«ЮЙГЕ КИРГЕНЛИКНИ» КЪОЗЛАУУ
Къоюгъуз, тиширыулагъа бир бек ачыуланыб турама. Бир-бирледе эте тургъаныбызгъа къарасам, тюз айтхандыла: «Тиширыуну чачы узун, акъылы къысха», деб къояма. Амма, бусагъатда асламыбыз чачыбызны да, акъылыбызча, къысха этгенибиз. Дагъыда мен турама да, оноу тиширыулагъа берилсе, дейме.
Шо, биз этиучю «къолан-къолан» оноуланы кёрюб, сора аны бизге къалай ышаныргъа боллукъду?
Мындан алда уллу къарнашым келин келтирген эди да, джыйын бла келген къатынла, къол гырджын орнуна деб, бешишер тюмен алыб келедиле. Биз да аланы къол гырджынлыкъларын да, юслерине да ючюшер тюмен да къошуб, ызларына салабыз.
Сора мен айтама: «Кимни юйюне да кёзлеринги джандырыб, къуру къол бла кирмейсе, келтиргенин джаратмагъанча, кеси келтиргенни юсюне да къозлаучугъун салыб, къолуна тутдуруб иерик эсек, ол аны нек, не деб алыб келгенди? Биз да къол гырджын салыб ийерик шойбуз да. Чыртда болмай эсегиз, къол гырджынларын андан да иги этейик, келтиргенлерин ызларына ашырмайыкъ да», - деб кюрешдим.
- Халкъда джюрюген адет биздеми тохтарыкъды, къой къайгъынгы! – деб, бири - ары джанымдан, бири - бери джанымдан, къатын къазауат ачыб, ала меннге бирле сёлешдиле.
- Да, кюлкюлюк иш болгъанын кёрмеймисиз?
- Кюлкюлюк эсе да, биз чыгъармагъанбыз!
- Къайсы эсе да бир джарты алай этди эсе, не этебиз деб сагъыш этмей, сау халкъ аны ызындан барыргъамы керекди?
- Ий, Шамдарий, къарт бола, тели бола бара болурса, дейме!
Шо, мен тели огъуна болайым, къатынла бу къуджур адетге «тели тутханын, бек тутар» дегенлей, нек джабышыб турадыла? Бир джууукъ бир джууукъгъа къол гырджын, юйге киргенлик алыб келсе, аны юсюне да бир «джурунланы» къошуб, ызына ашырабыз. Ол телиликге бир къара! Ой, юйюнг къурумагъан, аны джугъу сенде къалыргъа боллукъ тюл эсе, аны юйге киргенлигин кесинге къой да, аныкъындан маджал зат сал да, алай ашыр, неда аны юйюне сен да барлыкъ шойса да, аныкъын бери алыб къой да, кесинг барсанг, аны юйге киргенлигинден игини ал да бар да, къашына сал. Джууугъунга, юйге киргенлик алыб барыб, юсюне да къозлау салдырыб къайтма да.
Огъай, бу адет къатынла къыллы къалса, унутуллукъ адет тюлдю. Эркишиле оноуну къолларына алмасала, къол гырджынлыкъла да, юйге киргенликле да ызларына къайтыб турлукъдула. Тамам ачыу болгъанында, келиниме:
- Бюгюнлюкде юч тюмен юч сомду, салыу эсе, алай эркек къатын эсенг, ючюшер минг салчы, джыйырма къатыннга алтмыш минг сомунг кетгенликге, сенича, бай къатыннга, ол неди? Атынгы юч тюмен бла айтдырама да, юч минг бла айтдыр! - дегенме. «Ол тели къатын, стол да джасаб, сыйлаялгъаныча бир да сыйлаб, хызенлерибизни да - тыкъ, «къол гырджыннга» деб элтген беш тюменибизге уа, къозлаугъа, ючюшер минг къошуб ийгенди! Вот къатын десенг, къатын!» - деб къууанч тыбырлы болуб кетерикдиле. Кеслери огъуна «бу келининги къыста, энтда сизге башха келинлик табайыкъ», дерге да боллукъдула! - дегенимде, «джууаб орнуна – сууаб», дегенча, ол:
- Къызчыкъны ары гёзеннге элтигиз да, ол бозадан бир урдуругъуз, тамагъы къургъакъсыгъанды, - деб сёзюмю накъырдагъа буруб барады. Къарнашынгы юйюнде сёзюнг чапракъдан ётмесе, кимге не айтыб ангылаталлыкъса?!
Ол бир кюн базарда бир иги пух джабыу алгъанма. Юйге киргенликге элте турургъа, деб. Юйге киргенлигинг не къадар иги болса, къозлауу да анга кёре боллукъду, кеси да, «оноучу» къатынла сюйюучюча, къарантхалы. Аны алыб барсам, юсюне дарий чепкенлик салыб иелмезле. Ариу, аны салыб иелселе да, алай тюшгенлени хотала эте да, алай ата барсам, къыздан туугъан джетерге талай зат болур. Джюз хота этер ючюн, аз къумачмы керекди? Аллахха болсун шукурла, эгечден, къарнашдан туугъанла кёбдюле, бирине ата эгеч, бирине ана эгеч бола да, юйге киргенлик элте да бара, ол сабий башына иш этерге, башха болмаса да, ол джюз хоталыкъны джыярма да!
Тилими да арытыб, джюрегими да аурутуб, башымы да чайкъаб нек айланама? Керти да бозалыкъ болуб айланмай эсем?! Къыйынын табыб, тынчын этмегенле, андан бир джукъ таныб эте болурламы? Биз харибле... Эм къыйыны бла барыб, ишибизни тындыралсакъ, кеси кесибизни бегирек сюе болурбузму? Бу хуах дунияда кеси кесинги сюер амалланы излемесенг, сени ким сюйюб, ёле турады?.. Огъесе, башха оноу джетмегенден ары, оноучулукъну татлы татыуун алай этибми чакъырабыз джюрегибизге, ауузубузгъа да?
АНГА УА НЕК СОРА ЭДИМ...
Бусагъатдагъы къатынла, Аллахым айыб этмесин ансы, къатынламыдала сора?! Къатыб-къатыб къалгъа эдиле, дерик эдим, дагъыда къояйым. Асыры эринчекден сабий табаргъа излемей, джангыз бирчикни къураб, аны да "эшек гылыуун бек сюер" дегенлей, асбала этиб, эрке-тели этиб. Буруннгула бошму айтхандыла: "Эки - бир кибик, бир - джокъ кибик", деб. Бизни къурутуб баргъан эринчекликди! Эринчек джашлыкъ - учуз къартлыкъ! Аны юсюнден да сагъыш этмейдиле.
