Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

"АДАМЛАРЫГЪЫЗНЫ, ДЖЕРИГИЗНИ ДА СЮЙДЮМ".

Бек сейир статья. Биз къаллай огъурлу, тынч халкъбыз. Джуртларында джашаялмагъанла, бары бизге келедиле. Татар да, азербайджан да, эрмен да, курд да, дагъыстан да, чечен да, ёзбек да, таджик да, чыган да... Бизни республикада ким къаллай бир болгъанын перепись ачыкъ этер. Алай а, дунияны бизни джуртха къуюлгъаны - бизге игимиди, аманмыды? Эм ахырында аланы ичинде къарачай тас болуб, кёрюнмей къалырмы? Къарачай оноучулада-къуллукъчулада бу затха сагъыш, къайгъы этген киши бармыды экен?

Дагъыда:
Бу бизни бек сюйгенле, республикаларында тамадаларына айтыб, малкъар халкъны проблемасына бир болушлукъ этдиралмазламы?

Tinibek

Бек таб джарашдыргъанса. Халатлары да джокъну орнундады. Джангыз, айтханымча, ол статьяны эм аллындан башлаб, бир-бири ызындан барырча болса... Аллах кюч берсин!

Sabr
Dzhangyz, aythanymcha, ol statyany em allyndan bashlab, Bir Biri yzyndan baryrcha Bolsa

82 номeрдeкин табалмадым, калганланы "Биз Каллай Бирбиз" тeмага джараштырырга кюрeштим.

Tinibek

82 номерде ол материал джокъ кёре эдим, бош излетгенме, кечериксе.

"Биз къаллай бирбиз?" - алимлеге да, тюз окъуучулагъа да джарарыкъды. Магъаналы джазыуду.

Sabr
Тамам о заман

Tinibek
Салам!

Ол статьяны аягъы басмаланды "Къарачай" газетде (?87). Энди аны "Биз къаллай бирбиз?" теманга салсанг - иш тамам болур.

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?68). Статьяны аты "ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА МИЛЛЕТИБИЗНИ КЁТЮРЕМ ЭТЕДИЛЕ" -1-

ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА МИЛЛЕТИБИЗНИ КЁТЮРЕМ ЭТЕДИЛЕ

Адамла къууанчларында, Акъыйынлыкъларында, намазчы атала, анала намазларыны артында кёб тилек этедиле.

Ала дууаларында къралыбызгъа тынчлыкъ-рахатлыкъ, миллетибизге бирикмеклик, игилик, ёсюб келген тёлюге саулукъ, насыб Уллу Аллахдан тилейдиле. Ол кёб тилекни ичинде, унутулмай, хаман айтылыб тургъан бир тилек барды: ?Аллах, бизни балаларыбызны, ёсюб келген тёлюню илинмек аджалдан сакъла!? - деб.

?Илинмек аджал? неди? Бу философия-акъылман ангыламакъны ачыкълагъан къыйынды. Джамагъат билгенден, тюз ауруб, тёшегинде ёлмеген илинмек аджалдан ёлгеннге саналады. Аны ючюндю ёлюгю эсине тюшген адамны тилеги: ?Къадарынг болгъан Аллах, Сен меннге тюз ёлюмден, джатхан орунумда ёлюрге буюр!? - деб. Ким да кёреди, тюз ууахтыдан ёлгенни санындан эсе ажымлы, замансыз ёлгенни саны кёбге артыкъды.

Илинмек аджалны сылтаулары мардасыз кёбдюле. Адамла суугъа кетиб, уугъа барыб, агъач кесе, авариягъа тюшюб, аракъыдан кюйюб, тютюн ичиб, наркотиклени, аман адамланы заранындан, табигъат палахладан замансыз дуниядан кетедиле.

Илинмек аджалла кёб тюрлю болсала да, эки къауумгъа бёлюнедиле. Биринчи къауум илинмек аджал адамгъа, миллетге тыш кючню зарауатлыгъындан джетеди: табигъатдан, аман адамдан, кесинги къралынгдан. Сёз ючюн, джер тебреннгенден, суу къобхандан, уллу джелден кёб адам къырылады; бир аман адам башханы ачхасын, рысхысын алыр муратда, джашыртын сампалны тартады да, ёлтюреди; фашист Германия, уллу планла салыб, кесине джер, байлыкъ къошар ючюн, Экинчи дуния къазауатны ачады, 55 миллион адамны джашауун юзеди. Не уа, СССР 30-40-чы джыллада кесини миллионла бла адамларын болмагъан сылтаула бла дуниядан тас этгенди.

Ачыкъ белгилиди, адамлагъа, миллетге тыш кючден келген зарауатлыкъ адам улуну къарангылыгъы бла байланыб болгъаны. Халкъны къарангылыгъын хайырландыра, залимле - наполенла, гитлерле, сталинле - миллетлерине энчи насыб излейдиле, аны бла биргелей ала тарихни сыйлы бетлерин алыргъа сюедиле. Адам улу къарангылыкъдан бек акъырын чыгъа барады. Ол огъай, миллетлени ызына, къарангылыкъгъа, кетген заманлары да болады.

Айтханыбызны бегитген кёб мисалны тарихде, джашауда кёребиз.

Адамгъа, миллетге тыш кючден келген зарауатлыкъла адамны аманындан, ханладан, бийледен кърал тамадаладан келе эселе, ол къыйынлыкъланы тыяллыкъ, тыярыкъ да кеслеридиле. Алай болур ючюн а, кърал демократ джорукъда джашаргъа, аны тамадалары да керти демократла болургъа керекдиле. Алай болмаса, залимлени залимликлерин тыяргъа, бизде, тюз халкъда, къарыу джокъду. Демократия болмагъан къралда джамагъат къанатсызды.

Джангыз бизни этерибиз: ?Аллах, халкъны, адамланы Сен джазыкъсын, къралны башына джараулу оноучула тюшсюнле, ишни ала миллет излегенча этсинле?, - деб тилеудю...

Биринчи къауум илинмек аджалла адам улугъа, башында кёргюзтгенибизча, уллу халеклик келтиредиле. Бу халекликле боллукъ тюл эдиле кърал башчыла тюз атласала, закон бла ишлеселе, кеси неда миллет эгоизмлери, амбициялары болмасала. Залимлени фитналыкъларын тыяр ючюн адам улу бир акъылгъа келирге, къарангылыкъны да (олду аны сокъур, къарыусуз этиб тургъан) тас этерге керекди. Не джашырыу, алай болур ючюн кёб заман керекди. Ары дери уа адам улу къатыша, адамла да къарангылыкъдан залимлеге замансыз къурманлыкъ бола барлыкъдыла. Тюздю, бусагъат дунияда 200 къралны ичинде джашауну таб къурагъанла бардыла: Япония, Сингапур, Германия, Норвегия, Швеция, Голландия, Дания, Бельгия, дагъыда алачала. Бу къраллада, Солженицын айтханлай, адамны сакълау, аны сыйын кёрюу бек мийик дараджадады.

Адамланы тыш кючден ёлюмню, палахны тыяргъа къарыулары нолгъа джууукъ эсе да, илинмек аджалны сылтауларын тыяргъа, тыялмасала да, аз этерге къолларындан келликди.

Экинчи къауум илинмек, ажымлы аджалланы адамла кеслери кеслерине келтиредиле. Уллу кёллюлюк, къарангылыкъ (Аллахны эм уллу джаулары), дюргенлик, сансызлыкъ, телисине эришмеклик, зарлыкъ, миллетин сюе билмегенлик, аны джакъламагъан, къарыуу бола тургъанлай, анга болушмагъан, миллети не бола тур-

--------------------

гъанын кёрмеген, хоншусуну иги затын башына тартмагъан, хар атламын ?тукъумум, миллетим манга не айтырла? деб, эте билмеген, джарамагъан къылыкъланы къурутургъа кюрешиб турмагъанлыкъ, къысхасы, толу адам халда, джашау излегенча, джюрюмегенлик аны баш сылтауларыдыла. Ол затла кёбюбюзню къыйнайдыла, миллетибизни да къалгъан миллетлени ичинде мутхуз этедиле.

Джокъду тыбырыбызда джылыу, берекет - уллу гитчени, гитче уллуну эсгериб, эски заманладача, джюрюген тюбемейди. Башында кёргюзтген чирик адетлерибиз, башчыларыбызны сансызлыкълары миллетни алгъа барырына чырмау боладыла. Къыйынлыкъны ачысын къат-къат чайнагъан, учузлукъну сынагъан халкъ, къарачайлыла, кимден да бек бир джумдурукъ, эгеч-къарнаш болуб джашаргъа керек эдик. Ол зат бюгюн бизде джокъду. Бу барыудан барсакъ, бусагъат дунияда глобализация (чексизлик) барады да, ол миллетибизни дженгил заманда тас этерикди, джуртсуз да къоярыкъды. Чексизлик ?алтын миллиардны? горда бычагъыды. ?Алтын миллиард? тоя билмеген Джелимауузду.

Ол миллетлени, къралланы чайнамагъанлай джутуб барыргъа излейди. Аны не болгъанын, антиглобалистле ангылайдыла. Ма, аны ючюн, ала чексизлик бла кюрешни бардырадыла. Бу кюнледе дунияда эки мингден артыкъ тюрлю миллет джашайды. Алай эсе, аллай бир тил да джюрюйдю. ЮНЕСКО билдиргенден, аллыбызда 50 джылны ичинде дунияда бюгюн джашагъан тилледен 600 ёллюкдю. ЮНЕСКО ачыкъламайды ол 600-ге къайсы миллетле киргенлерин. Мен ангылагъан, джашауубузну тюзетмесек, анга гыбыча къадалмасакъ, ол дуниядан тас боллукъ миллетлени ал тизгинлеринде барлыкъбыз. Анга шагъатлыкъ эте тургъан миллетибизде кёб ышанла джюрюйдюле.

Бармыдыла мадарла миллетибизни миллетлигин сакъларгъа, аны ёмюрюн узакъ этерге? Къыйынды, алай а бырдыла!

Башында айтханыбызча, экинчи къауум илинмек, ажымлы, замансыз аджалны сылтауларын адам кеси кесине уллу кёллюлюкден, дюргенликден, сансызлыкъдан - джашай билмегенден - чакъырады. Билгеннге, кесибиз кесибизге салгъан къыйынлыкъла табигъат берген, кърал неда башха кърал салгъан къыйынлыкъладан, ёлюмден чыртда аз тюлдюле, кёб тюл эселе. Табигъат, кърал адам улугъа зарауатлыкъны заман заманы бла джетдире эсе, адамла уа джарамагъан къылыкълары бла, ёлюмню кеслерине хар кюнде, кечеде табадыла.

Алай бла дуниядан джаш къауум, джашаугъа эм керекли къауум, джашамайын кетеди.

Адамны къолундан келликди (кёблени келген да этеди) кеси этген терсликни тюзетирге. Сынгар эслеб джюрюрге керекди. Мийик культуралары болгъан къраллада адамла джорукъгъа сыйыныб джюрюйдюле, джарамагъан затны этмейдиле.

Статистика билдиргенден, аллай къраллада, кеси кесине къыйынлыкъ салыб ёлгенлени саны кёб кереге азды.

Алай эсе, биз да культурабызны кёлтюрейик, джорукъ бла, закон бла джюрюйюк, игилеча, ашхылача джашайыкъ! Ийнаныгъыз, джашауубузну игиге бурургъа кёб зат, уллу къарыу керек тюлдю. Биринчиге, бусагъатда унутулуб бара тургъан адет-тёре джорукъланы джашаугъа бурсакъ, ол кёбге игиленникди, миллетибиз да кётюремликден чыгъарыкъды. Бюгюнлюкде бизде джюрюген джалкъаулукъ, ичкичилик, тютюн тартхан, алдау, урлау, ёлтюрюу, улху алыу, фитналыкъ, саякълыкъ алгъын миллетибизде джюрюмегендиле, болгъан эселе да, айданджылдан аланы бир къаууму тюбегенди, кёбюсюнден миллетни хапары болмагъанды. Къарачайлыланы джерлери дыккы, ташлы, аз хайырлы болсала да, къаджыкъмай урунуу бла Кавказда бютеу миллетледен эсе бай джашагъандыла. Тарихчиле шагъатлыкъ этгенден, юйсюзкюнсюз, садакъачы болмагъанды.

Къарачайда аракъы, тютюн ХХ-чы ёмюрню аллына дери джюрюмегенди, эсириб, хунагъа кесин ургъан болмагъанды, орамда джыгъылыб тургъан тюбемегенди. Уру, алдау бек сыйсызлыкъгъа саналгъанды.

Къарачайлыла юч-тёрт айгъа джайлыкълагъа кетселе, юйлерине кирит салмагъандыла. Эркишиле шкокну уугъа, къаманы омакълыкъгъа айландыргъандыла, ала бла адам ёлтюрмегендиле, ол огъай, тюйюшде хайырландырмагъандыла.

Къарачайда саякълыкъ эм бедиш затха саналгъанды. Ол тиширы-

------------------------------

уну, эркишини да бирча учуз этгенди.

Саякълыгъы болмагъан, ариу хауада, эт бла акъ ашаб джашагъан адам ариу эмда агъачлы болгъанды. Аны ючюн саналгъандыла къарачайлыла Кавказда эм чырайлы адамлагъа.
Миллетибизни башында айтылгъан махтауларын мен миллетчилик ауруудан ауруб чыгъармайма. Къарачайлыланы ариу къылыкъларын тарихчиле, алимле, джазыучула кёб заманны мындан алгъа джыллада, ёмюрледе кеслерини джазма ишлеринде кёргюзтгендиле.

Миллетни къыйынлысы ата-бабаларыны ашхы адетлерин, джорукъларын, джюрютюлген намысын тас этеди. Бусагъатда Россияны миллетлерини трагедиясы, къарачайлыла да ичинде болуб, иги адетлерин унутхандыла, аланы орунларына джарагъан зат а къуралмагъанды.

Алай бла джашауубуз абына, къатыша барады. Иги, эски миллет адетлерибизни бардырмай, кесибизни тюзетирге джашауубузну игилендирирча мадар излемей, кесибизде неда башхалада илинмек аджалдан ёлген болса: ?Аллах, алай буюргъан эди, аджалы джетди, дуниядан кетди?, - деб, сакъланмагъан къыйынлыкъда кёлюбюзню басаргъа кюрешебиз. Огъай, Аллах: ?Бар да, башынгы къаядан ат?, демейди. Аллах башына мадар этгеннге къадар этеди! Аварияла, башха къыйынлыкъла уллуладан чыкъмай, кёбюсюне джаш тёлю бла байланыбдыла. Алай эсе, былагъа артыкъ эс бёлюрге керекдиле ата-ана, джууукъ-тенг. Къыйынлыкъны башы чёрчекликден, дюргенликден, тели эришмекликден, адамны бишмегенлигинден келеди.

Бютеу джанладан Аллах къуру адамгъа бергенди акъылны. Аны бла биргелей анга эки джол бергенди: бири - шерият, экинчиси - шайтанны джолу. Адамны кесине къойгъанды Аллах къайсы джолну барлыгъын. Биз бусагъатда шайтанны джолун сайлайбыз. Шайтанны джолу бла барыб ёлсек: ?Аллах алай буюргъан эди?, - дейбиз! Къояйыкъ джахилликни, кюрешейик терслигибизни, терслени да тюзетирге!

Айыб этмегиз, мен сиз билмегенни айтмайма, къралны закону бла шерият бир-биринден узакъ кетмейдиле. Адамдан ала излеген: къарангылыкъдан чыгъаргъа, уллу кёллю болмазгъа, атагъа-анагъа иги болургъа, джу

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?68). Статьяны аты "ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА МИЛЛЕТИБИЗНИ КЁТЮРЕМ ЭТЕДИЛЕ" -2-

Бютеу джанладан Аллах къуру адамгъа бергенди акъылны. Аны бла биргелей анга эки джол бергенди: бири - шерият, экинчиси - шайтанны джолу. Адамны кесине къойгъанды Аллах къайсы джолну барлыгъын. Биз бусагъатда шайтанны джолун сайлайбыз. Шайтанны джолу бла барыб ёлсек: ?Аллах алай буюргъан эди?, - дейбиз! Къояйыкъ джахилликни, кюрешейик терслигибизни, терслени да тюзетирге!

Айыб этмегиз, мен сиз билмегенни айтмайма, къралны закону бла шерият бир-биринден узакъ кетмейдиле. Адамдан ала излеген: къарангылыкъдан чыгъаргъа, уллу кёллю болмазгъа, атагъа-анагъа иги болургъа, джууукъну-тенгни тутаргъа, хоншунг бла ариу джашаргъа, кишиге зарлыкъ этмезге, дерт тутмазгъа, кесинге излеген игиликни башхагъа теджерге, къралынгы айтханын этерге (?КъурЫан айтханны да эт, кърал айтханны да эт?), гитчеликден ёлюр кюннге дери билим алыргъа кюреширге, юй бийченги бир зат бла инджитмезге, тиширыу да эркишини сыйын мийикде тутаргъа, ата-ана сабийлерини борчларындан чыгъаргъа (ашар, киер керекли этмезге, билим алдырыргъа) КъурЫан окъутургъа, акъыл-балыкъ болсала, юйлендирирге эмда юйдеги этиб чыгъарыргъа, харам хакъны ашамазгъа, намаз этерге, ораза тутаргъа, зекят берирге, къурман этерге, къарыуунгдан келсе, джашауунгда бир кере Кябагъа барыргъа, артыкълыкъгъа тёзмезге, хар кюнде, кечеде джараусуз къылыкъларынгы къурутургъа кюрешиб турургъа...

Аллахха бу башында айтылгъан излемледен не хайыр, не хата джокъду - ала анга керек тюлдюле, ала бары адамгъа керекдиле, анга хайыр берликдиле. Ол алай болгъанын илму бюгюн ачыкълаб бошагъанды.

