2014 дж. апрелни 12
"Къарачай"
Туугьаныны 150-джыллыгьына
ТИН ХАЗНАБЫЗНЫ БАГЪАНАСЫ
ОЛ БИРИНЧИ ЭДИ
Къарачай-Малкъар халкъны культура тарихинде Кърымшаухалланы Пашаны джашы Исламны магъанасы айтыб айталмазча уллуду.
Поэт, суратчы, джамагъат къуллукъчу, окъуу китабланы джарашдыргъан, ол кёзюуге кёре уллу билими болгъан адам асыл ишлери бла атын Шимал Кавказгъа айтдыргъанды. XIX-чу ёмюрню аллында аны къарт атасы (ол да Кърымшаухалланы Ислам) Къарачайны олийи баш бийи - болгъанды. Аны миллетге джан аурута, къайгъыра билгени амалтын, 1828-чи джыл, уллу къан тёгюлмей, Къарачай Россиягъа къошулгъанды. Ол алай этмесе, талай кюнню уруш барыб, Емануелни аскери миллетден бошарыкъ болгъанды.
Алайды да, онглу ата-бабаларыны джолу бла барыб, Ислам Тебердичи, Атлы Ислам, миллетни культура эмда турмуш джаны бла ёсдюрюр ючюн кёб кюрешгенди. Ол 1864-чю джыл туугъанды, 1911-чи джыл да дуниядан кетгенди. Аны бюгюнлюкде Малкъар джанында да бек сыйлайдыла, нек десенг, ол анда белгили Орусбийланы Мырзакъулну джашы Исмаилны эгечинден туугъанды. Исламны анасы эртде ауушуб, Исмаил аны кеси алыб къарагъанды. Орусбий улу, билимли, болумлу, культурадан, литературадан, тарихден хапарлы адам болгъаны себебли, Кърымшаухал улу да ол иннетде ёсгенди. Кесини сабийлери бла бирге Исламгъа билим алдыргъанды, араб, орус тиллеге аны кибик Сыйлы Къур’анны окъургъа юретгенди. Анга онюч джыл толгъанында, ата джаны аны окъургъа ол заманда Россияда эм игиге саналгъан окъуу учреждениелени бирине - Ставрополь гимназиягъа - салгъандыла. Эки джылдан ол туугъан элине къайтханды. 1880-чы джыл Россияны патчахы Александр III-ню сакълагъан аскерге къуллукъгъа кириб, Петербургга кетеди.
Былайда бир затны чертерге керекди. Ислам ол кёзюуге деменгили билими болгъаны бла бирге кёб орус алимни, джамагъат къуллукъчуну таныгъанды, Россия къралны тарихи, культурасы бла да иги шагъырей болгъанды.
Петербургда Кърымшаухал улу, Россияны белгили адамлары бла танышхандан сора да, билимин ёсдюрюрге амал да табханды, биринчи назмуларын джазгъанды, сурат салыб башлагъанды. Ол орус эмда ана тилледе назмуладан сора да хапарла, статьяла джазыб башлайды. Миллетде джюрюген хапарлагъа кёре, Ислам Крыловну кёб затын кёчюргенди къарачай-малкъар тилге, алай а халкъыбызны къыйын джазыуу болгъаны себебли, ол чыгъармала тас болгъандыла. Кърымшаухал улуну кёб энчи джазгъаны да халкъ аууз чыгъармачылыкъгъа «батыб» къалгъандыла.
Исламгъа джыйырма джыл толгъандан сора, ол Петербургдан къайтады, туугъан джуртунда творчество ишге баш атады. Къарачай тилде «Анда бла мында» деген повестни къысха заманны ичине джазыб бошайды, тенглеринден бир къауумгъа да окъуйду. Петербургда бай джашау бла таулу миллетни къуршалаб тургъан джарлылыкъны суратлайды. «Мусульманин» деген журналда аны «Карачаевское горе» деген къысха хапарчыгъы басмаланады.
[IMG]
Бир къауум алимле бегитгеннге кёре, ол повестден алыныб, орус тилге кёчюрюлгенди.
Петербургда къуллугъун бардыргъанзаманда Кърымшаухал улу суратчы Н.А. Ярошенко бла танышханды. Ол шохлукъ эки фахмулу адамны арасында ёмюрлюкге сакъланнганды. Орус суратчы Исламны юйюнде, аны кибик Орусбий улуда да таймаздан сюйген къонакъларыны бири болгъанды. Кавказны джаратханына шагъатлыкъ бере, 1885-чи джыл Ярошенко Нарсанагъа кёчеди. Суратчыны юйю Россияны эмда Кавказны творчество интеллигенциясыны аралыгъына бурулады. Алай бла Нарсанада Ярошенкону юйюне Ф. Шаляпин, Л. Собинов, С. Рахманинов, С. Танеев, И. Репин, А. Куинджи, Г. Успенский, И. Павлов, Д. Менделеев дегенча белгили адамла джол саладыла. Ала бери келиб кетгенден сора, кавказ халкъланы тарих эмда культура-турмуш болумлары бла байламлы ара басмада кёб тюрлю статья чыгъыб башлайды.