Не бир, не эки къурадыла! Аллахны, адамны да алларында борчларындан чыкъгъаннга санадыла кеслерин. Андан кёб табды эсе уа, сора къой сен ол ананы! 0л кесине джерни имбашларына салыб кёлтюрюб тургъанча кёрюнеди. Дуния бары анга бюсюреу этерге, болушургъа, кечмеклик салыргъа керекди.
Кесинге бирини - кёзчюгю, бирини - къашчыгъы, бирини - бурунчугъу, бирчигини сёлешгенчиги ушагъан талай сабий, тёгерегинги алыб, "ання" деб, кёзюнге къарасала, джюрегинг кёкге джетмезми, тели къатын?! Хо, хаталарындан, къылыкъларындан озуб, кёзчюгюне, бурунчугъуна къууаныргъамы къоярыкъдыла, дерикле да болурла, айхай да, ауузунга салгъан гырджынынгы джутар ючюн да, къыйын салыргъа керек болады, не умут этесе!
Асыраялмазбыз деб, эркишиле унамагъанлыкъ эте болурламы? Унарыкъ тюл эсе, кютей къалыб кетмейми эди! Не уа, анга нек сорама? Не уа аны алдаяллыкь тюл эсенг, кесинге тиширыума деме да къой. Джюз айт, минг айт, итлик тиширыуну кесинден чыгъады. Ансы эркишини алдагъан, кёзню къысыб ачханча, бир ишди. Эсигизге тюшюрюгюз да къоюгъуз, аны не джашырыуу барды, эркишилеригизни бир кюнде ненча кере алдайсыз?! Алай, уллу керек да болмагъанлай, кесигизни ол ишге усталыгъыгъызны сынар ючюн. Андан акъыллы болгъаныгъызны кесигизге энтда бир кере кёргюзюрге. Айда-джылда уа, къой да, къой! Аны чотун шайтанладан башха киши бардыраллыкъ да тюлдю.
Былай ишден джарыкъ келген кюнюнде - эркишиледе аллай кюнле да чыгъыб къаладыла, сабийлеринги да, биринг, экинг бар эсе да, алай олтурт да, тепсиге да табханынгы сал да, ашхы сыйла, джарыкъ бол, сабийлеригизни башчыкъларын сылай кел да, ушай-ушамай эсе да, бу сеннге ушаяракъды, алай а сенича сюйюмлючюк тюлдю, ма энди табарыкъма тамам сеннге ушагъанны, де. Эки джашчыгъынг бар эсе, сени ананга ушагъан къызчыкъ табарыкъма, де. Эки къызчыгъынг бар эсе, сеннге ушагъан бир джаш табмай, Аллах мени ёлтюрмесин, де, башха билмей эсенг. Мени да къартлыгъымда кесигизге "устаз" этмегиз да, адебим бла къоюгъуз да, тилде сюекми барды, излегиз амал, алдагъыз къолларындан тутхан зымпыкъларыгъызны.
Эркиши неди? Босагъадан тышына атлады, сабийин-субийин да унутду, башын кечиндирир, кёз ачар къайгъылы, сен кёкюрегинге къысыб, тамырларынгы тартдырыб, аны айнытыб кюрешген кёзюуде, ол, тамырдан тойгъан эшекча, айланады алай.
Кеслерин сабий ёсдюргеннге бермеген залимтоб, торсукъ тиширыуланы уа не осал эркишиден эрши кёреме?! Керти бир саламкъуш, мухол болуб, джашауну, ишни эбине келелмеген солтукъ тюл эсе, юйдегиси-юйю бар джаш тиширыу, нени да къоюб, сабийле табаргъа керек тюлмюдю, ий-ха?! Хо, устаз, дохтур болур да, дунияны бери къайтарыр! Юйюнде тёрт-беш сабий къураб, алагъа хали-адеб берирге базмаз да, школда эки джыйырма бюреу сабийлеге акъыл юретир, билим берир. Хо, кесине сау-эсен юйдеги ёсдюрюрге къоркъур да, элни сабийлерини саулукъларын багъар... Не уа аны да, ол бирин да эт! Сен экисин да этелирча бир кюч-къарыу бергенди сеннге Аллах, махтау - Аллахха.
Джюз айт, минг айт, тиширыу, бу затны юсюнде терс сенсе. Аны айтама: асыраялмазбыз деб, эркишинг кёлсюзлюк этсе, нарт сёзле сени ючюнмю къуралгъандыла? Тиз аланы: "Рысхыгъа Аллах - борчлу", де, "Хар сабий бла бирге рысхысы да келеди", де... Аууз джелингими къызгъанаса къолунгдан туз дамынгы ашаб тургъан эркишингден?
Артда, юйдегинг ёсюб джетсе, аллай къайын ана болурса! Шамдарий айтды дерсе! Келинлеринги, буздача, алай бардырырса! Бюгюнлюкде сабийлени эскилерин джууа, суу ашаб тургъан къолларынгы, джан сюеклеринге салыб, семиз-семиз сёлеше, аллай къайын ана болурса! Сюйсенг, марджан ташча, нюр тёге, туудукъларынгы орталарында сыйлы-сыйлы олтурурса.
Ол бары да боллукъду, тели кьатын, сен бюгюн талай сабий къураб, эринмей, "доб" деген бир юйдеги ёсдюре билсенг.
СЕН МЕННГЕ АЛАЙ ИЙНАН
Билемисиз, адамны эм къуджуру, эм тюрлюсю, къабыргъа хоншунг болуб, сен да аны аллайлыгъын сезмей талай джылны джашаб турургъа боллукъса. Сыйлы Аллахым, аллай джанла бардыла, джашау да къатыш-къура бола, кесича бара, ол адам да кесича... Башханы тюл, кесини башы кюе тургъанын да кёрмей, бир джолну билиб, ол ичине оюлуб тура эсе да, аны бла бара берген.
Аны айтханым не ючюндю де! Хоншубуз Хураймат бла къызны-джашны юслеринден ушакъ эте кетгенбиз да, ол бир оюмла айтады. «Хар адамгъа кеси миннген тау кибик» дегенлей, сабийлерин юрете билгенин махтаб, тишлери тюшедиле.