Къуру намазны адамгъа хайырын алыб къарасакъ, ол адам улугъа саулукъну сакълагъан профилактика ишледен эсе да кёб хайыр береди.
Бардыла халкъла шериятны джолу бла атлай, кеслерине таб, бай, джашау къураб тургъанла (Сауд Арабияны, Катарны, Брунейни араблылары), бардыла миллетле адам законланы хайырландыра, насыблы джашагъанла (японлула, сингапурчула, немцала, дагъыда башхала).

Къарачай кёб ашхы адетин тас этгенди, джангы джорукъланы эбине киралмай, бюгюн джунчуб тургъан регионланы бириди. Бюгюн Россияда джунчууу болмагъан регион бек азды.
Хар регион, болумун ангылаб, анга кёре ишин бардырыргъа кюрешеди.

Бизнича гитче миллетчиклени джарамагъан адетле артыкъ да бек тыгъырыкъгъа тыядыла, джашауларын элек этедиле, ёмюрлерин къысхартадыла.

Алайды да, биз да джукълаб турургъа керек тюлбюз! Бу ишде, миллетни айныуунда, аны джангыдан тирилиуюнде джамагъат бирлешликле уллу къарыу салыргъа керекдиле.

-----------------------------

Бюгюн джараусуз къылыкъларыбызны, миллетибизге эм уллу оюмсуз зарауатлыкъ сала тургъан юч палахны юсюнден сёзюбюзню бир кесек толуракъ айтыргъа излейбиз. Адамгъа, миллетге да зараны бла джарамагъан адетлени ичинде, Аллах биледи, ичкичилик биринчи орунну ала болур. Ичкичилик адамны саулугъун, ангысын, сыйын алгъан бла къалмай, ёмюрюн къысхартады, терслик ишлени этдиртеди, юйдегини чачады, сабийле ата саулукъда ёксюз ёседиле, тёгерегинде джашагъанланы тынчлыкъларын бузады.

Мен аракъыны адамгъа, миллетге керти къыйынлыкъ сала тургъанын би-ринчи орус джазыучу В.Г. Распутинни 1987-чи джылда телевидениеде сёлешгенинден ангылаб башлагъанма (андан бери ичкини не тюрлюсюн да ауузума салмайма).

Ол джыл В.Г. Распутин кесине 50 джыл толгъан заманда Ярослав областда туугъан элине къонакъгъа келеди. Эл уллу, школ, элчи тенглери кёб.

Сейирсиндирген неди десегиз, белгили джазыучуну 50-джыллыгъы бла тенглеринден алгъышлай бир эркиши келмейди! Къайгъылы болуб соруб башлайды: ?Ол къайдады, бу къайдады, ол а къайдады?? - деб.

Джууабха эшитеди: ?Ол ёлгенди, бу ёлгенди, бу да ёлгенди?, - деб. Экинчи кюн джамагъат къабырлагъа барыб, кёб айланады, тенглерини сын ташларында джазылгъанланы окъуй.

Ол заманда айтады, кёзлеринде джыламукъларын сюрте: ?Испилась Россия. Пропадает Россия?, - деб. Къарачай Россияны бир гитче бутакъчыгъыды. Россия не ауруудан ауруй эсе, биз да ол ауруудан ауруйбуз. Арт заманда ишсизлик, миллетлеге сансызлыкъ, ичкичиликге джол ачханды.

Кесим кёрген, кесим сезген затны айтама. Мен Сынтыда джашайма. Сынтычыла кишиден кёб иче болмазла шайтан сууну, артха къалмай эселе да. Бир кюн хоншум бла ичкини юсюнден сёз башладыкъ. Ичкини элибизге салгъан заранын билир муратда элни башындан аягъына чыкъдыкъ, аракъыны ууундан ёлген адамланы санаб. Сынты уллу эл тюлдю. Сюйсегиз ийнаныгъыз, сюйсегиз къоюгъуз, аракъыдан ёлгенлени саны 86 болду, ичиб авария этгенлени санамай, 90 проценти джаш адамла, мени сохталарым.

Сюргюн къыйынлыкъдан элибизде ауур къартлыкъгъа дери джашагъан адам джокъду, эм къарт эркишиге 84 джыл болады да, ол да орундады. Аны юсюне да джаш адамла (эркишиле) дуниядан илинмек аджалдан къораб барадыла. Аллай юйдегиле бардыла, ичкини ууундан эки-юч кере джерге къарагъанла. Хар эл да Сынтычады. Къалай боллукъбуз алай бла юй, миллет?!

Ма дагъыда, адам тюшюнюрча бир хапар,кесим кёрген зат: 60-чы джылланы аягъында белгили къарт, хоншум Дудаланы Таубий джашына келин келтирген эди. Анга ол заманда 75-80 джыл бола эди.

Тоюна кесини тенглерин, кесича 12 къартны чакъыргъан эди. Тепсини тамадасы 100 джылгъа джете тургъан къарт, бек тири Джаубаланы Якуб, шапа да мен. Шапаны иши уа - аракъы къуюу.

Ишими тындыра, аракъыны къуюб, адетдеча, рюмканы тамаданы аллына салдым. Якуб: ?Къарнашчыгъым, рюмканы ары кетер?, - деди. Мен бу затха тамаша болдум. Джаубаланы Якуб арабча, орусча окъууу болгъан адам, совет властны къурагъанланы бири, Къарачайда, кёб заманны сюдю болуб ишлеген киши аракъы ичмегенмиди кесини узун джашауунда? ?Аллах эркинлик бермеген затны этмегенме?, - деген эди ол сорууума джууабха. Аракъы, тютюн ичмеген ол 12 къартдан тёртеулен чыкъды: Джаубаланы Якуб, Джаубаланы Азрет, Блимгъотланы Хасан, Очакъланы Джубрай. Ол тёртюсю къара кюч бла да элде бир адамны алгъа иймегендиле. Ойлашдыргъан - бу тёрт адам дуниядан 100-шерден артыкъ джыл джашаб ёлгендиле, джандетли болсунла.

Хар джылда аракъыны ууундан ёлгенлени саны къралыбызда 35-40, тютюнню заранындан 45-50, наркотикледен 35-40 минг болады. Ол осал къылыкъла аталаны, аналаны джылатхандан, байлыкъны, берекетни къурутхандан сора да миллетни намысын, адетин, джоругъун унутдурадыла, миллетни миллетлигин тас этерге болушадыла. Юйдеги миллетни тамалы, къаласы сюймекликни юсюнде ишленибди. Сюймеклик болмагъан джерде юйдеги джашау болмайды. Адамны туугъанындан ёлюб кетгинчи сюймеклик биринчи нёгериди, болушчусуду. Адамны сюймеклиги болмагъан заманы болмайды: сабий сагъатында атагъа-анагъа, акъыл-балыкъ заманында джашны къызгъа, къызны джашха, юйдегили

-----------------------------------

заманында балагъа, артда - туудукълагъа... Ичкичилик адамны тамалын ояды. Сюймеклигин тас этген адам учузланады, адамлыгъын тас этеди.

Биз бусагъатда ичгенча, аракъыны сыйсыз ичген адамла бурунлада да болгъандыла. Швеция бир заманда ичкичилик бла биринчи орунну алыб тургъанды. Бюгюн анда эсиргенни кёрлюк тюлсе, аракъыны ууундан ёлген эртде унутулгъанды.

Шукур Аллахха, Къарачайда да башланнганды аракъыгъа, ичкиге терс кёз бла къарау. Бу миллетге керек ишде дин тутхан джаш тёлю алгъа барады, ичкисиз тойла кёбден кёб бола барадыла. Кёб джылны мындан алгъа чирик адетлеге сыйынмай, аракъысыз тойну биринчи Чагъарланы Тамбий башлагъанды. Иги адамны игилиги халкъгъа джугъады. Аны ючюн ол сыйсыз болмагъанды, джамагъатдан уллу бюсюреу алгъанды.

Тамбийни джашау джолу адамлагъа юлгюдю. Мен кёрмегенме аныча, мангылай къыйыны бла, урламай, фитнасыз аллай онглу мюлк къурагъанны.

Бу сёзсюз, урунууну джигитиди. Мен ангылагъандан, Чагъарланы Тамбийге эсгертме салыргъа керекди...

Миллетибизни экинчи уллу палахы - аварияла. Была кечеде-кюнде дегенча илинмек, ажымлы аджалны келтиргенлей турадыла, миллетибизни генофондун къарыусузгъа бурадыла, аналаны кёзлеринден джыламукъланы къурутмайдыла . Бир аварияда 2 - 6 - 8 адам ёлюб къалгъаны болады! Ма кёб болмай бир таксист, авария этиб, 3 тиширыуну ёлтюргенди, кеси да реанимациягъа тюшгенди.
Ай медет, ёлгенле 3 болмагъандыла, 6 болгъандыла - 3 ёлген тиширыуну къарынчыкълары болгъанды. Тауугъубузгъа, къоюбузгъа джетмеген зарауатлыкъ адамларыбызгъа джетеди. Миллетде айтыулагъа тынгыласанг, биз адамыбыздан эсе, малыбызгъа сакъбыз. Аварияны да 99 процентин джаш адамла этедиле, кеслери да ачыйдыла, кёблени юйлерине къыйынлыкъ да саладыла. Ата, ана, тамада къарнаш, эгеч кёрмеймидиле балаларыны машинаны къалай джюрютгенлерин? Ангыларгъа керекдиле, аллайгъа машина алыу джокъ, алгъан эсенг да, ачхычларын терен асыра. Биз, уллула, алай бла болушурукъбуз аварияланы аз этерге.

Экинчи, ГАИ-ни терслигинденди аварияны кёблюгю. Биз юретир зат джокъду - ГАИ-чиле ариу биледиле аварияланы тыяр мадарланы.

Борчларын тыйыншлы толтурсала, айырылыб джаш шофёрлагъа къаты болсала, аварияла аз боллукъдула. СССР-ни заманында таксилени, автобусланы шофёрларын эртден сайын джолгъа тинтиб ие эдиле. Энтда алай этерге керекди.

Миллетибизни ючюнчю палахы: хоншулада тюбемеген, энчи аурууубуз, айтыргъа, джазаргъа кёлюнг бармагъан, бедишлик эм тели ишибиз - джаш адамла, керек кюн миллетибизни джакъларыкъла, сакъларыкъла бир-бирин къырыб барадыла! Бу меджисуулукъ, тели чёрчеклик къайдан, неден чыкъды? Керексизге къырылгъанланы саны бизге белгили тюлдю. ФСБ бу затны санын миллетге белгили этерге керек эди.

Миллетде джюрюген хапарлагъа кёре, ёлгенлени саны тёрт знаклы цифрала бла саналады! Шимал Кавказны белгили алимлери Алийланы Умар, Хубийланы Ислам (Ислам Къарачайлы) кеслерини джазма ишлеринде: ?Кавказны къалгъан халкъларындача Къарачайда къан дерт джокъду?, - деб махтаныб, къууаныб джазгъандыла. Нек къууаннгандыла ала? Дерт джетдириу джюрюмеген халкъ эски, мийик культурасы болгъан миллетге саналгъанды.

Бу юч миллет къыйынлыкъ - ичкичилик, аварияла, дерт джетдириу (алай тюл эсе, сом-шай ючюн къазауат), Сталинни, Берияны геноцидлеринден артха къалмагъан палахла болуб, къарачай миллетни къарыуун, тин-иннет къудуретин, намысын тозуратадыла.

Джамагъат ангылай башлагъанды бу юч палах миллетибизге заран сала тургъанын. Не келсин, кесибизни дуниялыкъгъа алдатыб, аман

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?68). Статьяны аты "ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА МИЛЛЕТИБИЗНИ КЁТЮРЕМ ЭТЕДИЛЕ" -3-

Тамбийни джашау джолу адамлагъа юлгюдю. Мен кёрмегенме аныча, мангылай къыйыны бла, урламай, фитнасыз аллай онглу мюлк къурагъанны.

Бу сёзсюз, урунууну джигитиди. Мен ангылагъандан, Чагъарланы Тамбийге эсгертме салыргъа керекди...

Миллетибизни экинчи уллу палахы - аварияла. Была кечеде-кюнде дегенча илинмек, ажымлы аджалны келтиргенлей турадыла, миллетибизни генофондун къарыусузгъа бурадыла, аналаны кёзлеринден джыламукъланы къурутмайдыла . Бир аварияда 2 - 6 - 8 адам ёлюб къалгъаны болады! Ма кёб болмай бир таксист, авария этиб, 3 тиширыуну ёлтюргенди, кеси да реанимациягъа тюшгенди.
Ай медет, ёлгенле 3 болмагъандыла, 6 болгъандыла - 3 ёлген тиширыуну къарынчыкълары болгъанды. Тауугъубузгъа, къоюбузгъа джетмеген зарауатлыкъ адамларыбызгъа джетеди. Миллетде айтыулагъа тынгыласанг, биз адамыбыздан эсе, малыбызгъа сакъбыз. Аварияны да 99 процентин джаш адамла этедиле, кеслери да ачыйдыла, кёблени юйлерине къыйынлыкъ да саладыла. Ата, ана, тамада къарнаш, эгеч кёрмеймидиле балаларыны машинаны къалай джюрютгенлерин? Ангыларгъа керекдиле, аллайгъа машина алыу джокъ, алгъан эсенг да, ачхычларын терен асыра. Биз, уллула, алай бла болушурукъбуз аварияланы аз этерге.

Экинчи, ГАИ-ни терслигинденди аварияны кёблюгю. Биз юретир зат джокъду - ГАИ-чиле ариу биледиле аварияланы тыяр мадарланы.

Борчларын тыйыншлы толтурсала, айырылыб джаш шофёрлагъа къаты болсала, аварияла аз боллукъдула. СССР-ни заманында таксилени, автобусланы шофёрларын эртден сайын джолгъа тинтиб ие эдиле. Энтда алай этерге керекди.

Миллетибизни ючюнчю палахы: хоншулада тюбемеген, энчи аурууубуз, айтыргъа, джазаргъа кёлюнг бармагъан, бедишлик эм тели ишибиз - джаш адамла, керек кюн миллетибизни джакъларыкъла, сакъларыкъла бир-бирин къырыб барадыла! Бу меджисуулукъ, тели чёрчеклик къайдан, неден чыкъды? Керексизге къырылгъанланы саны бизге белгили тюлдю. ФСБ бу затны санын миллетге белгили этерге керек эди.

Миллетде джюрюген хапарлагъа кёре, ёлгенлени саны тёрт знаклы цифрала бла саналады! Шимал Кавказны белгили алимлери Алийланы Умар, Хубийланы Ислам (Ислам Къарачайлы) кеслерини джазма ишлеринде: ?Кавказны къалгъан халкъларындача Къарачайда къан дерт джокъду?, - деб махтаныб, къууаныб джазгъандыла. Нек къууаннгандыла ала? Дерт джетдириу джюрюмеген халкъ эски, мийик культурасы болгъан миллетге саналгъанды.

Бу юч миллет къыйынлыкъ - ичкичилик, аварияла, дерт джетдириу (алай тюл эсе, сом-шай ючюн къазауат), Сталинни, Берияны геноцидлеринден артха къалмагъан палахла болуб, къарачай миллетни къарыуун, тин-иннет къудуретин, намысын тозуратадыла.

Джамагъат ангылай башлагъанды бу юч палах миллетибизге заран сала тургъанын. Не келсин, кесибизни дуниялыкъгъа алдатыб, аман этгенибизни биле да тургъанлай, джалкъаулукъдан, юренчекликден бара барабыз. Тохтаргъа уа керекди. Къолубуздан келликди кесибиз эте тургъан аманлыкъланы тыяргъа, къурутургъа. Биринчиси, бютеу барыбыз аракъыны-ичкини къайсы тюрлюсюн да юйден, тойдан къурутургъа! Бу осал затланы къурутур ючюн, бютеу миллетни кючюн бирикдирирге керекди. Мен ангылагъандан, бу проблемалагъа атаб бютеумиллет съезд бардырсакъ керек эди. Телевидениеде, газетледе да съездни оноуларын бютеу джамагъатха ачыкъ этерге, ангылатыу ишни тохтатмай бардырыргъа керекбиз. Миллетге изленнген игиликни миллет ангыларыкъды, кеси да болушурукъду.

ЭСЕККУЛАНЫ Мурат, къазауатны эмда урунууну ветераны.

http://www.karachay.smi09.ru/
2010 джыл, августну 12. ?63

алим Шаманланы Ибрахимни "Н.С. Иваненковну "Къарачайлыларында" нени юсюнден айтылады?" деген макалеси-статьясы.

Иваненков Джуртда Джангыз Терекни ёлчелерин береди: терекни мийиклиги - 10 сажна, бутакъларыны джайылгъаны - 12 сажна, ёзегини тёгереги - 5,06 метр. Бир сажна бла джарымдан, терекни ёзеги айры болуб ёседи. Терекге минг джыл болгъаны айтылады. Гюрджю патчах тиширыу Тамара Терекге табыныргъа джюрюгени да айтылады.

Джуртда Джангыз Терек (бюгюнлюкде сау тургъан Къадау Таш кибик) тарих магъаналы символ болгъанды. Терекни кесиб юй ишлеген - юйсюз къалгъанды - юйюн шыбыла юйюб кюйдюргенди, кесине джукъ болгъанмыды, билмейме.

"Джуртда Джангыз Терек" деб, Лайпанланы Билалны назму китабы да барды.


Н.С. Иваненковну ?Къарачайлыларында?
нени юсюнден айтылады?

Кавказ тауланы тарихлеринде Терк бла Къобан областлада, 1905-1910-чу джыллада юрист консул Абрамовну башчылыгъы бла ?джерчилик? (поземельная) комиссия къуралыб, аны юсю бла уллу иш этилгенди.

