден бир-эки сёз. Бармыды бизни джазмабызны тарихи, огъесе джокъмуду? Буруннгудан алыб къарасакъ, бюгюн бизни къолубузда тил сагъынылгъан сынгар бир эсгертме китаб джюрюйдю: Хасанланы Назирни «Къарча» деген китабы. Аны уа нек бырнак этиб джашайбыз кесибиз огъуна, ангыламайма...

Sabr, аны ангылар ючюн . джюрекни ачыб окъургъа керексе.......бир сёз джюрюйдю орус писателледе: Пастернака я не читал....но я против его романа -деб ....аллайын бизникиле да ,через строчку окъуб ангылыйалмайдыла.
ОЛ китабны ангыларгъагъа базанг болургъа керекди.......тилини ,тарихни ангыларгъа керексе......
Къалай къуйгъун къаумланы мыйыларына- таула , ташла , ёзенле, суула,......къарачай тилде СЁЛЕШГЕНЛЕРИН......кеслерин андан, мындан туудурадыла, джаратадыла - сора къарачай деб, джаздырадыла.

Назирни китабындан сёзле бла кеслерини атлары бла сёзлюкле джарашдыргъанланы табханма.....)))))
Эки китабым барды.....бири аз болмасын ,деб....

Кергелен пишет:

Цитата
Назирни китабындан сёзле бла кеслерини атлары бла сёзлюкле джарашдыргъанланы табханма.....))))) Эки китабым барды.....бири аз болмасын ,деб....

Кергелен, электрон вариантлары бар эселе, кютюпханеге/библиотекагъа салынсала иги боллукъ эди...

Цитата
Сабр пишет: Хасанланы Назирни «Къарча» деген китабы. Аны уа нек бырнак этиб джашайбыз кесибиз огъуна, ангыламайма...

"Къарча" деген китабында Анттёзлю(Хасанланы Назир) эки китабы богъанын джазаед. Бири уллу, экинчиси гитче.
Ма ол гитче китабчыкъны хайырландырыб "Къарчаны" джазгъанды. Ол бирсини уа Ленинградха эльтеди, анда басмаларгъа деп.
Керекли джерде алимлеге кёргюзгенди, ала басмаларгъа унамагъандыла, китабны уа бизде къой деб тилегенлле, бу унамай китабы бла ызына къайтханды. Кёб турмай китаб тас богъанды ("ызындан тюшгенле богъанла" дегенча англагъанем ).
Китаб ол "хазарчелик" ((Арамейский, иудейский, древнееврейскии)?) харифле бла джазылыб богъанды, гитчеси - араб
харифле бла хазар тильде.

"Игилик этеме деп, аманлыкъ этиб къойдум" деп кеси бек къыйналгъанын джазаед.

Энди ол китабны табар мадар болса, бек кёб зат ачыкъланныгъед.

http://www.elbrusoid.org/forum/forum5/topic22847/
къарачай-ногъай кафедраны устазлары алфавитни юсюнден (видео)

Цитата

Sabr пишет: Предложенный вариант алфавита с крючками и чёрточками, с искажённым русским алфавитом - ничто иное, как сознательная или по глупости диверсия против карачаево-балкарского языка. Суть её состоит в том, чтобы отдалить от письменной речи карачаево-балкарцев. Подобный алфавит не приспособлен к существующим клавиатурам, что также отдалит от пользования в интернете, например. Да, и кому сдался этот уродливый алфавит? Существующий карачаево-балкарский алфавит, в целом является самым оптимальным на данном историческом этапе. Да, нужно сделать унификацию и соответственно подкорректировать некоторые буквы. Например, по моему мнению, надо использовать "дж", вместо "ж"существующего балкарского алфавита;вместо "нъ"карачаевского алфавита- использовать "нг"; также нужно внести в наш алфавит "мягкий знак" - "ь". И на этом всё! Тахир МОЛЛАЕВ, п.Эльбрус, филолог.