- Неге керекди, къыз сабийни окъутама деб, баш аурутуб айланыргъа! Кесине кереклини билсе болду. Аллах бирди, бачха аягъында суугъа да базыб иелмейме. Огъары элге, ийнана эсенг, эки кере баргъанды. Керекмиди, къыз сабийни джолда айландырыргъа? Бу окъугъан къызланы ка-пе-е-ги-и-ме-е алмайма, - дейди ол.
- Да, сора кесинг эл-элге, орам-орамгъа айлан да, къызынгы, сенича, юйден чыгъармай туталырча, кесинге бир иги кюеу изле! Бусагъатдагъы джашланы асламысы къызны ариуун, игисин излемейдиле. «Мени башымы кечиндирирча, не бай къыз, не да бир джигер къыз билмеймисе?» - деб джашау нёгерлерин алай соруулайдыла, десем, чарлады. Кеси хариб, ишлей-ишлей, арыгъан къарт алашача болуб тургъанын билмейди.
- Джанымы джазыкъ этиб, санымы тюйюб, нек ёсдюреме да аны? Бу айыбны юсюме алайым демеген джаш, мени босагъамдан атламасын!
- Сени Аллах алай сюйге эди. Алай а сен этген джырла бусагъатда унутулгъандыла. Тёгерегинге къара! Уланларын эркиши этиб ёсдюре билген да аз къалгъанды. Сен эркишисе, юйдеги этерик, аны тутарыкъ да сенсе, деб юретмейдиле. Огъай. «Бизни сымачха бир болумлу тиширыу тюбесе, юй этиб къоярыкъ эди, ансы кесинде юйдеги джюрютюрча болум къайда?» - деб сёлешедиле. Сора сен къызынгы эшик бурунун кёргюзмей тутама дегенликге, андан ары уа?.. Балангы джашар дуниясыны сагъышын этерге керекди да. «Джолоучуланы джоллары бир, насыблары - башха» - дегенлей, къызынг кесин сюйген, Аллах чамланнган бирни сайлаб кюйсе уа? Къызынгы, окъутхан да этиб, джерни къалынын-джукъасын танытыб ёсдюрмесенг, сора аман сагъатлы болду да. Бусагъатдагъы джаш адамла кеслери да, джазлыкъ джыланлача, бир къарыусузла болуб ёседиле. Алай болмаз ючюн а, юйюнгде да аяма, чыныкъдыр, къолунгдан джумушунгу алдыр, башын да ишлет, къолун да ишлет. Къолу ишлесе, ауузу да ишлер. Кесин аздырмаз, тоздурмаз, белин къаты къысар да, билеклерин ёрге къайырыр да, башына джашау этер, къайтыб келиб, дагъыда сеннге джюк болмаз.
- Юйюмден бир кере алыб кетиб, сора... ызына къайтарыб келир умут а киши да этмесин! Тюз сюдлюк-джоллукъ боллукъ эсем да, былай башын эки сай этиб къоярыкъма, - дейди Хураймат зауаллы.
- Къызны чоту къыйынды: тыбырда къалса да - аман, барыб айырылса да - аман, къыйын эркиши бла джашаса да - аман. Кесинг аламат билесе, тынч эркиши сан бир тюбейди, мингден - бири, къалгъанларын... энди кесинг билесе. Ансы сен: «Къызыма бачха аягъын кёргюзмегенме!» - деб. Табханса махтаныр зат! Къызынгы тыбырда къалырын излемей эсенг, аны менден башхалагъа эшитдирме. Бусагъатдагъы эркишилеге къарыулу, билеу джыланлача, бетлери джылтырай, кефли, керек болса, тиллерин - бычакъ, къолларын салта этиллик юй бийчеле керекдиле.
- Хоншум-джаным, сен аны бюгюннге керекча юрет. Артда, насыбы тутуб, бир керти эркишини къолуна тюшсе, къараб къарагъынчыннга, къызынг тынч джашаугъа терк огъуна тюзелир. Ол сагъатда, торгъай чыпчыкъчыкъча, джюйюлдей, келир аллынга... алай болмаса уа, Шамдарий тюз кёре эдим, дерсе, аны асбала этиб, огъары табхагъа олтуртуб туруб, сен излегенча джерге тюшмесе, чыныкъмагъан сабий, джукъланыр да къалыр, - дедим. Десем, дейим: 19-чу ёмюрде тууама деб, 21-чиге тюшгенди да, аджашыб айланады. Сабийлерине оноу этеме демей, кеслерин бошлаб, ызларындан барса, не билейим, кеси уа тубандады..
ИЧГИ СЁЗЮ ИЧИМИ КЮЙДЮРЮБ ДА КЪОЯ ЭДИ…
Тюнене хоншубуз Чокула орамда аллыма чыгъыб къалады да, медет Аллах, ёлюр тюгю чыгъыб тургъан къарт, мени бла ушагъын алай башлайды:
- Шамдарий, - дейди, - тиширыугъа ички сёзюн айтхан, эшиксиз юйге кирит салгъан кибикди. Алай болса да, сен тюзлюкге тартхан, тюзлюкню сайлагъан тиширыу, бир тюз сёз айтыр эсенг а деб, ички сёзюмю, юйюмден чыкъмаз хапарымы айтыргъа излейме, - дейди, кёзюме къараб.
«Энди аны сёлеше билгенине бир къара», дейме кеси аллыма. Чокуланы узун тили кёблени джашауларын къысхартханды, анга ачыуланыб, башыма джазыкълыкъ тартмайым да, «эшиксиз юй» болайым да, хапарына тынгылайым, дейме да, джюрегими басама. Айта башласам, мен да бир шибижи машок, ачы сёлешиб иймейим, деб, ауузуму джарыб, бир сёз айтмагъанлай, сёзюне къулакъ салгъанымы кёргюземе.
- Бир тогъуз-он кюн да болады, - деб, къыйынлашыб, хапарын алай башлады Чокула, - юйге юч эркиши бла бир тиширыу келедиле. Кеч эте, хар ким юйге джыйылгъандан сора. Былай къым-тым этселе, сёзню башлаб къоялмай, къайдам, къызны тилей келген болурла, дейбиз да, юйге чакъырабыз... Къыйынлыкъгъа ёлче джокъ, Шамдарий... Эки бала ёсдюргенбиз, билесе, ол джаш бир бузоулу къатынны ызындан, къанатларын къакъды да, учду да кетди. Къыз а ... Ол а башыбызны кёлтюрмезча этгенди.