---------------------

Чечен, ингуш, тегей, малкъар эмда къарачай джамагъатланы джер байлыкълары хыйсабланнган-дыла. Экономикалары эсебленнгендиле, джер иечилик адет болгъаны ачыкъланнганды, таулула- ны турмуш джашаулары суратланнгандыла. Къара- чайда бу комиссияны ишине Къобан областны стати-стика бёлюмюню башчысы
Н.С. Иваненков тири къо-шулгъанды. Джумушларын тамамлауда комиссияны адамлары бир оюмгъа ке- лалмасала да, аланы тинтиу ишлери тау миллетле-ни аграр тарихлеринде те- рен оюмлу иш болуб белгиленеди. Аны алайлыгъы-на ол заманда джазылгъан китабла шагъатлыкъ этеди- ле. Ала бла таймаздан хайырланнганлай келедиле алимле бла кърал къул- лукъчула. Къарачайны та-
рихчилери Алий улу Умар, Тамбий улу Ислам (1920-чы джыллада), 1960-2000-чи джыллада чыкъгъан илму ишле да (В. Невская бла, башхаланы кючлери бла) Абрамов атлы аграр комис-сияны оюмуна таяныб джа-зылгъандыла. Артыкъ да бек ала Н. Иваненковну ?Къарачайлыла? деген джазма ишин кенг хайырландырадыла.

Ол 1913-чю джыл чыкъ-гъан ?Известия: Общество любителей Кубанской обла-сти? атлы басма ишлени 5-чи китабына киреди.

Чыгъарма 6 бёлюмден къуралгъанды. Адетдеча, хапарлау Къарчаны таурухундан башланады: ?Ол Къобан ёзеннге, - дейди автор, - 700 джылны мындан алгъа джамагъаты бла келиб орналады. Ала, юзюк болуб, ?Къызыл Ордадан? алгъы бурун Архыз ёзеннге ? ?Эски джуртха? ? тюше-диле. 1907-чи джыл къарачай джамагъатны адам саны 35 минг болады (5932 юйюр).

Учкулан эл ? ара эл ? эм

-------------------------

уллугъа саналады. Былайда 1480 юйдегиде 7990 адам джашагъанды, аланы ичинде 148 юйдеги башха эллеге кёчюб, бир кёзюуге дери алада джашайдыла, элни кесинде да 58 юйде ги болгъанды?.

Хапарлауну эм сейири экинчи бёлюмюнде айты-лады.

Мындан арысында был-лай соруулагъа эс бёлюне-ди: меджисуулукъ бла мус-лиман динни адет джолла-ры, къарачайлыланы тукъ-ум-тийре къауумлары, мил- летни джер юлюшлеге иелик джорукълары, шери-ат бла халкъ адетлени ке- лишиулери, ырджы айырыу бла физика-география су-ратлауну хыйсаблары, ми-нерал ресурсланы бай- лыкълары ачыкъланадыла. Миллетни турмушу бла эко-номикасын ачыкълауда малчылыкъ бла джерчилик-ге, миллетни ашына-сууу-на, табигъатны ?насыбсыз? джылларына, чегет бай-лыгъына, аны хайырланды-
рыугъа, къош джашаугъа уллу эс бёлюнеди. Автор Джуртдагъы ?Джангыз те-рекни? суратлайды, аны ёлчемин береди. Сабан агъачны, баласны суратла-рын салады, къурамларын ачыкълайды. Аджиланы Аубекирни джангыз од жакълы мекямы бла Айбаз-ланы Заманы тогъуз отоулу тизгин юйюн суратлайды.

?Джангыз терекни? гагарак-ларын джыяргъа неда сын-нган бутакъларына тиерге ырыслаб джашагъандыла таулула. Къобанланы Хамзат хаджи къыш сууукъда талай чырпыны шынгкъар-тха алгъаны себебли, аны ырысха санаб, бир къыйын-лыкъ келеди деб тургъан-дыла. ?Джангыз терекни? мийиклиги 10 сажнагъа джууукъгъа джетгенди,-деб джазады автор. Бутакъ-лары 12 сажнагъа джайы-лыб болгъандыла. Терекни тюб ёлчемини тёгереги 5,06 метр болгъанды. Бир саж-

-----------------------------

на бла джарымдан терекни ёзеги айрыгъа бурулгъанды... Терек 1000 джыл джашагъанды?.

?Айтыугъа кёре,- деб та- мамлайды автор хапарын, бу терекге Гюрджюню пат-чахы Тамара табыныргъа джюрюб тургъанды?. ?Къа рачайны Минги Тауу уа, - дейди мындан арысында, - Монбландан иги кесек де-удю, аны тёппесине евро-пачы туристле къарачайлы-ланы джол усталыкълары бла джол салгъанлы бери ?мингджыллыкъ таугъа? ёрлеген ёлюр деген къарангылыкъ оюм ажымсыз чачылады?.

Энди мынданарысында Иваненковну ?Къара-чайлыларыны? тукъум, ат тизимлеринде тохтайыкъ да, аланы ахлулары бла туудукъларын да ачыкъ-лайыкъ.

Н. Иваненковну тукъум тизимлери ? джер дауачы-ла. Эски (Уллу) къарачай- лыладыла, аланы ичинде:

Учкулан элни старшинасы, урядник Къочхарланы Умар, уллу мюлклю къош иеле Байчораланы Тилмек бла Къурман-Алий, Айбаз-ланы Къурманбий, Гаппуш- ланы Алхаз хаджи, Бай-рамкъулланы Хамзат, Гага, Хаджай, Байчораланы Хаджи-Мырза, Биджиланы Кер- ти, Аджиланы Соджукъ, Мамуш эмда Гутга, Темир-Алий бла Сологъайт, Къоч харланы Адилгерий, Бай-рамкъулланы Ислам, Къо-банланы Къулчара, Алий, Теке, Шаухал, Османбек, Кечерукъланы Туугъан, Хаджи бла Исмаил, Тамбий-ланы Абба, Джалмекланы Магомет-Алий, Умар, Орусланы Хамзат бла Юнюс, ти-ширыулары Хангоша бла Тедехан, Алботланы Татлы-хан, Аджиланы Даум...

Дауачыланы тизиминде юлгюге айтылгъанла ? Къоркъмазланы Локъман, Семенланы Хаджи-Хусей-ин, Шайылланы Хасана, Гап-поланы Мыты ( Ташкёпюр-

-----------------------

ню милиционери), аны къарнашы Къудент, Ёзденланы Туугъан, Бекир улу Исмаил, Догъумай, Алий-Мырза, Дадаш, Исмаил бла Алиса, Эрикгенланы Шаухал, Къаракетланы Токъмаш, Тембот, Хаджи-Мырза, Муссабий, Чотчаланы Ногъай, Кърымшаухалла ны Аскербий, Хубийланы Джумарыкъ, Тембот хаджи, Къобаланы Къулчара, Хад- жи-Осман, Шогъай, Джал-менланы Умар, Алботланы Татлыхан, Байрамкъулланы Хаджай, Гага... Гаганы атасы, - дейди Н. Иванен-ков, - хачипсыладан урла-ныб келгенди. Эри уа Къа-бартыдан. Гага Байрамкъ-улланы Хамзатда ёсгени себебли, аны къалыны Хамзатха тюшеди, Хамзат 1861-чи джыл Джёгетейге арысын- кёчеди...

Бостанланы Осман да Джёгетейни джамагъат джеринде къош салады. 10 десятина джерге буруу ишлейди. Элчиле, аны ушатмайдыла да, ёрге къо- бадыла, бурууну чачыу къучуу этедиле. Аны кибик 106 юйдеги, мал нёгерлеге юлешиниб, ?Гошаях къала-ны? къатында къошларын орнатадыла, алай бла кес-лерин джер иелеге санай-дыла. Алай а Баталпашин-каны бёлюмюню атаманы бла таулулагъа къарагъан пристоп, мыртазакълары бла барыб, къошланы тюб этеди...

Ырджы айырыуда къар-нашла бла эгечлени орта-ларында джылла бла бар-гъанды даучулукъ. Ма юл-гюле: ХIХ-чу ёмюрню 30-чу джылларында Сынтыны кё-зюулю иеси Кячев Кючюк Аджилеге сатады бир талай джерни. Гилячда джашагъан эки къарнашха ? Темир-Алий бла Солагъайгъа. Бир талай заман кетиб, алайгъа огъарытебердичиле синге-диле. Алай бла башланады сюдлюк-джоллукъ, джылла бла бир джанына болал-май. Неда огъарыёзенчиле Орусланы алыб къарасакъ, бир къарнашлары Азрет Тюркге атланады. Экинчи, ючюнчю къарнашла, Хам-зат бла Юнюс да, бир-бир-

-----------------------------

лерине боладыла. Биджи-ланы Къаншаубий орналгъан къышлыкъ джер, ?дугъужам? тёлениб алыннган джерни, элчиле (тийречиле) джылдан джылгъа арендге бериб турадыла, орталарын а айыралмайдыла.

1908-чи джыл Ёзденланы (Бекирланы атауулдан) Ис-маилны джашлары Хурзук-да Къаракетланы Токъ-машны къошундан чирки-тедиле. Аны кибик Кърым- шаухалланы Исмаил бла Аскербий биченлик джерле-рин бир Къобанланы Иль-нени юсюнден айтылады? ясха, бирде да Ёзденланы Догъумагъа сатадыла. Ол да, аренд хакъгъа къызы-ныб, бир башха элчилеге сатады...

ны кибик Ёзденланы Дадаш, Чотчаланы Ногъай, Тохчукъланы Тохчукъ, Бай-рамкъулланы Исмаил бла Рамазан, Ёзденланы Исма-ил бла Алиса, дагъыда кёб-ле, саудюгерликни джолун-да хайырлы боладыла.

Бирсиле ?бегенд? джо-рукъну кенгертедиле, неда ?къалыннга аталгъан? са-бан-биченлик джер устук-кула бла сатыу-алыуну джюрютедиле. Аны себеб-ли патчахны администра- циясы тёречилигин бардыралмайды...

Къарачайлыланы къош джашаулары да адам сукъ- ланырча суратланмайды.

Юлгюге Н. Иваненков Теке-ланы Джаубаны джай къо- шун суратлайды. Къош Ган-дарай тауну тюбюнде ор-налгъанды. Къошну къа быргъалары тёнгертке агъ-ачладан сюелиб болсала да, башындан акъгъан джангур суу къош ичин тай-маздан джибитгенлей тур-гъанды. Къошда 9 инсан джашагъанды: юч эркиши малла бла, юч тиширыу да юч сабийлери бла ? къош ишде. Мюлк хыйсабы Джа-убаны 100 эчки бла 40 туу-арды... Къарыулу къошха тергеленибди. Быллай джаш къошчукъла къуру учкуланчылада 1907-чи джыл 72 болгъандыла. Бий-чесында уа аллай къошла-ны саны тергеуге салыб айтырча болмайды. Не ючюн десенг, ала узакъ джерледе, арендге алыныб хайырланнган джер иеледе орналгъандыла, ?ортакъ къошла? хоншу миллетде
да джайыладыла, къабар-тылада, эбзеледе дегенча.

ШАМАНЛАНЫ Ибрагим.

Tinibek
Салам!

Аламат затланы сала бараса. Джангыз, макалени аты текстни арасына тюшюб бармазча эталмазмыса? Сёз ючюн, текстни аллында тёрт тизгининден сора, арагъа ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА тюшеди. Макалени аты къуру башында турса иги боллукъ эди, тизгинлени арасына тюшмей. къарай барсанг кёрлюксе, алай талай джерде болады.

Экинчи статьяда да тизгилени бу сёзле бёледиле:
Н.С. Иваненковну ?Къарачайлыларында?
ясха, бирде да Ёзденланы

Ёзге, тюрлендирген къыйын эсе, тилни билген - тургъаныча къалса да ангыларыкъды. Сау бол.

Sabr
Ас Салам Сабр!

Айтканларынгы тюзeлттим. ДЖангыз Тeрeк'ни юсюндeн джазыуда 1900'лю джылланы башларында Байчораладан Тилмeк болганын айтады. Тинибeк'ни Тилмeк дeп айткан даха тынч болаболур.

Tilmek
Ма энди таб болду. Ким да ангыларча болду.

Тинибекми, Тилмекми? Тюзю къалай болур? Тинибек дегенден эсе, Тилмек деген тынчды. Аны ючюн айтылгъан болур. Сёзлени джазма вариантлары бла аууздан айтылыулары бирча болмайдыла. Алай а...

Тини+бек =Тинибек. ангылашынады. Тин-рух. Руху кючлю.
Тил+мек = Тилмек. Магъана чыгъаралмайма.

Джанынга къайсы хош келе эсе - аны хайырдандыра бере. Игиси болсун.

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?63). Статьяны аты "Джулдузла джарыкъ джанар ючюн" -1-

Джаш тёлю

Джулдузла джарыкъ джанар ючюн

Доммайда адамны джюрегинде игиликге, би-рикмекликге, шохлукъгъа, къарнашлыкъгъа джылы сезимлерин уятхан бу таурухлу джер-де республикан, Россия дараджада тюрлю-тюрлю юбешиуле, джыйылыула бардырыладыла. Анга шагъатдыт мындан алда поселокда ?Крокус? атлы къонакъ юйде Кавказны халкъларыны россиячы конгрессини форумуну баргъаны да.

................ Тотуркъулланы Алий. ...................

Форумну ишин таб къураб, аны бардырыргъа, къарачай-малкъар джаш тёлюню ёсюмюню ?Эльбрусоид? атлы фонду болушханды. Аны президенти терен акъыллы, адебнинамысны иги билген, тюз иннетли, кишиге огъартын къарамагъан, сабыр сёлешген, субай санлы, чырайлы таулу Тотуркъулланы Хасанны джашы Алийди. Ол этген ашхы ишлени кючлеринден, аны аты Къарачай-Малкъарда, Кавказда, Россияда, къраллада да кенг белгилиди. Къарачай-малкъар джаш тёлюню культурасын айнытыугъа, окъуу-билим дараджасын ёсдюрюуге, аны чыгъармачылыкъ профессионал тирилигин кёлтюрюуге, социал болушлукъ табдырыугъа, илму, творчестволу организацияла, учреждениеле къысха байлам тутдуруугъа, ашхы программаларына джашауда орун алдырыугъа башха талай огъур ишге энчи, уллу юлюш къошады.

Ол таб башчылыкъ этген ?Эльбрусоид? фонд джаш адамланы тюз джолгъа салгъан, бирикмекликге, шохлукъгъа, къарнашлыкъгъа, билим алыугъа чакъыргъан журналла, китабла, башха керекли затла басмалайды. Аны тышында халкъны бурундан башлаб, бюгюннгю кюннге дери тарихин кёргюзген кинола чыгъаргъанлай турады. А. Тотуркъул улуну къонакъ сюйген аламат организациясы, культурадан, социал ишледен башха мил-лет къуралышла бла да байламлылыкъ джюрютеди.

2009-чу джыл эки мультипликация кинону абаза тилде, 2010-чу джыл ингуш тилде къайтарыб этгенди.

?Просвет? атлы адет болуб бошагъан, культура-спорт акция бардырады. Аны тамалында джаш адамла бирге театрлагъа, музейлеге, кёрмючлеге, спорт эришиулеге барадыла. Киногъа алыу ишлени курсларына джюрюйдюле.

Накъырдадан, чамдан, публицистикадан, кёб тюрлю форматлы халкъны бусагъатхы проблемаларыны юслеринден кенгнгерген интернет-видео-проект кюч ала барады. Бизни тыйыншлы, фахмулу джашларыбыз, къызларыбыз, халкъыбызны белгили адамлары, башха миллетлени келечилери бла тематика ингирледе, тёгерек столлада, ала излеген темалагъа ушакъ этерча мадар табадыла.

Аны дзюдодан сабий клубуна 70 адам джюрюйдю. Ала аманлыкъдан тыйылыб, саулукъларын кючлю этиб, ариу халиге, джашауда тыйыншлы орун алыргъа юренедиле. Джаш спортчуланы арасында Къарачай-Черкесияны,

Къыбыла федерал округну, Россияны призёрлары, чемпионлары бардыла. Джердешибиз Гуртуланы Улан, къралла арасы спорт эришиуледе хорлаб, кюмюш медаль алгъанды. Аны дзюдодан Россияны олимпиада джыйым командасына член этгендиле.

Джаш адамны аллай мийик джетишими барыбызны да къууанчыбызды.

--------------------------Тотуркъулланы Алийни ..............................

кючюнден кёб адам Къарачайны, Малкъарны акъбаш тауларыны къоюнларында орналгъан лагерледе солуйдула. Европада эм мийик Минги Тауну башына ёрлейдиле. Терен билимли, Джуртун, халкъын бек сюйген, аллына узакъгъа къарай билген тамаданы фонду андан сора да кёб иги зат этеди.

Шахарлада, элледе миллет тепсеуле бла байламлы магъаналы ишле аслам болуб барадыла. Байрамлада башха заманлада да мероприятиеле къуралыб, халкъланы къууандыргъанлай турадыла. ?Эльбру-соид? джайыла, ёсе, Карачаевск, Нальчик шахарлада филиалларын деменгили тамырландыргъанды.

Алада фондну муратларын иги билген, джашауда толтурургъа тырмашхан фахмулу джашла бла къызла ишлейдиле.

Россиячы джаш тёлюню Доммайда ?Лучше вместе? деген ат бла бардыргъан форумну 10-чу ахыр кюнюнде да, аны юсюнден алгъы бурун Тотуркъулланы Алий бла ушакъ этдим.