полностью согласен

интересное стахановское начинание - унификация языка... Все прочитать в теме не удалось, но суть и так понятна. Такие глупые идеи отдельных людей занимают умы и время многих, а в итоге только вредят. Совершенно не нужно два прекрасных крыла одного языка закатывать под единый лингвистический асфальт! Кто эту глупость придумал? Лучше больше усилий прилагать к изучению языка в его разных диалектах. Это развивает мозги, а не унификация. Я например совершенно не доволен тем, что в школах Черекского района и Хасаньи не дают материал на ц-диалекте. Пусть это будет не основной материал. Если мой отец, моя мать, все мои предки совершенно прекрасно владели и владеют этим диалектом (скажу больше - в малкъарском диалекте очень много уникальных слов и словообразований. Уникальны сами интонации и контексты. Выражение юмора через язык тоже совершенно иначе происходит) то зачем детей в школе учить какому-то унифицированному языку? Что они будут потом в жизни делать с этим унифицированным языком? Вести деловую переписку? Или читать какую-нибудь юмористическую газету типа "Заман"? Вот они там, в "Замане" уже все унифицировали давно! Да так, что обхохочешься) ... Уф-ф...

Диалекты наше богатство и на них никто не покушается. Другое дело - единый литературный язык. Аллахха шукур, он есть и сложился на основе карачаево-баксано-чегемского диалекта.
В 1960-е годы и алфавит был единый, это подтерждает статья из официальной балкарской газеты. И очень недальновидно поступили некоторые малкарские ученые, что отошли от "дж" и начали писать "ж". Их местечковые амбиции приходится расхлебывать нынешним поколениям.
Абсолютно прав Тахир Моллаев, филолог из п.Эльбрус, когда пишет:
"Предложенный вариант алфавита с крючками и чёрточками, с искажённым русским алфавитом - ничто иное, как сознательная или по глупости диверсия против карачаево-балкарского языка. Суть её состоит в том, чтобы отдалить от письменной речи карачаево-балкарцев. Подобный алфавит не приспособлен к существующим клавиатурам, что также отдалит от пользования в интернете, например. Да, и кому сдался этот уродливый алфавит?

Существующий карачаево-балкарский алфавит, в целом является самым оптимальным на данном историческом этапе. Да, нужно сделать унификацию и соответственно подкорректировать некоторые буквы.

Например, по моему мнению, надо использовать "дж", вместо "ж"существующего балкарского алфавита;вместо "нъ"карачаевского алфавита- использовать "нг"; также нужно внести в наш алфавит "мягкий знак" - "ь". И на этом всё!".

Комиссия должна была решить одну проблему, касательно алфавита: проблему "дж" и "ж". До сих пор этот вопрос не решен. Сколько времени, энергии, денег потрачено. Жаль. Если балкарцы вернутся к "Дж", как в 1960-е годы, проблема моментально решится. Другие вопросы решатся без труда.

Но если "дж" и "ж" такой узел, который ни развязать, ни разрубить - тогда тоже не беда - все останется как есть. Опасность не в этом, а в другом: наши села, а вместе с ними наш язык, традиции исчезают. Кто мы будем без языка и родной земли? Вот об этом надо думать в первую очередь.

http://s155239215.onlinehome.us/turkic/27_Scythians/ZelenchukKudaevBalTur.htm

"ЗЕЛЕНЧУК ДЖАЗЫУНУ" МАЛКЪАР ТИЛНИ МУРДОРУНДА ОКЪУБ КЁРЮУ
"Коммунизмге Джол", 14 Февр 1965