- Алай дегенинг?
- Сиз алайсыз, тиширыула. Шахарда, окъугъан джеринде, бир эркиши, юйдегиси-юйю болгъан, дейдиле. Энди аны адамлары, «артыкълыкъ этди» деб, тюрмеге тутдуртмасын, шахарда квартира алыб берейик, деб тилей келгендиле... Мен тутдурайыкъ, дейме, ол келгенлеге бирден эки болмагъанма. Ол аман къатын а: «Болур болгъанды. Келиб бизни бла энди мында джашаргъа унарыкъ тюлдю, бу къыйын дунияда бир кирир джери болса керекди, аны тутдуруб, не табарыкъса? - деб кюрешеди...
Кесими ол атаны-ананы орнуна салдым да, Чокуланы ичги сёзю ичими кюйдюрюб да къоя эди - ауузум къургъакъсыб, тилим ауузума артыкъ болуб, бир къуджур халгъа тюшдюм. Хоншум адам джазыкъсыныр адам болмаса да, джазыкъсындым.
- Къыз кеси не дейди? - деб сорсам, ол юйлерине басмай тургъанын айтды.
Огъай, акъыллы-тели болсанг да, анга не оноу этелликсе? Оноу этерик - кеси, зорлукъ джетген.
Аны айтама: Чокъулагъа келген «келечиле», аллай келечилик айтыр ючюн, биреуню босагъасындан атлаялгъан, уят-хаят деб биледиле, деймисиз? Ды-ды-ды-ды! Артыкълыкъны этген да, аны ючюн тилей келгенле да, намыс-напыс деб биледиле, деймисиз? Къызыны намысы тебленди эсе да, рысхы къоллу болсун, деген ананы да, къолайлыгъы несиди?
Бу адебсиз хапарны, кюбюрге салгъанча, ичимде асыраб къоярыкъ эдим, джюрегимде туугъан соруулагъа кесим не тюрлю да джууаб табалсам. Ма бу сорууума да билмейме тамамлы джууаб:
- Эндиги джаш адамла адеб-намыс деб билмейдиле, дерге ёчбюз, ол асыл шартланы не тюрлю болумда да сакълаб джашаялгъан ата-анала уа кёбмюдюле?
Къой, къояйым… Акъылыма келген соруугъа акъыллы джууаб табыб баралсам, бир бош Шамдарий болуб, былайдамы турлукъ эдим?! Къалайда болса да Шамдарий Зулкъарнаевна деб, прокурор болуб, эшиксиз юйлеге эшиклик, киритлик да эте, олтурлукъ эдим.
КЪАРА ТИЗИМГЕ ТЮШЕРИК ЭСЕМ ДА...
«Мен джаш заманда, къойла макъыргъан эте эдиле, энди уа ауузларын ачыб къоядыла», - деген сангырау къартлай, кесим да эсгермей тургъанлай, къартлыкъ келиб, джашауну татыуун ангыламаймы башлагъанма, огъесе керти да эндиги джаш адамла биз чыртда таныялмазлыкъ бир тёлю болубму къошулгъандыла, билмейме. «Джашлыкъ этмеген, башлыкъ этмез» деб сёз барды, ала бизнича нек тюлдюле, дуниягъа бизни кёзлерибиз бла нек къарамайдыла, бизнича нек атламайдыла, дегенлигим тюлдю. Аллах сакъласын. Башыбыз агъара тургъанлай да джангыла-джыгъыла, бюгюн этгенибизге тамбла сокъурана, ёкюне туруучубуз, ёзге былай къарайма да, бизни кёзлерибиз бла къой, кеслерини кёзлери бла да, тёгерекде седреб баргъан джашауларын кёрюрге уллу излемегенча ангылайма. Бизнича атлагъан къой, алларына атлам этиб, адамны къолун тутаргъа да къарыулары джетмей болурму, дейме. Бир кемизлиле, бир къарыусузла, джазлыкъ джыланла кибик. Аскерге баргъан джокъ, ишлеген джокъ. Бир къауумлары уа, от къабхан тюлкюлеча, тишлери ачыла, ичкиге, наркотикге башларын салыб, джанларын сатыб.
Мен тюрт сёлешиб ийген адамма, алай а джаным ауруб айтама. Джюреклерини арасы бла алкъын джел ётмеген джаш адамла былай матух болгъанларына, бу къонакъбай дунияны керти къууанчларын сёзмей, зыраф болуб баргъанларына къыйналама.
Башхасын къой да, джаш адамлагъа багъа салырынг келе эсе, тойгъа-къууанчха бир бар. Къыйынлыкъны юсюндеча, тойда-къууанчда да кимни не болгъанын аязынгдача кёрюб къояса. Той - джашлыкъны оюнуду. «Тойгъа барсанг, тоюб бар, эски тонунгу къоюб бар», дегендиле буруннгула. Бусагъатда тоюб баргъан къой эсенг, токълулача, мушмуш эте, стол джанына олтуруб, ашаб-ичиб турургъа излеген болмаса, джарыкълыкъгъа тартханны кёрмейсе. Эм уллу байрам - ашхыннга ашхы бир теблеселе.
Тебсе десенг а, эркеги, тишиси да, киштикни отха тартханча, къачадыла. Бир ётю болгъан табылыб, ортагъа чыкъса да, къолун-бутун джыйыб, санларын да, джюрегин да, къобузгъа-тартыугъа кёре ойната тебсерик тюлдю, шашхан шайтанча, ичген аракъысына санларын харс этиб, ары бла бери чабарыкъды.
- Тюу, атанга налат! Тебсеуню ол тукъум сынын сындыра эсенг, къачын билмей эсенг, - деринг келирча.
Джашлыкъ деген, къолунг-бутунг джаш болгъанмыды къуру?! Джашлыкъ деген, къууаныллыкъ затха, артыкъ бек къууана билмекликди, керти саугъагъа, насыб(!) дей билмекликди. Ишлер заманынгда, къызыб ишлемесенг, сюер заманынгда кемсиз сюймесенг, билим алыр кёзюуюнгде, анга эс бёлмесенг, заман джауунг болуб башламаймыды? Ишни да, билимни да сенден къоркъур заманларында къоркъутмасанг, артда хар неден да сен къоркъмаймыса? «Къоркъутсанг» а, марджан ташча, тёгерекге нюр тёге айланаса.