Халкъыбызны белгили джашы Тотуркъулланы Алий Джангы Къарачай элде огъурлу, адебни-намысны, адамлыкъны мийикде тутхан, урунууну сюйген таулу юйдегиде туугъанды. Минги Тауну бузларындан саркъыб келген кёксюл Къобанны джырына тынгылай, салкъын, тау аязны, булбулланы сейир ауазларыны къучагъында зауукълана ёсгенди. Атасы Хасан бла анасы Татлыджан Ата джуртха, халкъгъа, башхалагъа, къайгъырыуну джашчыкъны джюрегине гитче заманындан сингдиргендиле. Школну бошагъандан сора ол, иги билим алыргъа излеб, окъургъа Москва шахаргъа барады. Анда, къыйын болса да, тири джаш, халкъ мюлкню Плеханов атлы институтуна кириб, экономиканы факультетинде окъуйду. Тенглерине да болуша тургъанлай Алий, аскер борчун сый бла толтуруб къайтыб, институтха барыб, окъууун тауусуб, экономист усталыкъ алыб чыгъады. Таулу джаш андан сора фирма ачыб ишлейди.

Амал-такъал эте, чырмау болгъан проблемаланы къората, хар затны эбине тюше, юрене, аякъ юсюне турады. Заман бара, джети джылны мындан алда, 2003-чю джыл 17-чи майда халкъгъа бек болушур ючюн, ?Эльбрусоид? атлы фонд къурайды. Москва шахарда ?Российский конгресс народов Кавказа? деген конгресс ишлейди.

Анда хар миллетден бирер келечи барды. Къарачаймалкъар халкъдан ары Тотуркъулланы Алий киреди.

Конгрессни Джаш тёлюсюню департаментини тамадасы да къарачайлыды.

Джаш адамланы политикаларыны исполкомуну председатели да малкъарлыды. Аланы хар бирин конгресс чакъыргъанды.

- Бу конгресс бизге бек керекди. Москвада кавказ миллетлени къайгъыларын кёрген къуру бу организацияды, - дейди Алий. - Мен

------------------------------
кесим да конгрессчиме.

Форумну къалайда бардырайыкъ дей, сагъыш эте тургъанлайларына, Кавказда, Доммайда, къайгъы болмагъан джерде, этейик деб, Конгресс бла оноулашыб алай алыб келгенме.

Конгрессни баш борчу башха миллетлени джыйыб, барын бирикдириб, бир иннетли этиб, къарнашлыкъны, шохлукъну арада бегитиб, джашау дараджа-да ала кеслерини орунларына ие болурча мадар къурауду. Быллай уллу магъаналы ишлени аслам къураб, Россияны башха джерлеринден джаш адамланы чакъырыб, бизде джашнагъан мамыр джашауну кёргюзтюрге керекбиз. Бюгюнлюкде ол джууаблы, магъаналы ишни къолгъа алыб, Конгресс бла Эльбрусоид бирге толтурадыла. Мен эки джанындан да болгъаным ючюн бир Конгрессни, бирде ?Эльбрусоидни? атын-дан сёлешеме.

Айтханымча, бизде иги мамыр джашауну кёзлери бла кёрсюнле деб, бери бютеу Ересейден джыйгъанбыз джаш адамланы.

Бизге бу ишибизде Шимал Кавказны федерал округуну полпредини аппараты, Россия Федерацияны Спорт, туризм эмда джаш тёлю политика министерствосу, Къарачай-Черкес Республиканы Президентини Администрациясы болушадыла. Ала бу мероприятиени тюз, керекли, джууаблы ишге санайдыла. Россия Федерацияны Джамагъат палатасы, Россияны халкъларыны ассамблеясы, джаш тёлюню ишлерини Къарачай-Черкесияда управлениеси бизни нёгерлерибиздиле.

Форумгъа келлик джаш адамланы сайлагъан заманыбызда ала 18 джылдан 35 джылгъа деричиле болургъа тыйыншлысы чертилген эди. Джашла бла къызланы кёбюсю баш билимлери болгъанладыла.

Бир къауумлары институтлада, университетледе окъуй турадыла. Социал тириликлерини юсюнден айтсакъ, ала джаш тёлюню эмда башхаланы юслеринден социал джанындан уллу магъанасы болгъан проектлени къурагъанладыла, башчыладыла.

Былайда аланы социал халилерине да къаралады.

Бери келгенле кишиге аманлыкъ излемейдиле, ариу халили тюзюуюн адамладыла. Халкъны адебин-намысын, ашхы адетлерин тутханладыла, окъууда мийик джетишимле
къатлагъанладыла, окъугъан, ишлеген джерлеринде юлгюлю болуб, махтау табханладыла. Аланы социал статусларыны дараджасы да излемге келишеди. Бу джол бери джыйылгъан джаш адамла ол институтланы, аспирантураланы бошагъанладыла неда алада окъуй тургъанладыла, кърал, энчи учреждениелени къуллукъчуларыдыла.

Алай бла Кавказны, Россияны башха регионларыны халкъларыны келечилери, 78 джамагъат, джамагъат-политика къозгъалыуладан, организацияладан бери 200-ге джууукъ джаш адам келгенди. Ала, командалагъа юлешиниб, адамланы джашауларыны дараджасын ёсдюрюу джаны бла кюрешедиле.

Джаш тёлюню бизни джомакълы джерибизге къонакъгъа келген келечилери былайын сюйгендиле.

Джергили миллетлени ариу халилерин, мамырлыкъны, рахатлыкъны сюйгенлерин, аланы хоншула бла джарашыулукъларын, башхалагъа къайгъырыуну кеслерине адет этгенлерин, республикабызны Президенти Борис Сафаровични, Администрациясыны, Правительствосуну, Халкъ Джыйылыуну (Парламентни), министерстволаны, ведомстволаны, комитетлени тамадаларыны, депутатланы, башхаланы джылы тюбегенлерин бек джаратхандыла. Ала, энди Кавказда, Къарачай-Черкесияда мамыр джашауну кюню джылытханыны, адамланы джюреклеринде ашхылыкъны,

------------------------------------

игиликни гюлю хаманда чагъыб тургъаныны юсюнден баргъан джерелеринде толу хапар айтырыкъдыла.

Тюзюн кесибиз кёзюбюз бла кёрдюк деб, джаш тёлю къууанч тыбырлыды. Бир къауумла, хар заманда Кавказны юсюнден аман зат кёргюзюб, терс, ётюрюк хапарланы джайыб турургъа бек сюедиле. Алай этмеселе, фитналыкъны, хыйлалыкъны, ётюрюкню джолун бармасала, ала тынчлыкъ табмайдыла.

Биз, кёб тюрлю миллетлени келечилерин джыйыб, барыбыз да бир-бири сыйыбызны кёрюб, хоншулукъда, къарнашлыкъда, джууукъда, узакъда къууанч бла джашаб, къралыбызны кючюн керелеб, бегитиб турсакъ, хар халкъгъа, миллетибизге да ашхы, иги боллукъду. Бюгюн ?Лучше вместе? деген ат бла джыйылгъаныбызны чуруму да аны ючюндю. Джаш фахмула Кавказны экономикасы-ны дараджасын къалай кёлтюрюрге тыйыншлы болгъаныны юсюнден кёб тюрлю магъаналы проектле этедиле. Алада окъууну, джаш адамланы иш бла баджарыуну, экномика болумну джолунда проблемала да бардыла.

Джашла бла къызла, хар къуру да бир-бирлерин ан-гылаб, шохлукъну, къарнашлыкъны тамалында джашаргъа тыйыншлысын, джерни юсюнде къаугъа ачмазгъа кереклисин иги ангылайдыла, алай этерге сюедиле, излейдиле.

Бу форумну юсюнде эки баш муратыбыз бар эди да, ала толдула. Россияны джууукъ, узакъ джерлеринден келген джаш адамла бир-бирлери бла тюбешдиле, аланы араларында ангыламакълыкъны, къууанчны, шохлукъну кюню тийди. Экинчиси, хайыры боллукъ кёб тюрлю проект алынды.

Джаш интеллектуалланы биринчи форуму хайырлы, файдалы иш болуб, Кавказда, бизде, Къарачай-Черкесияны джеринде, ётгенине мен бек къууанама, ёхтемленеме. Президентибиз Борис Сафарович, разы болсагъыз, хар джыл сайын да былайда этерге боллукъду де

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?63). Статьяны аты "Джулдузла джарыкъ джанар ючюн" -2-

Джашла бла къызла, хар къуру да бир-бирлерин ан-гылаб, шохлукъну, къарнашлыкъны тамалында джашаргъа тыйыншлысын, джерни юсюнде къаугъа ачмазгъа кереклисин иги ангылайдыла, алай этерге сюедиле, излейдиле.

Бу форумну юсюнде эки баш муратыбыз бар эди да, ала толдула. Россияны джууукъ, узакъ джерлеринден келген джаш адамла бир-бирлери бла тюбешдиле, аланы араларында ангыламакълыкъны, къууанчны, шохлукъну кюню тийди. Экинчиси, хайыры боллукъ кёб тюрлю проект алынды.

Джаш интеллектуалланы биринчи форуму хайырлы, файдалы иш болуб, Кавказда, бизде, Къарачай-Черкесияны джеринде, ётгенине мен бек къууанама, ёхтемленеме. Президентибиз Борис Сафарович, разы болсагъыз, хар джыл сайын да былайда этерге боллукъду дегенди.
Республикабызны башчысыны аллай джылы сёзлери джаш адамланы артыкъ да бек къууандыргъандыла. Эслениб турады аланы джюреклери бери, бизни сейирликге, илешгенлери.
Тауну мийиги тёппесине кёре, адамны джигитлиги этген ишине кёре санала-ды, дейди халкъ.

Акъыллы, келбетли, огъурлу адам Тотуркъулланы Алийни ариу халиси, бет нюрю адамланы кесине илешдиргени аны таныгъанлагъа белгилиди. Адамла айтхандан, башхалагъа къайгъыргъаны, аланы джетишимлерине къууаннганы, джарсыуларына къыйналгъаны аны халисини тамалыды.

Ол хар адамгъа да бирча джарыкъ, ачыкъ тюбейди.

Халкъы, Джурту ючюн джашагъан, берген сёзюне кертиликни тутхан халкъгъа мийик сыйды, уллу сууаблыкъды. Конгресс халкъланы джакълайды
Кавказны халкъларыны россиячы конгресси 2007чи джыл 25-чи мартда къуралгъанды. Ол бютеукавказ джамагъат къуралыш болуб джангыз бирди. Коммерциялы болмагъан тюрлю-тюрлю организацияланы, Кавказны халкъларыны келечилерин бирикдирир джанындан ишин бардырады. Аны регионал бёлюмлери Россия Федерацияны субъектлерини джартысы чакълы биринде барды. Ала тамаллы иш-лейдиле. Съездлени арасы заманда къозгъалыугъа Баш Совет тамадалыкъ этеди. Ол Кавказны халкъларыны белгили келечилеринден, регионал бёлюмлени тамадаларындан, джамагъат къуралышланы къуллукъчуларындан къуралгъанды. Бу орган хар заманда ишин тамамлы бардырады.

Бютеуроссия джамагъ-

-----------------------------------

ат къозгъалыуну, Кавказны халкъларыны Бютеуроссия конгрессини Президиумуну председатели экономика илмуланы доктору профессор, Москва шахарда налогланы институтуну президенти Паскачев Асламбек Боклуевичди, джаш тёлюню ишлерине къарагъан комитетни тамадасы Тогонидзе Султан Геннадьевичди.

Кавказны халкъларыны россиячы конгресси кёб тюрлю иш, джумуш баджарады. Миллетлени ёсюмлерини ресурсларын бирикдириу мурат бла ишлейди. Ол Кавказны, кавказчыланы керти тюрсюнлерин кёргюзеди. Миллетлени араларында эсленнген конфликтлени, дауну мамыр халда рахат оноуун этген халкъ дипломатияды, Шимал Кавказ бла Россияда социал-экономиканы, политиканы, культураны ёсюмюню актуал проблемаларыны оноуун этер-ге кенг диалог халда юлюш къошхан модераторду. Джаш тёлюню арасында джайылыргъа боллукъ политика экстремизмге, терроризмге, сепаратизмге, фашизмге, дин бла байламлы экстремист, политика идеаллагъа къаршчы тургъан аралыкъды.

Россияда кёб миллетли кавказ обществоланы излемлерин, эркинликлерин джакълайды. Кавказны иги адетлерин, багъалы миллет культурасын сакълайды, ёсдюреди. Ол, адамлагъа хайыры тийген, дагъыда кёб иш этеди.

Мен форумда, ПАСКАЧЕВ Асламбекге да тю-

.............. Паскачев Асланбек. ..................

беб, ?Лучше вместе? деген ат бла Доммайда форум нек бардырылгъаныны, ол ишни магъанасы неде болгъаныны, ары кимле келгенлерини юслеринден аны бла ушакъ этдим.
- Биз бери россиячы джаш тёлюню кавказ форумун бардырыргъа келгенбиз. Ол Кавказны халкъланы араларында тиклик къураргъа, бир къауумла этиб кюрешген процесслеге къаршчы бардырылгъан ишди. Биз джаш адамлагъа тюз джол кёргюзюб, чакъырыу, къурау ишлеге, бирикмекликге бютеу Россия бла Кавказны бирге ёсюмюн тири къатларгъа чакъырабыз. Джашла бла къызла бери Россияны кёб регионларындан, Шимал Кавказны бютеу республикаларындан, Ставрополь крайдан, Москва, Иваново, Псков, Брянск, Дондагъы Ростовдан, дагъыда башха шахарладан келгендиле. Ала билимлиле, фахмулула, джашауда активистледиле, тириледиле.

Муратыбыз аланы бирикдирирге, Кавказда болумну тюзюн ачыкъларгъады, кёргюзтюргеди. Ала мында белгили адамла бла танышадыла. Сёз ючюн, Къарачай-Черкес Республиканы Президенти Борис Сафарович форумну ачылыуунда болду. Келгенлеге талай ашхы сёз айтды. Экинчи кере да ол бизни ишибизге эс бёлген эди. Россияны Кърал Думасыны депутаты Эрикгенланы Ахмат, Правительствону тамадасы, членлери, Парламентни Председатели, Президентни Администрациясыны, Карачаевск

-----------------------------------

шахарны тамадалары, келген къонакъланы алгъышлаб, алагъа тутхан ишлеринде джетишимле теджедиле. Бизни эм багъалы нёгеребиз Тотуркъулланы Алий башчылыкъ этген ?Эльбрусоидди?. Ансыз биз бу ишни бардыраллыкъ тюл эдик. Республиканы тамадаларыны да форумгъа джылы кёз бла къараб, бизге джумушакъ болгъанлары, къайгъыргъанлары сей-
ирди, аламатды. Болум ата баласына къарагъанча эди.

Аллай ашхылыкъ джыйылгъан джаш адамлагъа къанат, учунмакълыкъ, къууанч берген эди.

Форумну ишине къошулгъан уллу тамадаланы, белгили адамланы джамагъат, политика къуллукъчуланы, махтаулу спортчуланы арасында Поволжьени муфтийи Мукаддас Бибарсов, Шимал Кавказ федерал округну полпредини 1-чи заместители Юрий Олейников, Россияны халкъларыны ассамбле-ясыны председатели Рамазан Абдулатипов, Федерацияны Советини члени Евгений Никулишев, Олимпиадаланы юч кере чемпиону Бувайсар Сайтиев, спортну къралла арасы классыны устасы Александр Емельяненко, Россия Федерацияны Кърал Думасыны депутаты Эрик-генланы Ахмат, Чечен Республиканы Парламентини Председатели Абдурахманов башхала бар эдиле.

Джаш адамла, тюбешиуледе, ушакълада, башха ишледе кеслерин эркин тутуб, кёллерине келгенни соруб, этген оюмларын айтыб, разы

................. Паскачев Асланбек. .................

болуб, кёб затдан толу хапар алдыла. Ала табигъат бла танышдыла, кавказ халкъланы ашхы адетлери бла шагъырей болдула.

Кёб тюрлю санагъатда орун алгъан проблемаланы юслеринде беш группагъа юлешиниб ишледиле. Форумну мардасында иги проектле кёб эдиле.

23-ге юлешиб, алагъа Эксперт совет къарады. Ол проектлени форумну, Къарачай-Черкесияны, Шимал Кавказ федерал округну, Россияны дараджасында оноуун этерге боллукъду. Форумну магъанасы, себеби уллуду, джаш адамла группалада, секциялада бирикдиле. Ол аламатды, игиди.

Радикал оюмланы орун алгъанларыны чуруму недеди, алагъа къаршчы къалай кюреширге керекди? Бу теманы юсюнден Поволжьени муфтийи М. Бибарсов сёлешди. Ол затха къаршчы кюрешиуде хайырлары боллукъ затланы юслеринден да айтды.

- КъЧР-ни Президенти Эбзеланы Борисге, тенгим Тотуркъулланы Алийге, бизге болушханланы барына да мен бек разыма. Ала джумушакъ, таза кёллю, адамлагъа игилик изле ген инсанла болгъанлары ачыкъ таныла эди. Джашла, къызла бек къууандыла. Хар зат да аламат, сейир болду. Барыбыз да бек разыбыз, - деди Паскачев Асламбек да.

Форумгъа келген организацияланы арасында Дондагъы Ростовдан Къарачай-малкъар землячествону келечиси, юрист

----------------------------------

СОЗАРУКЪЛАНЫ Расул да кёлюне келгенни айтды.

- Доммайда бу кюнледе бардырылгъан форумну магъанасы бек уллуду, деди ол. - Биз аны эртдеден сакълай эдик. Бу быллай темагъа аталгъан биринчи форумду. Форумну ишине къошулгъан джаш адамланы кёллери мийикди, болум джылыды. Мен бир под

................................... Алийланы Хорлам. ...................................