Малкъар, къарачай миллетлени озгъан ёмюрледе историяларыны бир къауум белгисиз джерлерин ачыкъларгъа онг' берлик (бизни акъылыбызгъа кёре) бир шагъатлыкъ 1888 джылда Къарачайда бусагъатдагъы Архыз (Ырхыз) элден узакъ бармай табылгъанды. Илмуда ол «Зеленчук таш» деб белгиленеди. Бу бир шырхы ташдан этилген сынды. Ташны юсюне джазыу керкилиб, грек харфла бла этилгенди. Алай грекча окъуб кёргенде бир да магъана чыгъаралмагъандыла. Андан сора академик В. Ф. Миллер 1893 джылда ташны джазыуун дюгерча (осетинча) окъургъа кюрешгенди. Алай ол окъуу да доюнду дерге къыйынды. Миллерни окъугъанын, эндиледе (совет заманда) проф. В. И. Абаев, проф. Б. А. Алборов эм доцеит Г.Ф. Турчанинов бир бири ызындан игилендириб кёргендиле. Болса да, джазыудан къуру да адам атладан башха хазна зат чыгъаралмагъандыла. Аны да джазыуда болмагъан харфланы къоша, джазыуда болгъан харфланы уа джартысын ата кетгенден сора болдуралгъандыла. Бу башда айтылгъан алимлени окъугъанларын шарайыблары эм къолайсызлыкълары А. Ж. Кафоевну 1963 джылда Нальчикде чыкъгъан «Адыгские памятники» деген китабында толу тохташдырылады. Андан ары аны юсюнден айта турмай, окъуучуну ол китабха джиберебиз.
А. Ж. Кафоев бу аты айтылгъан китабында ол джазыуну къабарты тилде окъургъа кюрешеди. Болса да аны окъуууну шарайыблары, терс джерлери «Зеленчук ташны» джазыуун андан алгъа окъугъанланы шарайыбларындан аз тюйюлдюле. Былайда аладан джангыз бек чюйре келген бир-эки шартны айтыб чекленейик. Джюз джылла бла христиан сын ташлада ΙΣ ΧΣ деген эки къысхартылыб джазылгъан сёз Иисус Христос (Исса файгъамбар) деб окъулуб келгенди.
Кафоев'а аланы «ищхьэщ» деб окъуйду (бу сёзню магъанасын ол «аны башы» деб береди). деген сёзню бла 7-чи тизгинде I харфны магъаналарын'а затха да келтиралмай къояды. Ма дагъы да аны окъугъанында бир сёзню магъанасыны юсюнден. айтайыкъ. Ол сёз ташны 19-чу эм 20-чы тизгинлеринде харфладан къуралады: ΚΑΝΗΤЭΗΡ. Ол сёзню А. Ж. Кафоев «къантазыр» деб окъуйду. Бу харфладан быллай сёз чыкъмайды, ол бири. Экинчиси уа, «къан» — тюрк, «тазыр» а араб сёзледиле. Бу эки сёз адыг тилледен биринде V ёмюрде (эндиги тергеу бла) табыллыкъ болурму эдиле? Анда да, «къантазыр» деген сёзню магъанасын бир да келишдиралмайды. Башха джерлеринде да джетишим'сйзликле эм ачыкъ терсликле кёбдюле.
Мен Зеленчукда табылгъан ташны джазыуун малкъар-къарачай тилде окъуб кёреме. Былайда къысха, аны бла байламлы оюмладан бир къауумун айтама. Анга кёре, окъуучу кеси Зеленчукдагъы сын ташда джазыу, малкъар тилни Черек аузунда (Малкъар ауузу) бусагъатдагъы тилини мурдорунда этилгенин кёрлюкдю. Алай мында сёзлени бусагъатда тас болгъан не да тюрленнген сыфатлары да барды. Болса да, анда малкъарлы не да къарачайлы сёзлени асламын бёк тынч ангыларчады.
Джазыуда болгъан харфланы эм белгилени мен былай чыгъарама:
ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НКОЛАОΣ ΣΑΧΗΡΝ ΦΟΙΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦΟΣΡΤΠΑ ΚΑΘΑΡΠΑ ΚΑΟΑИΦΟГΡΤ ΑΝ ΠΑЛΑΝΑΠΑ ЛАNНФОΓРТЛАКА ΝΗΤЭΗΡ ОЕ. ОО ΣЛ.
Джазыуну сёзлеге былай бёлеме (мен мындан башха тюрлю да бёлюб кёргенме): джазыуну сёзлеге бир джети тюрлю бёлюб кёргенде, бирде джазыу азыракъ, бирде уа аслам тюрлениб окъулады: былайда бу айтылгъан джети тюрлюден бирин келтиребиз:
ΙΣ ΧΣ ΟΑΓΣ НКOЛАOΣ ΣΑΧ НРИФ ΟΙ ΧΟΒΣΗ ΟΡΣΗΦ ΟΣΡΤ ΠΑΚΑΘΑΡ ПА КАОАИФ ОГРТАН ПАЛ ΑΝΑ ПАЛАΝФ ОГРТЛАКА ΝΗΤЭΗΡ ΘΕ. ОО ΣΑ.
Грекча ол заманда харфланы бла тауушланы келишиулерини, юсюнден джангыз бир ненча сёз бла чекленебиз (башха джерде тынгылы статьяда мында айтылгъанланы барында да• ишекликге джер къоймай, тынгылы бегимлерме).