Ай, аны тюз айтханымча, тюзелсинле, сиз да, мен да сюйген джаш адамла... Не келсин, «билмезни - кёзю кёрмез, этмезни - къулагъы эшитмез» деген нарт сёз эндиги джаш адамланы иги кесегини юслериндеди. Кёзлерин да, къулакъларын да къууандырмайдыла, алай эсе уа - джюреклерин да.
Билеме, мени акъылым алагъа джарарыкъ тюлдю, алай а бу худжу джюрек къоймайды. Къуругъан кёлге суу чыкъгъанча болуб, ёлетден къалыб, халкъыбыз дуниягъа кёзюн бир ачды, деб тургъанлай, халкъны тюб-терекесин сакъларыкъла, тамбласына ие боллукъла, джанларын аяй, мыйыларын айныта, санларын чыныкъдыра, джашауларын джарыта билмей, локъра къуртлача, созула, ёле-къала айлансала, Шамдарийча тели къатынла, ауузларына кирит салыб, джюреклерин джукълатыб туралмайдыла...
Ма бу ауузум ючюн, къара тизмеге тюшерик да болурма, ёзге, мени джюрегими ангылаб, джазыкъ Шамдарий тюз айта эди деб, сёзюм къулагъындан кириб, экинчисинден чыгъыб кетмей, джюрегине тюшюб, сагъыш этерик бир бёлек джаш адамны кёрсем, ёлсем да, ёлдюм демез эдим.
Шо, ол мен айтхан сууалчанланы джюген тыймагъан сары аджирлени юслеринде кёзюгюзге кёргюзталамысыз?! Буруннгу джашла «Орайданы» да къутурта, ат терисича, аланы юслеринде ойнай, чаришге бардыра, къартланы, тиширыуланы къалай къууандыра эдиле! Байдымат амма, бир Аллах, туудугъу юйленнген кюн:
- Бюгюннгю къызладан эсе, мени замынымда къызланы насыблары иги эди. Керти эркишиле бусагъатдан эсе кёб эдиле! - деб къойду да.
АКЪЫЛЫЧА, БОЛСА ЭДИ НАСЫБЫ
- Акъыз, Ходжалийни гъалим джашына отдан кёлек кийдиртиб келеме. Аллах кёрген ишди, бюгюн киши бла сёзюм-къайгъым боллукъду деб, джети джукълаб, акъылымда джокъ эди. Хар ким кесини акъылын джаратхан адетди, ёзге бир терс сёз айтама деб, акъылым джокъду. Шо, ортагъа атайым да ушагъыбызны, сиз да бир эшитигиз. Хо, ол мени баламча, бир сабийди. Кеси да, хариб, гъалимме деб, бир ауур артмакъны да кесине джюк этиб, алай джюрюйдю…Дипломатха айтама.
Акъылы-билими асыры кёбден, башына сыйындыралмай, джюрюте болур аны да, ансы джанын къолуна алгъанча, бёлмей, биргесине тагъыб айланныкъ болмаз эди. Башханы къой, юйлеринде да, къалайгъа барса да, биргесинде тутады. Аны айтханым, башында, дипломатында да акъыл джюрютген гъалим джаш, эсли болур.
Хо, энди тынгылагъыз! Ол, ауузун толтуруб, биз къаллай терен тамырлы, сыныбыз-сырыбыз уллу, эски миллет болгъаныбызны хапарларын тизеди. Ауаз бергенине кесибизге сукълана, алай тынгылагъанма. Къой да къой, биз - Адам бла Хауаны эм къысха туудукълары. Къууаныб сюйюнеме! Энди мындан оза эсе, кесибизни асыры махтагъандан, тили май болуб, аны джутуб, хатагъа къалады деб, къоркъа да башлайма.
Тохта! Барыбызны, башдан аякъ сырма, сарайым ёзденле, чанкала, бийле этиб чыгъады. Анга да тёземе. Минг джылны мындан алгъа джазмабыз, окъууубуз да джарашыб бошагъан миллет болгъан хапарыбызгъа да къулакъ тигеме. Билмеген затынгы юсюнден терс-тюз айтсала да, ийнаныргъа керек боласа да! Минг джылны мындан алда ол да джашамагъанды, мен да джашамагъанма, алай а былай болгъанды деб, кёргенча айта эсе, болгъан огъуна этсин, дейсе. Билген затынгы юсюнден башхартыб хапар тизселе уа, гъалимлигин, несин да унутаса да, джанаса да къаласа.
Биз акъыллы миллетбиз, дегени бла джандыргъанды.
-Тохта! О сууалчан! – дедим да сирелдим. – не акъыллы хапар айтаса? Акъыл къатыбыз бла да ётмегенди, бизни башыбызда къош салгъан къой эсенг. Сырма, джазма хапарларынг да, акъыл хапарынгча эселе, гъалимлигинге ушагъын, дейме.
Тохта! …
-Сени, дейме, гъалим джашны атасы бла анасы, дейме, джашауларын неге кетериб баргъанларына, сен, гъалим джаш, эс ийиб къарагъанмыса? Сени атанг-ананг солуу кюн деб, билемидиле? Саулугъума, тынчлыгъыма деб, сомдан джарлы джокъду да, алыб, аны джойгъанмыдыла? Башларын кёлтюрмей ишлеб, табхан рысхыларын-насыбларын неге джоядыла, соргъанмыса? Берне-къалын деб, тюк-тюк этиб, эшикге атхандыла! Ма сен юйдегили болгъанса, не саугъала алгъанса? Халпама! Юй бол, кюн бол деб, къолунга не бергендиле. Къатын къоллу болдунг эсенг, къууан да тур, дегенча этгенмидиле? Атанга бир сорчун, сени тоюнга ненча ачха джойгъанын. Андан сеннге – къатхан гырджын! Атанг бюгюннге дери этгенин сени берненге джойгъанды, мындан ары да, башын кёлтюрмей кесини бернесин джыярыкъды – ахыр кюнюне. Менде артдан-алдан джокъду! Чыгъарыб, къолубуз бла садакъа берирге кёзюбюз къыймайды. Ёлген кюнюбюзде уа, харх-хурх эте, келинле-кюеуле, кесибизден аяб джыйгъан бернебиз бла элни кёлюн алыргъа кюреширле! Ий, акъыллылыгъыбыз къалайыбыздады, саулай джашауубузну эки бернени ортасында тас этген джарлыланы?