Кавказ тауланы шималкюн батхан джанында Мушкетовну экспедициясы геофизика эмда топография джаны бла бардыргъан излем-тинтиу ишлеге къолундан келгенича болушханды Кърымшаухал улу. Мушкетов аны юсюнден былай джазгъанды: «Къарачайны чегетлерине поручик И. Кърымшаухал улу къарайды. Ол суратчыды, Къарачайны несин да аламат биледи; джол усталаны кериуанын сайлауда эмда кеси салгъан аламат суратлары бла меннге уллу болушлукъ этгенди...»
Исламны творчествосуна биринчи эс бёлген адам Е. Польская былай чертгенди: «1905-чи джыл Москваны студент аудиториясында ол патчахлыкъны ууундан джарсыгъан кавказ миллетлени джакълаб сёлешгенди». Кърымшаухал улу 1905-чи джыл Н.А. Ярошенкону болушлугъу бла Москвада суратлау школда окъугъанды. Алай а, саулугъу аманнга кетиб, ол ызына къайтады, алайда энчи кёрмючюн ачар мураты толмай къалады. Аны сыйын кёрген адамла, ол ауушхандан сора, 1911-чи джыл, Москвада кёрмючюн ачадыла.
Совет власть киргенден сора, бийле бла чанкалагъа къаллай кёзден къаралгъаны тарихге белгилиди - аланы къурутур ючюн, этмеген затлары къалмагъанды. Исламны творчествосу да ол заманда бугъоугъа салыннганды, аны юсюнден айтыргъа, сёлеширге да эркинлик болмагъанды. Ала джангы совет властны джауларына саналгъандыла. Дагъыда бир кесекден кёчгюнчюлюк пелях чыгъыб, бютеу миллет бирден джаугъа саналыб, туугъан джуртубузну ташлагъанбыз. Ол кёзюуде миллетибизни тарихи, тин-иннет хазнасы бла байламлы бир къагъыт да къалмай къурутулады - бизни къуру джуртха къаратыб, ызыбызгъа къайтхандан сора да, былайда мингле бла джылланы джашагъан миллетнича тюл, бир атыласатыла айланнган къауумнуча кёргюзюрге дыгаласлары тохтамайды. Эндиледе эс джыйыб, тёгерегибизге къарай башлагъанбыз...
Ислам белгили тегей поэт Коста Хетагуров бла Ставрополда гимназияда окъугъан заманында танышханды. Артдаракъда патчах политикагъа келишмеген назмулары ючюн аны Терк областда Къобаннга ашырадыла былайда ол Исламны къанат тюбюне киреди. Экиси да, чахоткадан ауругъанларына да къарамай, миллетлерине джарар ючюн, кечекюн демей ишлейдиле. Ала экиси да 46 джыл джашагъандыла, джуртларындан тышында ауушхандыла. Алай а аланы сюйген, сыйларын кёрген миллетлери бирин Къарачайгъа, экинчисин да Тегейге элтиб асырагъандыла - игилерин, ашхыларын халкъ кеси биледи, аны эси сакъды, кёзю джитиди.
Игини игилиги джугъар
[IMG]
Кърымшаухал улуну 150-джыллыгъын белгилерге деб, мартны 31-де аны Шам Тебердиде орналгъан юйюнде-музейинде уллу джыйылыу болду.
Аны Алийланы Умарны атын джюрютген Къарачай-Черкес кърал университетни экономика бла управлениеден факультетини деканы, политология бла социология кафедраны тамадасы, политика илмуланы кандидаты, доцент Ёзденланы Аубекирни джашы Таусолтан ачды. Сёлешгенле философия илмуланы кандидаты Лайпанланы НюрМагомет, педагогика илмуланы кандидаты, доцент, РСФСР-ни халкъ окъуууну айырмасы, КъЧР-ни халкъ окъуууну махтаулу къуллукъчусу Алийланы Ракай, Россия Федерацияны махтаулу устазы Джанибекланы Сосланбек, Терезе школну устазы Каппушланы Шагъабан, филология илмуланы кандидаты Акачыланы Софья, дагъыда башхала халкъыбызны онглу джашына уллу сый бериб, аны аты ёмюрлюкге джашарыгъын чертдиле.
Ислам 1892-чи джыл «Эльбрус» рудникни инженери Кондратьев, Ярошенко эмда Хетагуров бла Тебердиде солугъанды, ол кёзюуде келгенди аны акъылына былайда эл салыргъа да. Ма ол заманда ишленнген юйю, кёб заманны бир къолдан бирине кёче, ахырында иесини атын айтдырыб, миллетни да бирикдириб турады. Кърымшаухал улуну сыйыны, атыны тёгерегинде кёб магъаналы иш бардырылгъанына бу байрам джыйылыу да толу шагъатлыкъ этеди.