группаны тамадасыма. Бизни темабыз Шимал Кавказда джангы социал технологиялагъа аталыб эди. Мени кёлюме келгенден, бусагъат заманда ол баш джолланы бириди. Кертиди, адамланы бирлешдирген инновацияла, джангы технологияла, бирлешликле аздыла. Бизге буюрулгъан тёрт кюн-ню ичинде магъаналы проектле этдик. Сёз ючюн, билим бериуде кёб проблема барды. Окъуу министерство стандартла къурагъанлыкъгъа, ол азды. Бюгюнлюкде окъуу процессле толу тюлдюле. Кавказ сабийлеге эмда Кавказда джашагъан башхалагъа бир-бирини юсюнден, культурасындан тюз, керти информация джетмейди. Ол проблеманы толтурур джанындан бирге кюреширге керекбиз. Биз кёб тюрлю инновация Кавказдан барырча этерге борчлубуз.

Форумну баш магъанасы джаш адамланы бирикдириргеди. Бизни Къарачаймалкъар землячестводан юч къарачайлы келгенбиз.

Культура джаны бла мындан ары да таукел ёсер муратлыбыз. Бери келгенлени он кюнню ичинде бир-бирине, джашаугъа, башхалагъа къараулары тюрленникдиле. Телевизорда эшитгенден
эсе, кёз бла кёрсенг, ашхыды. Мен сагъыш этгенден, бери келген къарачайлы, чеченли, оруслу, башха миллетли болсун, мындан башха тюрлю адам болуб къайтырыкъды. Не ючюн десенг,

............................... Созарукъланы Расул. ................................

Доммай адамланы барына да джылы тюбейди, аланы бирча сюеди.

Мен - кесими халкъымы патриоту - форумну бардырылгъанына бек разыма.
Бютеу барыбыз да насыбха бёленейик.

Форумда артистле, джырлаб, ансамблле тепсеб, джыйылгъанланы кёзлерин ачыб турдула. Къарачай-Черкесияны халкъ

------------------------------------

артисти АЛИЙЛАНЫ Хорлам форум магъаналы болгъаныны юсюнден айта:

- Бу ишни мен бек кереклиге санайма, джашау алгъа барады, хар зат да анга кёре ёсерге тыйыншлыды. Аны юсюнден джаш тёлю кесини ангылагъанын, этген сезимин, оюмун быллай форумлада ачыкъ этерге мадар табады, джа-

.................................. Алийланы Хорлам. ..................................

шауну ашхылыгъыны дараджасын кёлтюрюрге, хыйсаб излерге керекди.

Мен бери биринчи кюн да келген эдим, бюгюн да мындама. Концерт берген артистле кёбдюле. Мен да джырлайма, энтда сюйюб джырларыкъма. Культуралары болгъан бу джаш адамла кёллери бла къуу-аныб тынгылайдыла, къарайдыла хар джырлагъаннга, тепсегеннге. Ала бек къууанадыла бизни халкъны ёсген культурасына, джылы къонакъбайлыгъына. Мен концертле бла Россияны кёб шахарларында болгъанма. Кавказны юсюнден тюз, терен информация бермейдиле, къуру атын айтыб къоядыла. Бизде уа сейирлик толуду. Бу форум уллу магъанасы болгъан ишди. Бизни

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?63). Статьяны аты "Джулдузла джарыкъ джанар ючюн" -3-

- Бу ишни мен бек кереклиге санайма, джашау алгъа барады, хар зат да анга кёре ёсерге тыйыншлыды. Аны юсюнден джаш тёлю кесини ангылагъанын, этген сезимин, оюмун быллай форумлада ачыкъ этерге мадар табады, джа-

.................................. Алийланы Хорлам. ..................................

шауну ашхылыгъыны дараджасын кёлтюрюрге, хыйсаб излерге керекди.

Мен бери биринчи кюн да келген эдим, бюгюн да мындама. Концерт берген артистле кёбдюле. Мен да джырлайма, энтда сюйюб джырларыкъма. Культуралары болгъан бу джаш адамла кёллери бла къуу-аныб тынгылайдыла, къарайдыла хар джырлагъаннга, тепсегеннге. Ала бек къууанадыла бизни халкъны ёсген культурасына, джылы къонакъбайлыгъына. Мен концертле бла Россияны кёб шахарларында болгъанма. Кавказны юсюнден тюз, терен информация бермейдиле, къуру атын айтыб къоядыла. Бизде уа сейирлик толуду. Бу форум уллу магъанасы болгъан ишди. Бизни Шимал Кавказгъа, Шимал Кавказ федерал округга, бютеу Россиягъа бу зат бек керек болуб тура эди да, этилгенине бек къууанама, аны огъурайма, тюзге санайма, - деди.
- Мени сартын, бу джыйылыуну эртде бардырыргъа керек болуб тургъанды.

Барыбызны да къууандырды. Кавказгъа мамырлыкъ, халкъла арасы шохлукъ, джарашыулукъ хауача, багъалыды. Кёб халкъланы джаш тёлюлерини эм билимли, эм иги келечилери бирге джыйылыб, танышыб, бир-бири бетлерине къараб, мындан ары къалай джашаргъа кереклисини оноуун этдиле. Аладыла

................................. Созарукъланы Расул. .................................

келлик заманда джашаугъа башчылыкъ этерикле.

Ачыкъ айтсакъ, бу джол Доммайда форумгъа келгенле халкъланы джаш тёлюлерини джарыкъ джулдузларыдыла. Ала не къадар джарыкъ джансала, Кавказны, бютеу Россияны халкъларыны джашаулары аллай бирге иги боллукъду.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?58 2010 дж. июлну 24). Статьяны аты "ЭРКИН ДЖЫРЧЫ САПАР" -1-

ЭРКИН ДЖЫРЧЫ САПАР


Тутушдан спортну устасы болур ючюн, адамгъа фахму да, кюч да, ёт да, усталыкъ да керекди. Бу шартла гёджебден да бек джырчыгъа-назмучугъа керекдиле. Гёджеб халиси джырында, назмусунда да танылгъан Ёзденланы Сапарды.

Къуджур заманла, къуджур адамла. Энди ол за манла кетгендиле. Бизде уа, алкъын хал хазна тюрленмегенди. Анга шагъат, 30 джылдан артыкъ заманны назму-джыр джазыб, халкъыбызгъа халал къуллукъ этиб тургъан Сапарны бюгюн да харам этиб тургъанлары...

Къачан ангыларыкъ болурбуз арабызда керти фахму джашагъанын?


Поэзияда джангы сёз айтыр ючюн, фахму да, эркишилик да, билим да, усталыкъ да керекдиле. Аладан да алгъа халкъгъа, Джуртха чексиз сюймеклик болургъа керекди. Барысы да джукъгъа тийишмей къаллыкъдыла, поэт Хакъгъа къуллукъ этмей эсе. Тюзлюкге, Эркинликге, Игиликге, Ёзденликге. Хакъны магъанасы кенгди, теренди, мийикди, кёб къатлыды. Аллахны бир атына да Хакъ дейдиле.

Боллукъмуду, Сапар Хакъгъа къуллукъ этеди, дерге? Боллукъду. Хакъгъа къуллукъ этгенлени уа джоллары бир заманда да тынч болмагъанды. Къалгъан джерледе, халкълада къалай бола келген эсе да, бизни аз санлы халкъыбызда алай болмазгъа керек эди - бир-бирибизни ёрге тартыб, алгъа барыб турур гъа керек эдик. Керек эдик, алай а...

Мени назмуларым школда окъугъан сагъатымда да къарачай газетде кёб кере басмаланнгандыла. Школну бошай айланнган заманымда бир китаблыкъ назмуму джыйыб барыб, Джазыучуланы союзуна берген эдим. Алай а меннге джол юретген, Москвада Литература институтха бар деген болмагъанды. Алай бла, школдан сора 7джылдан киргенме ол институтха, аны да Къагъыйланы Назифаны къайгъырыуу бла.

Джазгъан адамгъа уа, ол институт кёб зат береди. Анда окъумагъан аны ангыларыкъ тюлдю. Ол себебден ол ВУЗ-гъа кесибизден фахмулу джашланы салыргъа умут этгенлей, окъуй келеме да, 1983-чю джыл Сапаргъа тюбейме...

Сапарны ол кёзюуде Къарачайда билмеген болмаз эди - аны джырлары джаш тёлюню ауузунда эдиле. Радио бла берилиучю совет джырладан башха джукъ эшитилмей тургъанлай, къар тюбюнден джангкъоз чыкъгъанча, Сапарны ауазы чыгъады. Бизни халкъыбызда Сапар биринчи бардды. Къалгъанла андан сора чыгъа келгендиле. Алай а, джюрек сезимлени джыр сёзлеге Сапарча буралгъан бюгюн да джокъду. ...Мени бек сейирсиндиреди Сапар олсагъатда. Мен аны китаблары да чыкъгъан, баш билими да болгъан адамгъа санаб тургъанма. Иш а алай тюл.

Къарачайда, Малкъарда да белгили джырчыны-назмучуну не мында, не анда къайгъысын кёрмегенлерине бек къуджур болама. ?Алай эсе,- дейме Сапаргъа,- сен Литературныйде окъурча этейик. Назмуларынгы менде къой, мен, аладан бу институтха джараулуларын сайлайым да, магъаналарын орусчагъа да кёчюрюб, бизни семинарны тамадасы Лев Ошаниннге берейим. Назмуларынга ол багъа бичер, мени сёзюме да тынгылар?. Алай бла, ?творческий конкурс? деген палахдан ётеди Сапар. Экзаменлени берген сагъатда тыш къраллы тилден проблема чыгъады - аны ол чырмаудан ётдюрген а, мени бла окъугъан таулу къарнашым Батырбекланы Хамзат эди, замансыз ауушханды, джандетли болсун. Адабият институт, кёблегеча, Сапаргъа да уллу джарагъанды - уллу адабият ?къазанда бишиб?, дуния дараджалы поэт болуб чыкъгъанды андан. Сапардан сора, Берберланы Бурханны назмуларын да алай джарашдырыб бергенимде, Ошанинни айтханы эсимде къалгъанды: ?Старик, джазыучу организациягъызны башчысы этерик ишни этиб айланаса сен. Алай а сау бол, фахмулу адамланы келтиресе меннге?. Ошанинни семинарын бошагъанла: мен, менден сора Сапар, Сапардан сора Бурхан. Совет кърал чачылгъандан сора уа, ол институтда окъугъан джокъду. Ол институтда Баш адабият курсланы Багъатырланы Шахриза 2005-чи джыл тауусханды. Бир фахмулу адам табылса, къайгъысын кёрюрге боллукъ эди - Адабият институт фахмусу болгъаннга къанат къагъаргъа, мийикге учаргъа онг береди.

Алай а Къарачай-Черкесияда фахмулу къарачайлылагъа къайгъырыу СССР-ни кёзюуюнде да къарыусуз эди, кърал чачылгъанлы уа бютюн да оу болгъанды. Кърал тюрленнгенликге, Сапарны джазыучу къадары тюрленмегенди - совет властны кёзюуюнде аны къалай бырнак этиб тургъан эселе, бюгюннгю кърал, басма къуллукъчула да анга алай къарагъанлай турадыла. Ансы къалай ангыларгъа боллукъду бизде биринчи бардны, уллу лирикни алкъын китабы чыкъмай тургъанын? Сапаргъа 60 джыл болуб келеди, аны уа алкъын бир китабы да чыкъмагъанды. ?Акъыллыдан тели зауукъ? дегенлей, бир-бир затлагъа сагъыш этгенден эсе, этмеген иги болур ансы джюрегинг джарылыб ёлюрге боллукъду.

Кертиди, Сапар оноучулагъа-къуллукъчулагъа джалынмайды, ачха-бочха джюрютгенлеге орайда тартмайды, билмейди ол джалбара, тилекчи бола.

Керти джырчыды-назмучуду Сапар. Бизни Акъ юйде оноучуларыбыз, Культура министерствода, кърал басмада ишлеген къуллукъчуларыбыз, Джазыучуланы союзунда ишлеген адамларыбыз - айтыргъа, адабиятха, культурагъа къарагъан къауум - Къарачайны атын айтдыргъан бек фахмулу джашны башы агъаргъынчы бир китабын чыгъарыргъа себеб болмай эселе, сора аладан Къарачайгъа не хайыр чыгъарыкъды? Ала ?миллетибиз, культурабыз? деген адамла болсала, къарачай тилден дерс китабла чыкъмагъанлы 20 джыл болгъанын кёрмеймидиле? Эслемеймидиле журналыбыз, газетибиз болмагъанын (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан газет газет тюлдю)? Башха халкъ болса, аякъ юсге турур эди. Халкъны къайгъысын кёрмеген адамла халкъны аты бла къуллукълада ишлемезге керекдиле.

Мен кёб кере кёб къуллукъчу, джазыучу адам бла Сапарны юсюнден сёз къозгъагъанма. Ол Москвада институтда окъугъан заманлада да. Бош чурумланы айтыб, баш алыб тур- гъан болмаса, фахмугъа сакъ болургъа, миллет хазнагъача къараргъа унамай эдиле. Ичген этеди деб, фахмуну бир джанына къайсы литературада бырнак этгендиле? Пушкинми ичмегенди, Есенинми, Шукшинми, Рубцовму? Сизничаланы ичинде адам шашмай къалыргъа боллукъмуду? Сиз аны джазгъанын кёрюр орнуна, китабла этиб чыгъ арыр орнуна ат-бет атаб кюрешесиз...

Сюйсенг айт, сюйсенг къой, Къарачайда фахмулу адамлагъа джол бермеу адет болуб бошагъанды.

Къарачайны эм уллу ахыр халкъ джырчысын эмда биринчи миллет поэтин - Семенланы Джырчы Сымай ылны - джаны саулай ёлтюргендиле бизни тамадала. Аллай поэтлерин Кязимни - малкъарлыла Орта Азиядан сюеклерин келтириб, Нальчик тийресинде асыраб, зияратха джюрюб турадыла бюгюн.

Бизде уа, сюргюнден сауэсен къайтыб келген Джырчы Сымайылны не джырларгъа къоймай, не назмуларын басмалатмай, азаб бериб тургъандыла. Джырлары-назмулары басмаланырындан тюнгюлюб, джаны къыйнала, 1981-чи джыл дуниядан алай кетгенди ол. 1990-чы джыллада Семенланы Дахирни кючю бла мен Москвада чыгъаргъан китабындан сора энтда джугъу басмаланмай турады аны. Сымайыл ёауушхандан сора кёб турмай Батчаланы Мусса да ток уруб ёледи. Мусса бла да кесибизникиле асыры кюрешгенден Къулийланы Къайсын къатышыргъа керек болгъан эди.

1980-чы джыллада мени ?Бусакъла? китабым бла да алай кюреше эдиле, ?социалист реализмге келишмейди? дегенни айтыб.

Биягъы Къайсынны сёзю бла чыкъгъан эди китаб.

Семенланы Джырчы Сымайылны: ?Аллахха ийнанады, афендиди, коммунист партиягъа, совет властха къаршчы назмулары барды?, - деб, терслей эдиле.
Батчаланы Мусса бла: ?Бийлени махтайды, тукъум айырады, сыныф кёзден къарамайды тариххе?, - деб, кюреше эдиле.

Лайпанланы Билалны назмулары: ?Социалист реализмге келишмейдиле?, - деб, иймей эдиле басмагъа.

Ёзденланы Сапарны уа ?ичген этеди? деб, кесе эдиле джолун. Керти чурумун а, олсагъатдагъы джазыучу организацияны тамадасы, кеси да эслемегенлей, айтыб къойгъан эди: ?Назмуларыны тюбюне, Сапар Ёзден, деб къол салгъанды. Не ёзденди бу? Ол экили ангылашынады. Ёзденланы Сапар деб джазылыргъа керекди?.

- Дуниягъа белгили Къайсын да, Къайсын Къулий деб джазыучанды, дегенликге, тюз затны да терсине тартыб тургъан болмаса, ангыларгъа унамай эди.
Къуджур заманла, къуджур адамла. Энди ол заманла кетгендиле. Бизде уа, алкъын хал хазна тюрленмегенди. Анга шагъат, 30 джылдан артыкъ заманны назму-джыр джазыб, халкъыбызгъа халал къул- лукъ этиб тургъан Сапарны бюгюн да харам этиб тургъанлары... Къачан ангыларыкъ болурбуз арабызда керти фахму джашагъанын? 60 джылгъа джууукълашыб келген джыр чыны-назмучуну алкъын бир китабы чыкъмай тургъаны бирибизге да сый тюлдю. Сабий джюрекли Сапар а, закийлигин та ныта, джазады:

Джуртдан кете
башласанг да, адамны
Джурт сюерге
юрет деб, юретдинг;
Джылай турсанг да,
адамны
Кюлюрге юрет деб,
юретдинг;
Джыгъыла барсанг да,
адамны
Тургъузургъа
юрет деб, юретдинг;
Къабыр къаза турсанг да,
адамны
Юй тюб къазаргъа
юрет деб, юретдинг; Ёлюб башласанг да,
адамны
Джашаргъа юрет деб юретдинг.
Сау бол, Ата джуртум!!!


Сау бол, Сапар! Къуллукъ ючюн, дуния мал ючюн къул болгъанла сени ёзден поэзиянгы къайдан ангыласынла? Назмуларынгы, джырларынгы китаб этиб, басмалатырыкъ да бир адам табылыр. Алай а, ол ишни, кимден да алгъа, бизни культурабыз-адабиятыбыз бла байламлы кърал къуллукъчула баджарыргъа борчлу эдиле...

Не да болсун, кёлюнгю аман этме, Сапар. Сени поэзиянг Есенинни, Рубцовну назмуларындан кем тюлдю.

Къарачай халкъ, къарачай тил сау болгъан къадарда, назмуларынг айтылгъанлай, джырларынг джырланнганлай турлукъдула. Бу назму кибикни да алгъаракълада сеннге атаб джазыб, тыйыншлы кёрмей къоя тургъан эдим. Алай болса да, эсен болсакъ, бир маджал саугъа да этерме. Дагъыда айтырым: анда джашаудан бираз арыгъан эсенг, сени бери (Норвегиягъа ред.) келтирирге къолумдан келлик болур. Анга да сагъыш эт. Эсен кёрюшейик.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал, КъЧР-ни халкъ поэти.