-Ол адетди! Ол да миллетни бир шарты, - дейди гъалим джаш.
-Ол шарт сени насыблы этмей эсе, аны юсюнгден атаргъа нек излемейсе? Ол Аллахдан келген шарт тюл шойду да!.. Хыйсаблы, ауузачыкъ эркишиси болгъан бир джелбаш къатын къурагъан адетди ол, - дейме.
-Сен айтханнга кёре, биз тели миллетбиз.
-Къалайдан акъыллыса, юйюнг къурумазлыкъ, къыйынын табыб, тынчын этмей эсенг! Узунун табыб, къысхасы бла бармай эсенг!? Ауурун табыб, дженгилин элтмей эсенг!? Неден акъыллыса?- десем, ол атасы тели, бизге тынгылыб туруб, сёзюбюзден чыртда бир джукъ ангыламагъанын кёргюзе:
Ол а, Шамдарий, неден да акъыллыды! Акъылыча уа болгъа эди насыбы, - деб къошады.
-Не айтырыкъса алагъа! Не айтырыкъса акъыллы миллетни сырма ёзден гъалим джашына?!
1995
КЪАРАУАШЛА
Сюйсегиз ийнаныгъыз, сюймесегиз да ийнаныгъыз, бирерибиз бирер затны къулу-къарауашыбыз. Башхалагъа тиймей, кесими айтыб къойсам да… Алай а башхалагъа да нек тиймейме?! Игилик бла тиейим, ёзге, бу къарауашлыкъ хауабызгъа келише-келишмей эсе да, биргебизге джашаб турады.
Сёзден, бир къауумла, ашхынларыны къулу болуб, аман сагъатлы болуб, къымылдагъанны барын, тамакъларындан къуюб кюрешедиле. Ол тоюнмагъан тирмен а, бир къауумлада кече да, кюн да, джолда, тюзде да аш чакъырыб турады.
Бизни Марзий а, сёзден, бетини, чырайыны къулуду. Бири, биягъында айтханымча, табханын ашхынына джюк эте эсе, бизни Марзийни уа болгъан джюгю да бетинде айланады. Бир кюн алай кире барсам, къонакъгъа хазырланама деб, кюзгюню аллына олтуруб тура. Айымсына, заманым кетерик эсе да, муну бет боягъанына бир къарамай къоймам, дейме да, олтурама алай. Мени джаратхан сыйлы Аллах, ол джарлы бетни сагъат джарымны ичине анасы танымазлыкъ этди да къойду! Ол анга не джакъмады, не сюртмеди! Терини илегенча, ары да созду, бери да тартды! Къуру эринлерине юч тюрлю затны джакъды да, къара къозуну хамхотуча, къара-къолан этди да къойду. Ол ариу кёзлери, талай тюрлю бояу джагъылгъанында, тюлкюню кёзлерича болдула да къалдыла. Ахырсы, бетинде джангкъылычны ойнатды да къойду - не тюрлю бояуну да кёрлюк эдинг. Мени ауузумуму тыярыкъса!?
-Ий, адам бетин нек бояйды? Не къадар эриши болайым, дебми кюрешесе, ачха да джоюб, заман да кетериб? – деб сорама. - Аллах, Аллах, стол толу бир бояуунг, къаллай бир ачха джойгъанса эке кесинги ариу сыфатынгы бу тукъум бузар ючюн?
-Шамдарий, ариулукъну хар ким бирер тюрлю ангылайды! Мени сенден кёлюм къалмайды, сени джашлыгъынг ётген ёмюрде … кесинг билесе,- дейди меннге джууабха.
-Ётген ёмюрде да бар эдиле бояула да, сенича къоланла да! Марданы билген бла билмеген, деб болады ансы, - дедим. Ийнаныгъыз, бизни Марзийни бояулагъа джойгъанын, джашил ачха этиб, бир-бири юсюне салсанг, анга джашла «мерс» деб, багъалатхан машиналаны бирин алыргъа боллукъ эди. Кесине айтханма:
-Былагъа джойгъан ачхангы, джыйыб, бир машина алсанг, «мерси» болгъан къыз, деб, джашланы ызынгдан айландырлыкъ эдинг.
-Шамдарийка, ала ит аягъындандыла! Сен аны ючюн джарсыма, - деб кетгенди. Анасына да урушханма:
-Энди муну бетин, къолан боятыб, былай тутуб турма да, ол тилегенлени бирине бер да, бармагъа къой, - дегенни айтханма. Аллах, сен бирсе! Бояуну тюбюнде аны бетин кёре билиб, джарата айланнган джашла да, къаллай затладыла, къайдам?
Анга бетини къулу демей, не айтырыкъса? Кюзгюге къарамаса, кесине кёрюнмеген бетине, кюн сайын аллай бир къыйын салыб, аллай бир заманын кюйдюрюб турургъа керекмиди?! Айхай, кесине кёрюнюб а бир тургъа эди, ол къолан бети! Меннгеча кёрюнсе кесине, бойнун кессенг, унамаз эди алай айланыргъа.
Хо, омакъ кийиниб, къууаныб, кюзгюге къараб, сюйюнюб, тойгъа-оюннга барыр заманыды адамны джаш-къыз кёзюую, анга не айтама?! Биз да кесибизни заманыбызгъа кёре, омакъ болур керекли, сукъланыб, кишини ызындан къарамагъанбыз. Марзийча, юсюбюзню да, къыбды къыны этиб, атха кишен салгъанча, тар этекге кириб, бетибизге да, джанкъылычны тартханча этиб айланмагъанбыз ансы.