Византияны тилинде δ таууш болмагъанды. Аны себебли Π харф δ тауушну да белгисиди. Аны Миллер бла Абаев да айтадыла, В уа в тауушну белгисиди. Тюз анга ушаш, Σ бла Н, Ц бла Ы тауушну да белгилейдиле. Окъугъанда джазыуну 9-чу тизгини бек къыйнайды (суратха къараса ол белгили кёрюнеди).
Эшта, анда джазыуну этген О-ну ызындан Р-ны джазарыгъын унутуб Σ ни джазыб тебрегенди. Р-уа О-ну бла Σ-ни арасында къалгъан мардадан аз джерчикге сыйыныргъа, андан да къыйын'а, ташны ол джерини эки джанында О-ну бла Σ-ни джазгъан заманда, гирдахланиган кесеклерин. къобармай, джазаргъа онг къалмагъанчады. Ол заманда джазыуну этгениге, тюз бу 9-чу тизгиндеча, РР-ны Σ-ни ызындан джазыб, сора ызлыкъла бла Р-ны О-ну бла Σ ни арасында окъулургъа керекди деб кёргюзгенден таб акъыл табыллыкъ болмаз эди. Алай эсе уа 9-чу тизгинни ΟΡΣΗΦ деб окъургъа керекди.
Бек алдагъы ΙΣ XΣ деген эки къысхартылгъан сёзню Иисус Христос деб окъуйбуз. Тюз аныча, 21-чн тизгинде ΘΕ дегенни да, къысхартылгъан сёзге тергеб, джазыуну къалгъаныны магъанасына кёре, бу джол ТЭЙРЭ деб окъуйбуз.
Греклиледеча тергесек, 21-чи тизгинде 79 деген санны кёргюзтеди. (Андан башха сан келишмейди). . Ахырда, джазыуда тюбеген эки дифтонгну юсюнден: ОА-ны ё-ча окъуйбуз, ΟΣ-ни уа орус ю-ча не да йу-ча.
Энди джазыуну тюз болгъанынлай (шёндюгю тилге кёчюрмей бусагъатдагъы малкъар алфавит бла беребиз. (э узун — э-ни белгисиди):
«Иисус Христос. Ёгс Ыколаос. Цах эриф οй ховсэ. Орсыф Осрт бакъатар ба. Къатаиф Юртан Бал Ана баланыф. Юртлака нэтэр Тэйри? 79 зл».
Бу джазыуну былайлай окъуна къыйналмай кёб таулу, артыгъыракъ да черек ауузчу малкъарлыла, ангылаяллыкъдыла. Алай шёндюгю литература тилге келишмеген джерлери уа кёбдю. Анга сейир этерге керек болмаз. Нек десенг, бу джазыугъа минг джылгъа джууукъ болады. (Аны юсюнден артдаракъда антырыкъбыз). Андан бери уа тилде тюрлениуле бек кёб болгъандыла. Бусагъатда Малкъарда, Къарачайда юйге «ой» деб айтмайла. Бурун'а, эштада, Кавказ-да тюрк тилли халкълада алай айтхан адет болгъан болур. Анга ийнаныр ючюн Москвада 1963 джылда чыкъгъан «Тюркологические исследования» деген китабпы 143-чю бетин ачыб Э. Р. Тенишевну статья сына къарайыкъ. Анда айтханнга кёре, бюгюнледе Къытайдагъы уй-гурланы (тюрк тилли халкъ) яркендча сёлешген къаууму «ой» деб юйге айтады.
Бусагъатда таулула йурт — «юрт» демейдиле, «джурт» дейдилё. Алгъынигы джолун'а Зеленчукну ташында джазыу ангылатады. Андан сора да аны юсюнден шёндюгю тилден эки юлгю эскертейим: «ат йер» — «атджер» эм «бу ийыл» — «быйыл» деб, «ат джер» (джер-иер) эм «бу джыл» (джыл-йыл) деген бла бирге, бир магъананы берирге, эсге келгенича, бирин биринден игиге санамай джюрютебиз.
Суу Ана, Жел Ана д. а. к. (эртеде ийнаныулагъа кёре) сууну, джелни д. а. к. затланы иеси, оноучусу барды деген магъанада джюрюген хапарланы ким эштмегенди? Бу ташда уа «Бал Ананы» аты къабырына таш салыниган киши джылны къайсы кезиуюнде ёлгенин белгилерге айтылады. «Бал Ана балланыф» деген сёз «малла ёрге ётген заманда» деуню иёгериди. «Бла» деген сёзюбюз бла бирге не да аны орнуна «ба» деген, бусагъатдагъы тюрк тиллени бир кьауумунда джюрютюлген, сёз бу ташны джазгъанланы тиллеринде да болур эди.
Атланы юсюнден бир кесек айт-хандан сора, сюзюле тургъан джазыуну къалгъаны шёндюгю тилде белгиленир.
Иисус-Христос бла Тейрэ кёчюрюлюр керекли тюйюлдюле.
Ёгс Ёгюз сынны иесини кристан дин берген Ыколаос деген аты бла тенг джюрютюлюб болгъан кесини миллетини тёрелериндеча аталгъан атыды.
Осрт — сьнны иеси бла къачан эсе да урушхан багъатырны атыды. Бу тюрк тилли миллетледе джюрюген атладан болмагъаннга ушайды.
«Бакъатар» деген сёзню не энчи атха не да дукъум атха санаргъа боллукъду. Аны ючюн джазыуну магъанасы аз тюрленеди. Татаркъанны джырында ол сёз барды: «Багъатыр улу Татаркъан, бойнунга салдыиг ат аркъан...».