Бирин этдим деб къоймай, тёрт джанына айланыб, кёзюуюн сакълаб тургъан джумушну кёргенлей, аны къолгъа алыучу болгъанды Ислам. Туберкулёздан ауругъанланы Тебердиде, ол сау заманда, аны башчылыгъы бла багъыб тебрегендиле.Бюгюн алайы дуниягъа белгили джерди - курортду. Ставрополда, Петербургда, Москвада окъугъаны себебли, тау миллетине билим, къарангы кечеде чыракъ къалай керек эсе, алай керек болгъанын ангылаб, окъууну-билимни джаяргъа бютеу кючюн-къарыуун салгъанды - тау элледе ал башланнган училищеле, школла ачдыргъанды, ол затлагъа не заманын, не ачхасын къызгъанмагъанды. Сёз айтханла Кърымшаухал улуну къарыуу бла Тебердиде училище ачылгъанын, джашаууну ахыр джылларында латин харифле бла биринчи къарачай азбуканы хазыр этгенин, ол, ауушхандан сора ол китабны аны сохтасы Акъбайланы Исмаил чыгъаргъанын да чертдиле.
- Быллай онглу адамыбызны аты бла биз медаль джарашдырыб, аны къарачай-малкъар халкъыбызны джылны ичинде эм джетишимли болгъан адамларына беребиз, - деди Кърымшаухал улуну сыйын, дараджасын да орнуна салыр ючюн, уллу джумуш этген уланларыбызны бири, тарих илмуланы кандидаты Хатууланы Рашид. - Бюгюн былайда биз аланы уллу джюрек разылыкъ бла атларын айтабыз: Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти Байрамукъланы Фатима, белгили телережиссёр Мамаланы Асият, суратчы Борлакъланы Башир, поэтесса Ахматланы Фатима, алим Гузеланы Джамал.
- Бу саугъа меннге барындан да багъалыды, -деди Байрамукъланы Фатима, - сыйлы саугъаны ала. Халкъыбызны быллай адамы болгъаны бек ашхыды ёсюб келген тёлюлеге ол юлгюдю...
Бизни миллетде бир ашхы нарт сёз барды: «Насыблыны эки джууугъу да бир кюн келир». Аны айтханым, къарачай халкъны творчество интеллигенциясы, учунуб, къууанчны бардыра тургъанлай, малкъар къарнашларыбыз да джетдиле. Ала да иги хапар келтирдиле.
- Къарачай-малкъар халкъны тин хазнасына уллу къыйыны кирген онглу адамыбызны бу къууанчында Мечиланы Кязимни эмда Семенланы Исмаилны ёчюне аталгъан конкурсда хорлагъан джаш поэтлени алгъышларгъа ашыгъыб келгенбиз, - деди белгили поэт Бегийланы Абдуллах. - Мени биргеме фахмулу поэт, жюрини члени Ёлмезланы Мурадин да келгенди...
Алайды да, «игини игилиги джугъар» дегенлей, кеси дуниядан кетсе да, Ислам бир кюннге талай къууанчны этдирди. Трибунагъа бир-бири ызындан субай, ариу, фахмулу джаш поэтле чыгъыб, назмуларын окъуб, лауреат атха шагъатлыкъ этген ёчлерин, къагъытларын да алыб башладыла. Ким биледи, аланы ичинде тамбла таулу халкъыбызны атын Кавказгъа, бютеу къралгъа къой эсенг, дунияны башына айтдырырча адамла чыгъыб къалыргъа да болурла. Ала бла да танышдырайыкъ: Газаланы Амина, Хыйсаны къызы, Аппаланы Жаннета, Хусейни къызы, Мусукаланы Джамиля, Мухтарны къызы, Махийланы Хызырны джашы Жамбулат, Кипкеланы Атика, Сагъытны къызы, Джаппуланы Рамазанны джашы Юсуф, Жабеланы Лаура, Мажитни къызы, ЁзденланыАхматны джашы Шамил, Лайпанланы Азрет-Алийни джашы Далхат, Догучаланы Фатима, Владимирни къызы, Кипкеланы Аминат, Халитни къызы, Эдиланы Заира, Къурманбийни къызы.
Бу джаш адамлагъа залда олтургъанла харс уруб тюбедиле, мындан ары да джоллары джарыкъ, кенг да болурларын излегенлерин билдиргенча.
Республикада белгили «Къарча» атлы сабий ансамбль да, къууанчха кесини юлюшюн къошаргъа излеб, джырлаб, тепсеб, келгенледен бюсюреу табды. Тёрт сагъатдан аслам заманны барды юбилей байрам.
МАМЧУЛАНЫ Дина.