Къул-къарауаш дегенлей, майна, Абук зауаллы да аланы бириди. Джюреги излегенча этелсе, хариб, тиширыу болуб, бирин къоймай, Саламонлай, юйюне джыярыкъ эди. Ах, къолундан келиб, анга минг отоуу болгъан бир къала ишлер эди. Амалын табыб, хар отоугъа бирер келинликни бир олтуртур эди. Тиширыу кёргенлей, киштик сютбашыгъа къарагъанча къарагъанын бир къояр эди зауаллы. Чамчы къызла аны: «Кенг джюрекли, халал эркиши»,- деб хыликке этедиле. Сюймезине «сюеме» дей да, ненча таякъ джейгенди, ненча аджалдан къалгъанды! «Мени сюйюб турурум келе эсе, аны не айыбы барды?» - деген хапары чыгъады. Кеси да тиширыуланы джазыкъсыннгандан сюрюб айланнганча айтадыла. «Сюймеклик керекли ненча тиширыу чагъалмай турады!» - деб джарсыйды, дейдиле. Экинчи Мичурин! Мичуринлигинге налат! Мичурин тюлсе, хаулеликни къарауашыса, дерге киши табылмайды анга.
Дагъыда къулла ой да ой! Къул бола билиулери да хар кимни бирер тюрлюдю. Майна, Айдемир, малларыны къулу болуб, къошдан бери тюшмегенли - джыйырма джыл. «Мен элде не ишлерикме?» - деб айтады, дейдиле. Кеси да, агъач кишиге ушаб къалгъанча, айтадыла. Бери тюшюрюб, музей экспонат этселе керек эди, хариб, кеси да бир адам тюрсюнле кёрюр эди. Анга хар ким ачхаларын бериб къарасала, ол алагъа хакъсыз къарар эди. Къошдан тюшмей, энтда бир он джылны турса, тилин унутуб, къойлача, макъырыб башлар, тоба.
Ханымсат а! Ханымсат не бетин боямайды, не ашамайды, не джукъламайды, не хаулеликни билмейди, ол билген – ишлеген, ишлеб тюшюргенин - кюбюрге джыйгъан. Бир джаны барды да, ол да кюбюрюндеди. Осуяты да: «Кюбюрюмю биргеме къабырыма салыгъыз», - деген боллукъ болур, огъесе, кесин да кюбюрюнеми салдырлыкъды. Ол дуниясы да дуния боллукъ тюлдю кюбюрсюз…
Аланы барын да къоюб, кесими юсюмден айтсам… Кесим нени къарауашы болгъанымы билмей да кёб тургъанма. Мен да, сизнича, азатма деб, акъылым алай эди. Бир кюн а хоншума эгечи Захидат келеди. Сёзден сёз чыгъа, ол эгеч кибиги белинден бек инджилиб тургъан хапарын айтады. Мени узун тилим а тохтамайды да!
-Да, кел мен сени бир аламат сылаучу барды, анга элтейим, - дейме да, къачан, къалайда тюбеширибизге оноулашабыз. Джолну юрет да, юйюнгде къал да кетсенг а! Огъай, сабийни къолундан тутханча, тутуб, уллу къатынны элтирге керек болады мен тыйгъычсызгъа. Барама айтхан кюнюбюзге, бегитген заманыбызгъа, белгилеген джерибизге. Сакълайма. Келед, джокъ. Ол тыш элден келиб, мени кёрмесе, джаны къыйналмасын деб, юч сагъатны сымпайгъанма алайда, тели Домалай орам аягъын сакълагъанча. Не этерик эдим, сууукъ да, ач да болуб, кесим да ачыусунуб, ол келгеним бла хоншума киреме.
-Ий, не айланаса, Захидатны билмеймисе, юй джумушундан бошаб, атабызны-анабызны кёре да, джылда бир кере барады, кесини бели ючюн, юйюнден чыгъыб айланнган къой эсенг.
-Да, мен аны бели ючюн, сау кюнюмю тас этиб, нек айланама да сора?
-Аны уа кесинге сор.
-Да сёзюбюз болгъан эди.
-Министрге сёз берген болур эдинг.
-Хар ким кесине министрди, айхай.
-Сен: «Сёзюбюз болгъан эди», - де да, сёзлеринги кесинге министр эт да айлан, ол а: «Сёз - бир тылпыу», - деб, келмей къалды эсе…
-Бар да джылкъысындан тай тутму, дейсе? – дейме да, ачыудан кюлеме, кюлсем да, ол айтханлай, алай багъалы кёрген сёзлерими джоюб айланмайым, дейме да, кетеме юйюме. Сёзлерин джукъгъа санамагъанла нени да айта берсинле, мени уа ауузумдан чыкъгъан сёзюм, мени бийим болады. Андан таяргъа, чыгъаргъа, анга башха «кийим» кийдирирге, башха «табхагъа» салыргъа, сан этмей къояргъа, менде аллай къарыу джокъду. Мен сёзюмю къарауашыма!
Сиз а, билемисиз кимни, нени къарауашы болгъаныгъызны? Билмей эсегиз, кесигизге къууаныб айланмагъыз да, халигизге сынаб бир къарачыгъыз!
ЭРКИШИЛЕ АКЪЫЛЛЫДЫЛА
Не аманны да бир игиси болмай къалмайды. Аны айтама: очередле болуучу заманлада, кесинги кёзюуюнгю сакълай, алай сюелсенг, не бир иги хапар эшите эдинг, не юйдегиле бла этелмез ушагъынгы этерча бир адамгъа джолугъа эдинг, къайдам, бир да къурумаса да, бир сёз нёгер табыла эди тюйюлюб тургъан сёз тюйюмчегинги бошларча.
Бусагъатда уа не?! Хар ким кеси аллына, къазакъ бёрюлеча, мыс-мыс этиб айланадыла, чабышыб-джортушуб. Бир-бирине ышаргъан джокъ, бир-бирине ышаннган джокъ…
О хахай, паспорт ауушдуруу, дегендиле да, барсам, ол биз унута кетген очередь. Адам - кёб. Бир игиликден къалгъанча! Паспортну джангыртыб, джашауубузну джарытырыкъча. Аталарына – налат! Олтурур джер - джокъ, сюелебиз алай. Бир къауумланы ачыулары бурунларына джыйылгъанды, эринлери къыйтыкъларына кетиб, кёзлеринде – къурулгъан шкоклары, ауузларында – мизлери… Сюелебиз. Адамла уа къошулуб баргъан болмаса, иши тыныб кетген джокъду. Ол джангы келгенлени ол эртдеден келгенле ушатмай, алай къарайдыла. Артха келиб, алгъа ётерик джокъду, къоркъмай, джангыз хауа солуб, хауаларын аз этесе да, аны ушатмагъанлыкъ эте болурла.