ЁЗДЕНЛАНЫ САПАРГЪА

Соргъанлагъа, ?кимди?, деб, Сапар,
Къысхасы бла айтайым хапар:
Сапар ол джюрек бла кёкюрекди,
Назмусу-джыры Джер бла Кёкдю.

Къуллукъ ючюн, не байлыкъ ючюн
Къул болмагъанды, сатылмагъанды ол.
Кёзбау джашау ючюн, дуния мал ючюн
Ийманындан, ёзденлигинден чыкъмагъанды ол.

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" (?58 2010 дж. июлну 24). Статьяны аты "ЭРКИН ДЖЫРЧЫ САПАР" -2-


ЁЗДЕНЛАНЫ САПАРГЪА

Соргъанлагъа, ?кимди?, деб, Сапар,
Къысхасы бла айтайым хапар:
Сапар ол джюрек бла кёкюрекди,
Назмусу-джыры Джер бла Кёкдю.

Къуллукъ ючюн, не байлыкъ ючюн
Къул болмагъанды, сатылмагъанды ол.
Кёзбау джашау ючюн, дуния мал ючюн
Ийманындан, ёзденлигинден чыкъмагъанды ол.

Къар басыб, уюб тургъан табигъатны
Джазгъы джыры бла уятхан эди ол.
Джангкъоз джыры къар тюбюнден чыгъыб,
Джангы джырлагъа ачхан эди джол.

Джигитликге, Ариулукъгъа, Сюймекликге
Чакъыралла джырлары аны.
Адамлыкъгъа, Эркинликге,
Ёзденликге Байракъды Акъ сёзю Сапарны.

Соргъанлагъа ?кимди?, деб, Сапар,
Къысхасы бла мен айтдым хапар.
Билирге излегенле уа толу ёзденин Сапарны -
Назмуларында, джырларында табарыкъдыла аны.
Тёнгегинде тюл, сёзюндеди шайырны джаны.

Сёзюмю ахырында белгили орус поэт Лев Ошанин Ёзден улу Сапарны чыгъармачылыкъ ишине сый бере джазгъанын орус тилде берирге излейме.

Сапар УЗДЕНОВ. ?ОСЕННЯЯ МЕЛОДИЯ СПУСКАЕТСЯ С НЕБЕС?

Сапар Узденов - второй карачаевец в моём семинаре. И их обоих роднит преувеличенная, болезненная, напряжённая любовь к своей малой родине. И это понятно, учитывая про шлое, когда народ был лишён своей земли, и вынужден был скитаться вдали от родных гор и ущелий.

Это наложило печать на творческую работу Узденова, придав ей некую горькую тональностъ. Он пишет: ?Я уехал бы из Карачая, если бы не познал вкуса родной воды?. Он чуток к прошлому. ?Я слушал старца, и на сердце моем молодом от слов его оставались синяки?. Сапар Узденов - песенник. Как многие современные барды, он сам пишет музыку на свои стихи и сам исполняет их под гитару. Он пользуется неизменным успехом у своих земляков. А недавно провёл целую серию концертов в Кабардино-Балкарии, и залы были полны - ведь карачаевский язык близок к балкарскому. А Балкария и Карачай - это те же кавказские горы, это просто разные склоны Эльбруса.

Знаменитый Домбай и Приэльбрусье - как они близки и похожи! А Сапар, прежде всего кавказец, и когда он говорит: ?Рассвет прижался щекой к горам?, - этот рассвет виден с разных сторон Эльбруса.

Поэзия Сапара Узденова беспокойна, напряжена. ?Я бреду посреди мысли моей?; ?Жизнь моя непохожа на жизнь души моей?, - говорит автор.

Высоко оценивая поэзию Узденова, я все же хотел бы отметитъ то, о чём уже упоминалось, некоторую её избыточную горечь, так сказатъ нагнетание горечи. Хотелось бы верить, что в своей дальнейшей работе Сапар найдёт и более светлые тона в творчестве. ?Вот и бабушку, похитив, унесла луна?,- сетует он. Но жизнь продолжается, и в этой жизни прочно стоит на ногах поэт-горец Сапар Узденов.
ОШАНИН Лев,
лауреат Государствен- ауушханына бушуу эте, аны юйдегисине, джууугъуной премии СССР, профессор Литературного института им. М. Горького.
Москва, 27.11.88 г.

Tinibek
Ас-салам, Тинибек!

"Заман", "Къарачай" газетлени форумда окъурча этгенинг ючюн къарачай-малкъар джамагъат сеннге бек разыды.
Джангыз, къыйын тюл эсе, статья аллында, ? кёргюзтген джерингде джылын, айытн, кюнюн да кёргюзте барсанг, иги боллукъ эди.
Сёз ючюн, былай: "Къарачай" (?, 2010 джыл, апрелни 15)

Sabr
Ас Салам Сабр,

Сон ийгeними айтканынгча eтдим. Калганлада номeр джазып турады, алайдан да бeлгили болур. Мундан сора иериклeрими былай eтeрмe.

Саубол

Tinibek

OK

ОСАЛ КЪЫЛЫКЪЛА МИЛЛЕТИБИЗНИ КЁТЮРЕМ ЭТЕДИЛЕ

Къыйынлыкъны ачысын къат-къат чайнагъан, учузлукъну сынагъан халкъ, къарачайлыла, кимден да бек бир джумдурукъ, эгеч-къарнаш болуб джашаргъа керек эдик. Ол зат бюгюн бизде джокъду. Бу барыудан барсакъ, бусагъат дунияда глобализация (чексизлик) барады да, ол миллетибизни дженгил заманда тас этерикди, джуртсуз да къоярыкъды. Чексизлик ?алтын миллиардны? горда бычагъыды. ?Алтын миллиард? тоя билмеген Джелимауузду.

Ол миллетлени, къралланы чайнамагъанлай джутуб барыргъа излейди. Аны не болгъанын, антиглобалистле ангылайдыла. Ма, аны ючюн, ала чексизлик бла кюрешни бардырадыла. Бу кюнледе дунияда эки мингден артыкъ тюрлю миллет джашайды. Алай эсе, аллай бир тил да джюрюйдю. ЮНЕСКО билдиргенден, аллыбызда 50 джылны ичинде дунияда бюгюн джашагъан тилледен 600 ёллюкдю. ЮНЕСКО ачыкъламайды ол 600-ге къайсы миллетле киргенлерин. Мен ангылагъан, джашауубузну тюзетмесек, анга гыбыча къадалмасакъ, ол дуниядан тас боллукъ миллетлени ал тизгинлеринде барлыкъбыз. Анга шагъатлыкъ эте тургъан миллетибизде кёб ышанла джюрюйдюле.

Бармыдыла мадарла миллетибизни миллетлигин сакъларгъа, аны ёмюрюн узакъ этерге? Къыйынды, алай а бырдыла!


Алай эсе, биз да культурабызны кёлтюрейик, джорукъ бла, закон бла джюрюйюк, игилеча, ашхылача джашайыкъ! Ийнаныгъыз, джашауубузну игиге бурургъа кёб зат, уллу къарыу керек тюлдю. Биринчиге, бусагъатда унутулуб бара тургъан адет-тёре джорукъланы джашаугъа бурсакъ, ол кёбге игиленникди, миллетибиз да кётюремликден чыгъарыкъды. Бюгюнлюкде бизде джюрюген джалкъаулукъ, ичкичилик, тютюн тартхан, алдау, урлау, ёлтюрюу, улху алыу, фитналыкъ, саякълыкъ алгъын миллетибизде джюрюмегендиле, болгъан эселе да, айданджылдан аланы бир къаууму тюбегенди, кёбюсюнден миллетни хапары болмагъанды. Къарачайлыланы джерлери дыккы, ташлы, аз хайырлы болсала да, къаджыкъмай урунуу бла Кавказда бютеу миллетледен эсе бай джашагъандыла. Тарихчиле шагъатлыкъ этгенден, юйсюзкюнсюз, садакъачы болмагъанды.

Къарачайда аракъы, тютюн ХХ-чы ёмюрню аллына дери джюрюмегенди, эсириб, хунагъа кесин ургъан болмагъанды, орамда джыгъылыб тургъан тюбемегенди. Уру, алдау бек сыйсызлыкъгъа саналгъанды.

Къарачайлыла юч-тёрт айгъа джайлыкълагъа кетселе, юйлерине кирит салмагъандыла. Эркишиле шкокну уугъа, къаманы омакълыкъгъа айландыргъандыла, ала бла адам ёлтюрмегендиле, ол огъай, тюйюшде хайырландырмагъандыла.

Къарачайда саякълыкъ эм бедиш затха саналгъанды. Ол тиширыуну, эркишини да бирча учуз этгенди.

Саякълыгъы болмагъан, ариу хауада, эт бла акъ ашаб джашагъан адам ариу эмда агъачлы болгъанды. Аны ючюн саналгъандыла къарачайлыла Кавказда эм чырайлы адамлагъа.
Миллетибизни башында айтылгъан махтауларын мен миллетчилик ауруудан ауруб чыгъармайма. Къарачайлыланы ариу къылыкъларын тарихчиле, алимле, джазыучула кёб заманны мындан алгъа джыллада, ёмюрледе кеслерини джазма ишлеринде кёргюзтгендиле.

Алай бла джашауубуз абына, къатыша барады. Иги, эски миллет адетлерибизни бардырмай, кесибизни тюзетирге джашауубузну игилендирирча мадар излемей, кесибизде неда башхалада илинмек аджалдан ёлген болса: ?Аллах, алай буюргъан эди, аджалы джетди, дуниядан кетди?, - деб, сакъланмагъан къыйынлыкъда кёлюбюзню басаргъа кюрешебиз. Огъай, Аллах: ?Бар да, башынгы къаядан ат?, демейди. Аллах башына мадар этгеннге къадар этеди! Аварияла, башха къыйынлыкъла уллуладан чыкъмай, кёбюсюне джаш тёлю бла байланыбдыла. Алай эсе, былагъа артыкъ эс бёлюрге керекдиле ата-ана, джууукъ-тенг. Къыйынлыкъны башы чёрчекликден, дюргенликден, тели эришмекликден, адамны бишмегенлигинден келеди.

Бютеу джанладан Аллах къуру адамгъа бергенди акъылны. Аны бла биргелей анга эки джол бергенди: бири - шерият, экинчиси - шайтанны джолу. Адамны кесине къойгъанды Аллах къайсы джолну барлыгъын. Биз бусагъатда шайтанны джолун сайлайбыз. Шайтанны джолу бла барыб ёлсек: ?Аллах алай буюргъан эди?, - дейбиз! Къояйыкъ джахилликни, кюрешейик терслигибизни, терслени да тюзетирге!

Айыб этмегиз, мен сиз билмегенни айтмайма, къралны закону бла шерият бир-биринден узакъ кетмейдиле. Адамдан ала излеген: къарангылыкъдан чыгъаргъа, уллу кёллю болмазгъа, атагъа-анагъа иги болургъа, джууукъну-тенгни тутаргъа, хоншунг бла ариу джашаргъа, кишиге зарлыкъ этмезге, дерт тутмазгъа, кесинге излеген игиликни башхагъа теджерге, къралынгы айтханын этерге (?КъурЫан айтханны да эт, кърал айтханны да эт?), гитчеликден ёлюр кюннге дери билим алыргъа кюреширге, юй бийченги бир зат бла инджитмезге, тиширыу да эркишини сыйын мийикде тутаргъа, ата-ана сабийлерини борчларындан чыгъаргъа (ашар, киер керекли этмезге, билим алдырыргъа) КъурЫан окъутургъа, акъыл-балыкъ болсала, юйлендирирге эмда юйдеги этиб чыгъарыргъа, харам хакъны ашамазгъа, намаз этерге, ораза тутаргъа, зекят берирге, къурман этерге, къарыуунгдан келсе, джашауунгда бир кере Кябагъа барыргъа, артыкълыкъгъа тёзмезге, хар кюнде, кечеде джараусуз къылыкъларынгы къурутургъа кюрешиб турургъа...

Аллахха бу башында айтылгъан излемледен не хайыр, не хата джокъду - ала анга керек тюлдюле, ала бары адамгъа керекдиле, анга хайыр берликдиле. Ол алай болгъанын илму бюгюн ачыкълаб бошагъанды.

Ма дагъыда, адам тюшюнюрча бир хапар,кесим кёрген зат: 60-чы джылланы аягъында белгили къарт, хоншум Дудаланы Таубий джашына келин келтирген эди. Анга ол заманда 75-80 джыл бола эди.

Тоюна кесини тенглерин, кесича 12 къартны чакъыргъан эди. Тепсини тамадасы 100 джылгъа джете тургъан къарт, бек тири Джаубаланы Якуб, шапа да мен. Шапаны иши уа - аракъы къуюу.

Ишими тындыра, аракъыны къуюб, адетдеча, рюмканы тамаданы аллына салдым. Якуб: ?Къарнашчыгъым, рюмканы ары кетер?, - деди. Мен бу затха тамаша болдум. Джаубаланы Якуб арабча, орусча окъууу болгъан адам, совет властны къурагъанланы бири, Къарачайда, кёб заманны сюдю болуб ишлеген киши аракъы ичмегенмиди кесини узун джашауунда? ?Аллах эркинлик бермеген затны этмегенме?, - деген эди ол сорууума джууабха. Аракъы, тютюн ичмеген ол 12 къартдан тёртеулен чыкъды: Джаубаланы Якуб, Джаубаланы Азрет, Блимгъотланы Хасан, Очакъланы Джубрай. Ол тёртюсю къара кюч бла да элде бир адамны алгъа иймегендиле. Ойлашдыргъан - бу тёрт адам дуниядан 100-шерден артыкъ джыл джашаб ёлгендиле, джандетли болсунла.



Alamat cazıu. ЭСЕККУЛАНЫ Мурат saubolsun.

Джуртда Джангыз Терек (бюгюнлюкде сау тургъан Къадау Таш кибик) тарих магъаналы символ болгъанды. Терекни кесиб юй ишлеген - юйсюз къалгъанды - юйюн шыбыла юйюб кюйдюргенди, кесине джукъ болгъанмыды, билмейме.

"Джуртда Джангыз Терек" деб, Лайпанланы Билалны назму китабы да барды.

Чыгъарма 6 бёлюмден къуралгъанды. Адетдеча, хапарлау Къарчаны таурухундан башланады: ?Ол Къобан ёзеннге, - дейди автор, - 700 джылны мындан алгъа джамагъаты бла келиб орналады. Ала, юзюк болуб, ?Къызыл Ордадан? алгъы бурун Архыз ёзеннге ? ?Эски джуртха? ? тюше-диле. 1907-чи джыл къарачай джамагъатны адам саны 35 минг болады (5932 юйюр).

Учкулан эл ? ара эл ? эм уллугъа саналады. Былайда 1480 юйдегиде 7990 адам джашагъанды, аланы ичинде 148 юйдеги башха эллеге кёчюб, бир кёзюуге дери алада джашайдыла, элни кесинде да 58 юйде ги болгъанды?.

Хапарлауну эм сейири экинчи бёлюмюнде айты-лады.

Мындан арысында был-лай соруулагъа эс бёлюне-ди: меджисуулукъ бла мус-лиман динни адет джолла-ры, къарачайлыланы тукъ-ум-тийре къауумлары, мил- летни джер юлюшлеге иелик джорукълары, шери-ат бла халкъ адетлени ке- лишиулери, ырджы айырыу бла физика-география су-ратлауну хыйсаблары, ми-нерал ресурсланы бай- лыкълары ачыкъланадыла. Миллетни турмушу бла эко-номикасын ачыкълауда малчылыкъ бла джерчилик-ге, миллетни ашына-сууу-на, табигъатны ?насыбсыз? джылларына, чегет бай-лыгъына, аны хайырланды-
рыугъа, къош джашаугъа уллу эс бёлюнеди. Автор Джуртдагъы ?Джангыз те-рекни? суратлайды, аны ёлчемин береди. Сабан агъачны, баласны суратла-рын салады, къурамларын ачыкълайды. Аджиланы Аубекирни джангыз од жакълы мекямы бла Айбаз-ланы Заманы тогъуз отоулу тизгин юйюн суратлайды.

Миллетни турмушу бла эко-номикасын ачыкълауда малчылыкъ бла джерчилик-ге, миллетни ашына-сууу-на, табигъатны ?насыбсыз? джылларына, чегет бай-лыгъына, аны хайырланды-рыугъа, къош джашаугъа уллу эс бёлюнеди. Автор Джуртдагъы ?Джангыз те-рекни? суратлайды, аны ёлчемин береди. Сабан агъачны, баласны суратла-рын салады, къурамларын ачыкълайды. Аджиланы Аубекирни джангыз од жакълы мекямы бла Айбаз-ланы Заманы тогъуз отоулу тизгин юйюн суратлайды.

?Джангыз терекни? гагарак-ларын джыяргъа неда сын-нган бутакъларына тиерге ырыслаб джашагъандыла таулула. Къобанланы Хамзат хаджи къыш сууукъда талай чырпыны шынгкъар-тха алгъаны себебли, аны ырысха санаб, бир къыйын-лыкъ келеди деб тургъан-дыла. ?Джангыз терекни? мийиклиги 10 сажнагъа джууукъгъа джетгенди,-деб джазады автор. Бутакъ-лары 12 сажнагъа джайы-лыб болгъандыла. Терекни тюб ёлчемини тёгереги 5,06 метр болгъанды. Бир саж-на бла джарымдан терекни ёзеги айрыгъа бурулгъанды... Терек 1000 джыл джашагъанды?.