Энди джазыуну Малкъарны эм Къарачайны бюгюннгю тиллеринде джазайыкъ (Чегемни тилинде):
«Иисус Христос. Ёгюс Ыколаос. Чакъ эриб юй къойубса. Урушуб Осрт багъатыр бла. Къатайыб джуртдан Бал Ана балланыб. Журтлагъа не этер Тейри? 79 джыл».
Кезиу бу сын таш къайсы заманда салыннганын сюзерге джетгенди. Кесигиз суратда кёргенча, бу ташны юсюнде джору барды. Ташны ям джазыуну башха сын ташла бла эм джазыула бла тенглешдириб кёрюб, академик В. Ф. Миллер Зеленчук таш 1013 джылда (биз джазгъаннга тохташдыргъанды).
Биз да алыкъа ол оюмдабыз. Алайды да, ташха 951 джыл болады.
Башда айтылгъандан бу зат тохташдырылады. Зеленчукда табылгъан бу башда этилген джазыу малкъар-къарачай тилде окъулады эм да малкъар-къарачай халкъланы буруннгу тёлюлери этген джазыуду дерчады. Тили артыгъыракъ да черек ауузлу малкъарлыланы тиллерине джууукъду. Алай эсе, малкъарлыла бла къарачайлыла шёндю джерлеринде (кёбле эндиге дери санагъанча XIII—XIV ёмюрден бери угъай) не аздан тергегенде да XI ёмюрню башындан бери джашайдыла. Ала XI ёмюрде кристиан динни тутхандыла, аны бла бирге грек алфавитни мурдорунда кеслерине алфавит къураб, окъуулу - джазыулу болгъандыла. Бу джазыуда грек алфавитде болмагъан эки харф барды: Э бла И. Бу эки харф болгарлы Кирилл (Константин) тохташдыргъан эсги славян алфавитде бардыла.
Энди сёа историклениди. Бу шартлагъа тыяна, Шимал Кавказны халкъларыны историясын джангыдан таб джарашдырыргъа онг чыгъады.
Зеленчукдагъы ташны джазыууну («Зеленчук» деген сёз малкъарча «Зыланчыкъ» деген сёздю. Аны орусча айтханда бузуб, «Зеленчук» дегендиле) 1963 джылда малкъарча окъуб, аны юсюнден 1964 джылны 23 октябрында Къабарты-Малкъар илму-излем институтну малкъар тил эм археология секторларыны бирге джыйылыуларында айтхан эдим.

М. КУДАЕВ,
физика-математика илмуланы
кандидаты.