?Айтыугъа кёре,- деб та- мамлайды автор хапарын, бу терекге Гюрджюню пат-чахы Тамара табыныргъа джюрюб тургъанды?. ?Къа рачайны Минги Тауу уа, - дейди мындан арысында, - Монбландан иги кесек де-удю, аны тёппесине евро-пачы туристле къарачайлы-ланы джол усталыкълары бла джол салгъанлы бери ?мингджыллыкъ таугъа? ёрлеген ёлюр деген къарангылыкъ оюм ажымсыз чачылады?.


Минги джыллык Тeрeк, ДЖангыз Тeрeк. Тeрeкни мийиклигьи 10 сажна, бутакларыны джайылганы 12 сажна. Сажна бир мeтрeгe джуук муду? 10-12 сажна кач мeтeр болур? Суратлары да болганы айтылады. Архыз, Учкулан.

"Къарачай" газетде (?88, октябрны 28, 2010)
энди нарсаначыла (Кисловодскеде джашагъанла) къарачай газетни ала турургъа боллукълары айтылады.

2010 дж. сентябрны 18 " К ъ а р а ч а й " ¹ 75-76 (10 384)

Халкъны адамы

ОГЪУР ИШЛЕРИ БЛА АТЫН

АЙТДЫРАДЫ - 1 -

Саулай халкъа огъай, бир тийреде атын иги бла айтдыргъан да къыйынды. Не махтагъаныбызгъа да, алайы былай болса, ол затны этмесе дурус еди, дерге ёчбюз.

Ишинне, джашаууна, кесин джюрютгенине да чыртда киши сёз табмагъан, мени сартын 56 адамгъа тюбегенме ёмюрюмде. Аланы да бири Тотуркъулланы Хасанны джашы Алийди. Аны джашаууну, ишини юсюнден бизни газетде аз-аз джазыла, телевизор бла да бериле тургъанды. Алай а миллет толу хапар билирге излейди. Аны ючюн джазылгъанды бу статья.

Аллындан башлайыкъ. 1961чи джыл Джангы элде (Акъ Къалада) туугъанды ол. Тотуркъулланы Иссаны джашы Хасан бла Кипкеланы Магометни къызы Татлыджан 8 сабийни ёсдюргендиле: 6 джаш бла 2 къыз. Алий ортанчыды. Элде школну бошагъандан сора Москвада халкъ мюлк институтха окъургъа джарашады. Аны экономика факультетинде баш билим алады. Аскерге барыб, ол борчун да толтуруб келеди. Ишлерге ызына, Москвагъа, къайтады.

Озгъан ёмюрню 90-чы джылларында къралда джашау тюрлениб, хар ким билимине, болумуна кёре энчи мюлкле къураб башлайдыла. Алий да фирма ачады, аны директору болады.

Андан бери 20 джыл озду. - Джангы башлагъан ишингде хар муратынг да толуб, не да аламат болуб бармайды, дейди Тотуркъул улу. ? Тёгерегимде кесибизден джашла да, мен да кюреше башладыкъ. Белгилеген ишлерибизни бир къаууму болду, бир къаууму болмады. Бери, ызыма, къайтырыкъ эсем да, Москвада окъургъа гитче эгечими ийдиле, аны ызы бла гитче къарнашым келди. Кёб турмай менден уллуланы сабийлери да Москвада билим алыргъа излеб башладыла. Уллу шахарда къалай боладыла, не боладыла, аны айтхан къыйынды. Барына да кёз-къулакъ болургъа керек эди...

Ол джыллада Алий, къуру кесини къысха джууукъларына болуб да къалмай, башха джаш адамлагъа джакълыкъ этерге, джол кёргюзюрге, къайгъырыргъа керек боллугъун билмей эди.

Артда ангылады. Миллетини, аны келир заманыны сагъышлары кече-кюн да эсин бёлгенлей тура эдиле. Москвада окъугъан къызла, джашла бир-бирде ауругъан, инджилген барды, алагъа болушургъа керекди, газет чыгъарсакъ иги боллукъ эди, ана тилибизде китаб басмаласакъ, андан да аламат, деб тебрегенлеринде, ол сагъышла тынгы бермей къоядыла. Амалсызгъа болуша эдиле фирманы юсю бла. Алай а ол адаргы зат болгъанын Алий толу ангылагъан эди. Ол тенглери бла оноулаша айланнган сагъатда джаш тёлюден талай адам, келиб, тюбеше турургъа бир мекямчыкъ берсегиз, ичине да сайт салыб, аны бла да хайырланыр эдик, дейдиле.

Тотуркъул улуну фирмасы тюрлю-тюрлю мекямла бла байламлы ишлени тындырады. ?Алыгъыз?, - дейдиле. Ол огъай, кабинетле да бередиле, аланы ичлерин джарашдырыргъа да кюрешедиле. Аллы алай бла башланады. Андан сора Алий бла тенглери, ол халда тюбешген бла иш тынмазлыгъын черте, джаш тёлю бла, миллетибиз бла байламлы хар неге да къарарча совет, бирлешлик дегенча кёбчюлюкге бир зат къураргъа оноулашадыла. Алай бла джаратылады бусагъатда саулай Россиягъа, тыш къраллагъа да белгили ?Эльбрусоид?.

Быйыл майны 19-да ол къуралгъанлы 7 джыл толгъанды.

- Башлагъан сагъатыбызда институтдан тенглерим, иги танышларым къарачай, малкъар джашла Орусланы Мурат, Ёзденланы Рауф, Тилланы Арсен, Семенланы Анзор, Умарланы Владимир, журналист Багъатырланы Ильяс, дагъыда башхала белгилеген эдик хар не ишни да, - дейди Алий. ? Оноу этгенни тышында кёб затха эс бёлюрге керек болду. Хар ким болуму джетерик бирер джумушну къолгъа алдыла. Сёз ючюн, Багъатырланы Ильясха, сен редактор бол, къалгъан затланы джарашдыра барырбыз, дейбиз. Ол кёзюуге Интернетде сайт да къурагъан эдик.

Дружба Народов атлы университетде Къарачайдан, Малкъардан келиб окъугъан джашланы, къызланы тёгерегине джыйыб тургъан Башлаланы Руслан келеди. Ол да бу ишде дагъан болур деген дагъыда биреуню келтиреди. Алай эте, коллективни ара багъанасы бегийди.

Бу адамла башчылыкъ етиб, сайт да ишлеб, джаш тёлю джазыб тебрегенинде, къараб, джууукъ-тенг демей, къайсы тюз иннетлиди, миллетине кимни джаны бек ауруйду, адеби, намысы, халиси къайсыны игиди деб, эм тыйыншлы адамланы аладыла. Джыйылыб, кёб тюрлю затны юсюнден кенгешдиле. Айтыргъа, бир кюн миллетни тарихин, экинчи кюн бюгюннгю джашауун, ючюнчю кюн культурасын, тёртюнчю кюн экскурсияла къурау, дагъыда былача затланы арагъа саладыла. Тотуркъул улу не этедиле, къайсыны къаллай оюму барды, кимни юлгюге айтыргъа тыйнышлыды деб, кёзкъулакъ болгъанлай турады.

Энтда алайды. Бюгюнлюкде Москвада штатда 30 адам, Карачаевск шахарда бла Нальчик шахарда филиалланы хар биринде да 8-9 адам бардыла. Бары да бир 50 боладыла. Не ишле этилгенлерине къарайыкъ.

Талай бёлюм къурагъандыла. Алагъа билимлери, фахмулары бла келишген адамланы тамадагъа салгъандыла.

Музыка бёлюмде 50 джылны ичинде Къарачайда, Малкъарда этилген джырланы архивин къураб кюрешедиле. Аланы КъЧР-ни радиосундан джаздыргъандыла, Нальчикден да иги кесегин алгъандыла. Энтда ол иш этиле турады. Къарачаймалкъар джырланы сюйгенле къайсысын да табарча боллукъдула. Къарачай-малкъар миллетни юсюнден видео материалла джыйыладыла. Аланы фондда ишлегенле кеслери да аладыла, башхала тюшюргенлени да къошадыла. Аныча кёбден кёб этиб барадыла тюрлютюрлю суратланы да. Эски суратланы, джангыланы да кёрюрге боллукъду. Эртделеден суратлагъа ?история в лицах?, дейдиле.

Китабланы юслеринден айтсакъ, ?Эльбрусоидни? сайтында къарачай-малкъар миллетни чыгъармаларын Москвада Ленин атлы библиотекадача этерге муратлыдыла. Къачан чыкъгъан эселе да, бизни джазыучула джазгъанланы, бизни юсюбюзден джазылгъанланы сайтха кириб, аны библиотекасында ким да табарча этерикдиле. Быланы тышында да ?Бегография природы КЧР и КБР?, дагъыда башха бёлюмле бардыла.

- Эртделеде бир критик Чеховну юсюнден: ?Если бы Россия каким-нибудь образом пропала, то можно было бы детально восстановить по рассказам Чехова?, дегенди, - дейди Тотуркъул улу. ? Биз да ?Эльбрусоид? сайтда къарачай-малкъарны несин да бир джерге джыйыб, джугъу тас болмазча этиб, келир тёлюле билирча, кёрюрча сакъларгъа деб кюрешебиз. Алкъын этгенибизден этерибиз кёбю. Алай болса да башлагъан ишибизни аягъына джетдирмей къоярыкъ тюлбюз. Бизни адамла бла къалмай, башха миллетледен адамла да сайтдан кёб затны табаргъа боллукъдула. Аны тышында да, биз кесибиз да ол ?байлыкъдан? тигим этгенлей турабыз. Сёз ючюн, Карачаевск шахарда, Нальчикде филиалланы къуллукъчулары школлагъа, библиотекалагъа элтедиле. Къарачай-малкъар джаш тёлюню ёсюмюне джораланнган джамагъат фондну юсю бла ?Эльбрусоид? деб журнал барды, ол джылда 2 кере чыгъады. Анда да джыйгъанларыбыздан кёб затны ким да кёрсюн, окъусун деб басмалайбыз. Журнал 2 кереден аслам чыгъарча этергеди муратыбыз. Бусагъатда къарыуубуз джетмей турабыз. Бизде басмаланнган, чыгъарылгъан затланы сатмайбыз, алайына беребиз. Аладан ачха тюшмейди, дегенлигимди. Мындан 20 джылны алгъа къурагъан фирмаларыбыз джоюм этедиле хар неге да...

- Коллективде къалгъанлагъа юлгю кёргюзген адамла кимледиле?

- Бизде къуру юлгюлю адамла ишлейдиле, - деб джууаб береди Алий. - Алай болса да бёлюмлени тамадаларын айырыб айтыргъа тыйнышлыды. Багъатырланы Ильяс энтда сайтха Башчылыкъ этеди. Журналист Батчаланы Людмила журналны редакторуду. Музыка студияны тамадасы Ёзденланы Рауфду. Литература джаны бла ишлени Байрамукъланы Фатима тындырады. Карачаевск шахарда филиалгъа Къараланы Азрет, Нальчикде филиалгъа да Аналаны Марат башчылыкъ этедиле. Карачаевск шахар дегенликге, анда Интернет-зат джокъ эди. Башлаланы Русланны аланы джарашдырыргъа ийген эдиле, этиб бошасанг, къайтырса деб. Бусагъатда Башла улу фондну Карачаевск шахарда, Нальчикде филиалларына къарайды. Мультфильмлени, киноланы ана тилибизге кёчюрюб, дисклеге салыб, миллетге чачадыла. Атмырзаланы Расул аланы джарашдырады. Чотчаланы Хачир сценарийле да джазады, редакторлукъ да этеди фильмлеге, башха миллетле бла байламлылыкъ, шохлукъ тутуу джаны бла джумушлагъа да къарайды...

- ?Эльбрусоидни? къурагъандан сора бир айдан Багъатырланы Ильяс келди да:
?Окъуу заведениелени бусагъатда бошагъанланы былайда джыйыб, алгъышлаб, саугъала да бериб ашырсакъ иги боллукъ эди?, - деди, - деб эсине тюшюреди Алий, быллай затла къалай башланнганларыны юсюнден сорууубузгъа джууаб эте. ? Разы болабыз. Кесибизни мекямларыбызда кафечик да барды. Алайда джыяргъа оноу этебиз. Ол биринчи кере тюбешиуге 18 адам келеди.

Алтысы баш окъуу заведениелени къызыл дипломлагъа бошагъанла эдиле. Аланы сыйлагъан да этиб, биз болушурукъ зат болса, тартынмай келигиз деб, саугъала да бериб ашырдыкъ. Аны бла бирге джылда 2 кере бу халда джыйыла турургъа келишдик. Алай демеклик, окъуу заведениелеге джангы киргенле бла аланы бошагъанланы къууанч халда алгъышлау. Эки кере этгенбиз аллай джыйылыуланы. Энди къачан, къалай боллугъун биледиле, сакълаб турадыла, кёб адам да келеди. Кюнортадан сора башланады, кече арасына дери барады...

Аллай къууанч джыйылыулада джаш тёлюню джашаугъа кёллендириу бла байламлы этилген ишлени юсюнден энтда айтайыкъ.

Бир-бирлерин кёбден бери кёрмей тургъанла тюбешедиле, бир-бирлерин танымагъанла танышадыла. Окъууларыны, джашауларыны юсюнден хапар айтадыла. Андан сора, бирини иги затындан бири юлгю алыргъа излериги хакъды. ?Бир фуршет? дейдиле да, аш-суу саладыла, къурманлыкъдан бисмилля этедиле. Вузланы бошагъанла неда алагъа джангы джарашханла джыйыладыла залгъа. Алайгъа белгили адамланы чакъырадыла. Концертле боладыла. КъЧР-ден, КъМРден джырчыланы джырларына, ансамбллени тепсегенлерине къарайдыла. Баш билим алыб чыкъгъанла бла быйыл джай болгъан тюбешиуге РФ-ны Кърал Думасыны депутаты Эрикгенланы Ахмат, КъабартыМалкъарны эмда Ингушетияны сенаторлары да келген эдиле. Бары да джаш тёлюге ариу айтыб, кёл этиб кетдиле.

- Москвада университетлени, академияланы, институтланы бошагъанланы бары да акъыл токъмакъла болмасала да, терен билим аладыла, аллыбызда джыллада миллетибизге джарарыкъ адамладыла, - дейди Алий. - Алай а ол адамланы барына да кеслери мурат этгенча къуллукъла табылыб къаллыкъ тюлдюле. Аны себебли бир къауумлагъа болушлукъ керек болады. Ол тюбешиулеге чакъыргъан адамларыбыз болушлукъ этерге да боллукъдула. Этген да этедиле.

Энди сёзню РФ -ны кърал Ду-масыны депутаты Эрикгенланы Ахматха берейик.

- Мен, башхалача, мында да эшите туруучан эдим Алийни

2010 дж. сентябрны 18 " К ъ а р а ч а й " ¹ 75-76 (10 384)

Халкъны адамы

ОГЪУР ИШЛЕРИ БЛА АТЫН

АЙТДЫРАДЫ - 2 -

Бир-бирлерин кёбден бери кёрмей тургъанла тюбешедиле, бир-бирлерин танымагъанла танышадыла. Окъууларыны, джашауларыны юсюнден хапар айтадыла. Андан сора, бирини иги затындан бири юлгю алыргъа излериги хакъды. ?Бир фуршет? дейдиле да, аш-суу саладыла, къурманлыкъдан бисмилля этедиле. Вузланы бошагъанла неда алагъа джангы джарашханла джыйыладыла залгъа. Алайгъа белгили адамланы чакъырадыла. Концертле боладыла. КъЧР-ден, КъМРден джырчыланы джырларына, ансамбллени тепсегенлерине къарайдыла. Баш билим алыб чыкъгъанла бла быйыл джай болгъан тюбешиуге РФ-ны Кърал Думасыны депутаты Эрикгенланы Ахмат, КъабартыМалкъарны эмда Ингушетияны сенаторлары да келген эдиле. Бары да джаш тёлюге ариу айтыб, кёл этиб кетдиле.

- Москвада университетлени, академияланы, институтланы бошагъанланы бары да акъыл токъмакъла болмасала да, терен билим аладыла, аллыбызда джыллада миллетибизге джарарыкъ адамладыла, - дейди Алий. - Алай а ол адамланы барына да кеслери мурат этгенча къуллукъла табылыб къаллыкъ тюлдюле. Аны себебли бир къауумлагъа болушлукъ керек болады. Ол тюбешиулеге чакъыргъан адамларыбыз болушлукъ этерге да боллукъдула. Этген да этедиле.

Энди сёзню РФ -ны кърал Ду-масыны депутаты Эрикгенланы Ахматха берейик.

- Мен, башхалача, мында да эшите туруучан эдим Алийни юсюнден хапарланы, - дейди ол. - Москвагъа баргъанымда, танышама. Ол этген ишлени хар бирини юсюнден айырыб айтыр-гъа тыйыншлыды. Алай а мен джангыз биринде тохтайым. Хар адам сабийин сюеди, аны на-сыблы болурун излейди. Не кел-син, биргесине айланыб, керек джерде болушуб, дагъан болуб туралмайды. Уллу шахарлада аз чырмауму тюбейди кимге да? Алий Москвада джаш тё-люге аталыкъ-аналыкъ да этиб турады. Кёз-къулакъ болгъаны-ны тышында да кимине иш та-бады, кимине общежитиеде орун къурайды, кимине алайда къалай атларын юретеди. Ол затлары ючюн мен анга кёбле-ни атындан бюсюреу-сыпас эте-ме. Барыбыз да кёре, эшите ту-рабыз. ?Ой, мени миллетим?, - деб уллу сёлешгенлени. Аланы арасында къуллукъчула, депу-татла, бизнесменле да барды-ла. Миллетге алай сёлешген ке-рек тюлдю, миллетге къолдан келген бла болушлукъ керекди. Ол болушлукъну этеди Алий. Аны ючюн башына сый тартха-ны да джокъ, мен миллет ючюн кюрешеме дегени да джокъ. Джыйылыулада кесин тутханы да алайды. Шимал Кавказны регионларындан да келедиле энди джыйылыулагъа. ?Быллай джашлары болгъан миллет на-сыблыды?, - дегенлерин кесим кёб кере эшитгенме. Алийни юл-гюсю бла кеслери да быллай затла къураргъа муратлыдыла.

Джыйылгъанла сюйюб къа-рагъан бир концертни юсюнден айтмай къоялмайма, - дейди андан ары Эрикген улу. - Би-ринчи абазалыла, башха мил-летледен адамла тепседиле. Аладан сора бизникиле джыр-ладыла, тепседиле. Концертни аягъында ?абезек? дедиле. Анда, Кавказдан миллетле бо-луб къалмай, башха миллетле-ден, таб, негрле да къошулду-ла. Бары да бирге къарачай абезекге бардыла. Ол дуния-да болмагъан зат эди. Анга къу-уанмагъан неге къууанныкъды? Ала, юйлерине барсала, ма был-лай миллет, ма быллай адамла бардыла деб, махтаб айтырыкъ-дыла. Айырыб чертерге излеге-ним: адам джарлы да болур, бай да болур, хар ким бирер зат-ны баджарыргъа излейди. Алай а туура мунуча, джанын салыб, миллет ючюн кюрешгеннге мен тюбемегенме.

Москвада джашаб тургъан къарачайлыла кёбдюле. Аланы асламысы сабийлерине адетле-рибизни юретирге кюрешген-ликге, ана тилибизни юретиб ба-ралмайдыла. Ана тилин билме-ген а миллет шартланы керек-лисича ангылаб, билиб къоял-мазлыгъы хакъды. Не джашы-рыу, Москвада эртдеден бери джашагъанланы бир къаууму кеслери да унутуб барадыла тилибизни. Ол зат Алийни эсин бёлгенлей тура эди. Энди, ус-тазла тутуб, сабийлени къара-чайча сёлеширге, окъургъа юретеди. Аны бла къалмай, ол сабийле тепсерге, джырларгъа да юренедиле. Бу бек уллу, терен магъанасы болгъан ишди. Алийни кесини да 4 са-бийи барды. Юй бийчеси Фа-тима бла аланы да миллетибиз-ни асыл шартларыны тамалын-да ёсдюреди. Ала да джете келиб, аталарыны огъур ишин мындан ары бардырыргъа Ал-лах онг берсин!

Алийни, ол башчылыкъ этген ?Эльбрусоидни? да юсюнден хапарыбызны Черкесскеде дзю-додан спорт клубну тамада тре-нери, Россияны махтаулу тре-нери Орусланы Азнаурну айт-ханы бла бошаргъа излейбиз.

- Бизни клубну Тотуркъул улу къурагъанды, аны президенти да кесиди, - дейди Азнаур. - Бусагъатда анга 70 адам джю-рюйдю. Джылларын айтсам, 10-джыллыкъ сабийледен башлаб, уллу джашлагъа дери келиб, спортну бу тюрлюсюне юрене-диле. Мени бла бирге дзюдодан эмда самбодан спортну устасы Абайханланы Алан юретеди. Бери джюрюгенле хакъ тёле-мейдиле. Къралыбызны ичинде, андан тышында да болгъан эри-шиулеге барыргъа, келирге да киши джоюм этмейди. Алагъа, мекямыбызгъа хакъ тёлеген да Тотуркъул улуду. Барыбыз да анга бюсюреу этебиз, халкъы-бызны аллай джашы болгъаны-на къууанабыз.

[]АППАЛАНЫ Билял.[]

"Къарачай" газетде (?88, октябрны 28, 2010)
энди нарсаначыла (Кисловодскеде джашагъанла) къарачай газетни ала турургъа боллукълары айтылады.

2010 дж. октябрны 28 " К Ъ А Р А Ч А Й " ¹88 (10 396)

Бюсюреу

Энди кесибиз джаздырлыкъбыз

Къарачайлыла джуртларына къайтхан сагъатда, алгъын Кисловодскени кесинде джашагъанланы юйюрсюндюрмез джанындан кюрешгендиле.

Башхалагъа уа аладан да хыны къарагъанларын бюгюн да айтадыла. Алай болса да, бирер мадар табыб, ары кёче баргъандыла. Бюгюнлюкде Кисловодскеде джашагъанла талай минг адам болабыз. Башха миллетлеге да къабыргъабызны бере, бирер джерде ишлейбиз, сабийле да баш окъуу заведениеледе, школлада окъуйдула. Муну барын да айтханыбыз, рахат джашайбыз, хатабыз джокъду, деб аны билдирир ючюндю.

Алай а, уллу, гитче да хаман айтыб тургъан бир джетишмеген зат бар эди. Ол да ана тилибизде чыкъгъан газетни алырча мадарыбыз болмагъаны. Черкесскеге баргъан, редакциягъа къайтыб, къачан чыкъгъан эселе да, талай газетни келтирсе, бир-бирибизден алыб окъуй эдик. Къарачай-Черкесияда джашагъан джууукъларыбызгъа да былай бери атлансагъыз къуру келмегиз деб, тилеб тургъанбыз. ?Узакъда джашамай шойбуз да, бир мадар къалай джокъду?? - деб, Черкесскеде талай джерге бурун уруб да кёрген эдик.

Тюрлю-тюрлю сылтаула чыгъыб турдула.

Россияны почтасыны Къарачай-Черкесияда филиалыны тамадасы Гербекланы Нюрлюню кючю бла ол джумушубуз тынды быйыл. Нюрлю кесини ачхасына Кисловодскеде джа шагъанлагъа 300 экземпляр газет джаздырыб, ала заманында бизге келиб турурча этгенди. Аланы Кичи-Балыкъгъа почта ташыгъан машинала келтириб межгитде къояды. Алайдан хар тийре кеси алады. Энди ?Къарачай? газетни окъумагъан хазна адам джокъду. Барыбыз да Гербек улугъа уллу бюсюреу этебиз.

Бир затны къошайыкъ: биз газетге джаздырыргъа излемегенликден алмай турмагъанбыз аны. Россияны почтасыны джоругъу алай болуб, ана тилде чыкъгъан газетге джаздырыр мадарыбыз болмай тургъанбыз.

Энди Гербек улуну кесини энчи башламчылыгъы бла джол ачылды. Келир джылгъа Аллах айтса, кесибиз джаздырлыкъбыз.

Кисловодскеде джашагъанланы атларындан:
АЛИЙЛАНЫ Солтан,
БЛИМГЪОТЛАНЫ Кочар,
БАЙРАМУКЪЛАНЫ Хасан,
КЪАРАКЕТЛАНЫ Хусей,
ДЖАММАЛАНЫ Борис.

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/10/28.pdf

"Заман" газетни ючюнчю бетинде сейир макалеле басмаланадыла:
"Атабийланы тамырларыны баяны",
"Къумукъну биринчи акъылманы".

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/10/28.pdf

"Заман" газетни ючюнчю бетинде сейир макалеле басмаланадыла:
"Атабийланы тамырларыны баяны",
"Къумукъну биринчи акъылманы".


2010 жыл, 28-чи октябрь

Тукъум тарыхы - халкъ тарыхы

Атабийланы тамырларыны баяны

Халкъыбызда тукъумланы санай келсек, Атабийлары уллу тукъумланы бириди. Тамырыбыз тау Дюгерденди, Кундухладан. Ол Малкъаргъа къалай тюшдю, нек келди? Юч къарындаш боладыла. Таматаларына къоншу элден къыз алып къачадыла.

Аны жууукълары, алайлыгъын билип, жашланы ызларындан боладыла. Была Малкъаргъа келедиле. Къуугъун жете келгенде, къарындашладан бири: ?Энди сиз къутулургъа кюрешигиз, мен аланы былайда бираз чырмайым?, деп, кеси алайда къалады.

Келгенлени ол, кертиси бла да, чырмайды. Садакъ окъ, къуууп келгенлени бирине тийип, ол алайда ёледи. Аны элге алып къайтадыла. Экинчи кюн алайгъа келип, къуугъан жашла, малчылагъа тюбеп, ким айланнганын биледиле. Тёреге тарыгъадыла. Тёре ол адамны элден къыстаргъа оноу этеди.

Былайда ол Кундух улуну аты Атабий эсе да, Атабий аны жашы эсе да, бизге толу белгили тюйюлдю. Ол келип Къоспартыда Жанхотлада алты ай тургъанды. Бир кере Жанхотладан къайсы эсе да: ?Жашы, энди къъонакълыкъдан чыкъгъанса, мени атымы иерин салсанг а?, - дейди. ?Жанхот улу, мен да анда сыйлы чанка байны жашыма. Къара жашча, иер салып, намысымы эниш этерге сюймейме?, - дейди. Ол алай айтхандан сора Жанхотланыкъыла жашха Айдаболладан къыз алып, юйдегили этедиле. ?Хучошку? атлы жерде юй ишлеп, ары кёчюредиле.
Алайда эки жаш ёсдюредиле: Базза бла Шашко. Жашла тукъум таматалача белгилидиле. Ала ёсдюле. Шашко, жигит жаш болуп, уугъа жюрюй турду Холам-Бызынгы тарында. Усхурну тёгерегинбашын тинтип къарады. Элчик орнатыргъа жарар жер болгъанын Баззагъа ангылат-
ды. Барып, экиси да кёрдюле.

Экиси, эки кийик да кётюрюп, ?Ирчи? жазлыгъына келдиле. Алайда Шаханланыкъыла бла Зылгыда Жангоразлары, Нёгерлары, жер чеклени алышындыргъанларыны юсю бла даулаш бара эди. Ол эки тукъум Шаханлагъа артыкълыкъ эте тургъанларын кёрюп, жашла унамадыла. Аланы хайырындан жер чекле алгъынча къаладыла.

Ол болушханларыны хайырындан Шаханланыкъыла къарындашланы Хучошкудан кеслерине чек къоншугъа Мухолгъа кёчюрдюле.

Бираздан а, Шашкогъа жаш нёгерле да къурап, Усхургъа ашырдыла. Ол юй адамы Абайланы къызлары, эки-юч малчысы бла да Усхурда жашап башлады. Ол заманда жашла чанка къауумгъа саналгъандыла. Базза уа, Малкъарны старшинасы болуп, жылла бла ишлегенди. Ол Жанхотладан къыз алады. Аны эки жашы Теку бла Тебо эм бир къызы Сууичмез болады. Тебо тюрлю-тюрлю ат оюнлагъа уста болгъанды. Эки къош ёгюзню бир жанларындан секиртип, атын ойнатып, кёплени сейир этдирген эди. Бир жол алай секиртеме деп, атыны аягъы боюнсагъа тийип, ат жыгъылады. Жаш да, ат да алайда ёледиле. Сууичмез да ёседи, ариулугъу тийрелеге жайылад ы. Къызны алып, кеслерине келин этерге Къарачайдан Кърымшаухаллары келедиле. Киеу нёгерле ашай, ойнай, кечени ашырадыла. Танг эрттен келинлерин чыгъарып атланыр къауум этгенлей, ачы хапар чыгъып, алайда болгъан адамланы абызыратады. Къызны жанындан болгъанла киеу нёгерлени мудах этмейик деп, эгечлерини ёлгенин айтмай, тангны атдырадыла. Сууичмез кийимлерин алышхан кезиуде, уллу кишитиккен (уулу губу), эки жауурун ортасындан къабып, андан ёлген эди ууланып.

Киеу нёгерле бла элде устала, кешене ишлеп, Сууичмезни анда асырайдыла.

Теку юч жашны аталары эди. Абадан жашы Алий, ортанчысыны атын билмейбиз, кичи жашы уа Солтанды. Ана къарындашлары Жанхотланы бир айтхылыкъ жоргъа атлары болады. Теку аны тилейди.
Ала уа берирге унамайдыла, Теку, марлап, урлап, кече бла Дюгер жанына элтип сатады. Бу аралада шёндюгю Псыгансу элни къурагъан Къоспартыдан кёчюп баргъан Жанхотлары, къауум юй сан болуп,
алайгъа ?Жанхот къабакъ? атап, жашай тура эдиле. Бир жыл ала, тууар малларын сюрюп, Атабийланы ?Элия бешик? жазлыгъына урадыла.

Текуну сюрюучюлери малланы келгенлерин анга билдиредиле. Ол а эки абадан жашын малланы къыстаргъа ары жибереди.

Сюрюучюле кетерге унамайдыла. Алайдан узакъ болмай ?Жюрекле? атлы жерде Мокъаланы Зантууду маллары бла тура эди. Аны адам айтханны ангылагъан, эт дегенин этген ити болады. Къарындашла, иесинден ол итни алып, Жанхот къабакъчыланы малларын энишге къууа башлайдыла.

Бабугентден Чирик кёл таба барып суучукъ келеди. Ол Атабий Къара-сууду. Суу бла ёрге барып, сол жагъа башында юч-тёрт минг къой сыйыннган дорбун барды. Тууарланы аны башына сюре келип, ит бла сызгъа башына жыйып, алайдан энишге къуядыла. Бюгюн да, гебенча, ол сюек тёбени юсюн къыртиш басып турады… Малланы иелери Тёреге тарыгъадыла. Тёре тёлерге оноу этеди. Теку унамайды. Экинчи кере Терк Башыны Тёресине тарыгъадыла. Ала тёлерге унамай эселе, жашагъан жерлеринден кенглеге къыстаргъа оноу этеди. Алай бла Текуну ат урлагъаны, жашларыны ол

ишлери ючюн, Атабийланы чанка къауумдан къара ёзденнге чыгъарадыла. Алай бла къарындашла Малкъардан кетедиле. Ала Къарачайгъа барып орналадыла. Ол къарындашланы туудукъларыдыла бюгюннгю Къарачайда Атабийланыкъыла.

Текуну ючюнчю жашы Солтанны, биз билип, беш жашы болгъанды: Замбора, Зарахмат, Исмайыл, Исхакъ, Малкъарукъ. Бизни атауулну аппабыз Замборады. Зарахмат Биттууланы къауумуну аталарыды.
Исмайыл Асхатланы къауумгъа аппады. Исхакъ - Бадий-
ланы къауумларына. Малкъарукъ Цораланы аппаларыды. Бу айтылгъанла атауулладыла.

Замбораны жашы Гонай. Гонайны жашлары Баба, Забо, эки жашны ортасында беш къыз. Башийлада, Гелялада, Уяналада, Къазакълада, Иттийлада. Баба - юйюр тамата, Забо - юйюр кичиси. Баба Мухолда тукъум тамата болгъанлай жашап турады. Тукъумну тоханаларыны оноучусу да Баба болады. Энди уа эсине башха зат тюшюп, жангылычлыкъ этеди.

Кюнлени биринде, болушлукъгъа 4-5 жаш алып, Баба юйюрю – баууру, ырысхысымалы бла Усхургъа, тукъум къарындашларына зат да билдирмей, кёчюп барады.

Усхурчула алайлыгъын кёргенлей сейирге къалдыла. ?Сени бери ким чакъырды? Бизге билдирмей нек кёчюп келдинг? Тукъум тоханабызны кимге къойдунг?? Алай-алай кёп соруула бергенден сора артлары тюйюшге къалады. Бир-бир тукъум къартла, тёзюмлери тауусулуп, Бабаны ургъан окъуна этдиле. Усхурда болгъан тукъум къартла болмагъанча чамландыла, Баба да Усхургъа нек келгенин айтса да, жууашмадыла. ?Битеу тукъумну ахшылары, игилери мында болгъанлары ючюн, мен да, аланы жанлап, аланы кёре-кёре, къалгъан жашаууму мында ашырайым деп келгенем да, мен суннганлай болмады. Мени бир адам да ангыламады?,деп, Баба да ичиндегисин айтды. Алай аны эшитген, жазыкъсыннган чыкъмады. Къайтышып, Бабаны къууандырмадыла. Андан сора ол кеси атын тукъум этди. Ма андан бери тёртюнчю тёлю барады Бабалары жангы тукъум болуп Атабийладан айырылгъанлы, артыгъыракъ да бизни атауулну жууукъ къарындашларына.

Мени аппам Хажиди. Аны атасы Забоду. Забону тамата къарындашы уа Бабады. Забону тёрт жашы бла юч къызы болгъанды. Бора, Гиргъокъ, Хажи, Баттай. Баттай юйюр кичисиди. Юйдегиси да Баллиланы къызы эди. Эки жашы бир къызы: Акий, Мухажир, къызы Налмас. 1990 жылда ол Тюркге кёчюп кетеди. Кундух улу Базза, Теку, Солтан, Занбора, Гонай, Забо, Хажи, Маткерий, мен - Магомет. 10 ата болабыз. Менден туугъанла, туудукъла да бардыла.

Энтта да эки тукъум бутакъны ача кетейм. Солтанны жашы Зарахматны Жанибек деп жашы болгъанды. Ол Бийтуу деп бир тишириуну алады. Аны жашлары, къызлары да болады. Жашай бара, Жанибек ёледи. Ол ёлгенден сора ырысхы, мал, жер бермез ючюн, Бийтууну тукъумдан чыгъарып, алагъа Биттиулары атап, башха этедиле. Дагъыда тукъумубузну 23 ёмюр алда бир жашы, дорбунда тё рт нёгери да ёлюп, 5-6 жыллыкъ къызчыкъны эси аугъанлай табып, юйюне элтип, дарманла бла багъып, сау этеди. Маша тукъум арасында ёседи, жетген къыз болады. Артдаракълада Атабийладан жаш табады.

Жашы уллу болгъандан сора Машаны да, Мишалары деп атап, ырысхы, мал да берип айырадыла. Октябрь революциядан сора Атабийлагъа къайтады тукъумлары. Биттиуланы да аслам юйюрлери ол тукъум бла жашайдыла.

Бирлери уа керти тукъумлары Атабийлагъа эки ёмюр тенгли заман алда къайтадыла.

АТАБИЙЛАНЫ Магомет.
Огъары Малкъар.