Мен да сюелеме, насыбха, къабыргъаны къатында орунчукъ табханма да, сыртымы анга тиреб, аякъларымы кёзюу-кёзюу солута. Кёргенсиз да, суу ызында къазла сюелиучендиле алай, бир аякъларында, башларын да къанатларына сугъуб. Мени къанатым болмагъандан сора да, бойнум да – къысха, башымы сугъар джер табмайма. Ол ачыулу кёзледен башымы букъдуралсам, огъай дерик тюл эдим.
Мен да алай онг аягъымы солута, сол аягъыма миниб тура эдим, Ойдемез келеди. Эртдеден таныш. Ауузун джарыб, сёз айтыргъа сюймеген бир, башы бла саламлашады да, ол да арлакъда сымпаяды алай. Башха мен таныгъан джан джокъду алайда. Ариу, бар эсе да, хар ким, сюелгенлерин кёлтюрмей, ачыудан, къутлары кетиб, кеслерине ушамай турадыла. Заманым да кетер, мынга сёз нёгер болайым, дерча, джумушакъ къарамы болгъан бет кёрмейме. Къарыуума татый башлагъанча ангылаб, энди очередден атыб иймезле, кёргендиле, деб, кесиме кёл эте, эшик хауагъа башымы атама. Мени ызымдан бир къауумла да чыгъадыла. Ойдемез да бирлери болуб. Эркиши-тиширыу да бир сегиз-тогъуз болабыз. Сёзден сёз чыгъа, кърал къраллыгъын этелмегенин, хар этгени - джамагъатны инджитиу деб, тарыгъабыз бир-бирибизге. Ойдемез а, сёзге къошулмай, хар кимни айтханына тынгылайды. Бир кесекден Джакку деб, бир джаншакъ киши, ёмюрю бизни бла тургъанча, къургъакъ чамла эте келиб:
-Ойдемез, амалын табыб, ауузунгдан сёз чыгъармазынгы да билеме, алай болса да, бир джууаб бер, сен бу тышынгдан тынгылаб тургъанынгча, ичингден да, алаймы тураса, огъесе ичингден кеси аллынга сёлешемисе? – деб, тюлкюча ышара, хырха кюлдю. Бир-бирин эртдеден таныгъанла кёре эдим.
-Гыбыт къобуза, бызылдаб, хар кимни башын аурутуб тургъандан эсе, тышынгдан, ичингден да тынгылаб тургъан иги тюлмюдю? – десе боламыды ол тынч Ойдемез да.
-Къайдам, ант этдир, бир джанынгдан къарасам, хар къуру да сант адамгъа ушатама, - деб дагъыда тохтамады ол биягъы гынтдылы киши.
-Ауузунгдан адамны къулагъына илинир бир сёз чыкъмагъанлай, къулагъынгдан къыстасанг, бурнунга къоннган чибинча, этиб турууну, акъыллылыкъгъа санай эсенг, джызылдай берликсе…
Ол бир айтды, ол бир айтды. Мени уа джаным чыгъарлай болду. Кесим да эки аягъыма бирден сюелдим. Сабий-джаш болмасала да, «эркиши тилде» сёлешир къан алыб тохтасала боламыды! Джумдурукъну джетдире, джагъаланы сёге башласала…Аллах сакъласын!
Мен сизге айтайым: заман алай дженгил кетди…Насыбха, Джаккуну кёзюую джетиб чакъырдыла да, ол кириб кетди… джангы паспорт алыб… джангы джашау этерге… Ансы алайгъа нек келгенин да унутхан эди.
Ойдемезни да нек ойдемез болгъанын ангыладым. Алай атаб, ауузун тигиб къойгъандыла, деб тура эдим. Огъай! Тамам джерине джетдирмесенг, тилин джутханча, тынгылаб туруучу киши, тёзе туруб айтса, ёрге турмазлыкъ эте кёре эдим.
Ойдемез, сени сёзюнгден ауур сёз чыкъгъанмыды дуниягъа!? Хар сёзюнгю ауурлугъу тонна болур. Ах, Аллахым, сёз тюкча дженгил да, ташча ауур да бола кёреме!
Аны тонна сёзлерини къатында Джаккуну учхун сёзлери къой, кеси да каскача, кёрюнюб къалгъан эди. Кеси да, хариб, эски эшикча, гыжылдай. Ойдемез, сёзлерини ауурлукъларын билиб, аны бла баштёбен, тилсиз болуб тура кёреме, деб къойдум. Сау къаллыкъ. Аны билиб, ауузуна кирит салыб тургъаны ючюн бюсюреу этеме, акъыз. Аны сёзюнден джумдурукъ къой, табан да дженгилди, бир Аллах.
Артда кеси аллыма айтханма да: ала тюйюшюр, юлешир зат джокъ эди, заманыбыз дженгил кетер былай этсек деб, илиннген болур эдиле бир-бирлерине. Кертиси да бек дженгил кетген эди.
Энди… Эркишиле акъыллыдыла. Ала кеслери биледиле не этерлерин, не къалырларын. Ма джашауубузну былай болгъаны да аланы акъылларынданды да…
КИМИ - АНГКЪАУ, КИМИ - ДЖАЛКЪАУ
Тиллери-ауузлары болмагъан хайыуанла бир-бирлерин ангылаб, тюйюшмей-урушмай, сен-мен деб, къалай джашаяладыла? Адамла уа, хар сезимлерине къой, бурунлары сюйюнюб чючкюргенлерине, джукъулары келиб эснегенлерине дери атла атай билген джанла, бир-бирин нек ангылаялмайдыла? Китабла джазыб, радиола, телевизорла чыгъарыб да, бир-бири джюрегини эшиклерин ачалмагъанлары сейир тюлмюдю? Адам улу кесине ненча тил къурагъанды! Ненча сёз барды ол тилледе! Кёкде джулдузладан кёб болурла сёзле! Дагъыда бир-бирин ангылагъан джокъду.
Мени да джокъду бу сизге берген сорууларыма джууабым.
Тиллени юсюнден сагъыш этсем а, башым, кюнню тёгерегине джер айланнганча, тёгерек айланыб къалады, кесин да бир мазаллыча сеземе. Аны айтама, аз ангылагъанларын да тохтатыр ючюн къурамагъан эселе, адамлагъа быллай бир тил неге керек эди? Алай айтханлыгъыма, къоркъа турама: энтда не болабыз, не къалабыз, «Хар элни къой союуу – башха», дегенлей, «Хар элни кесини энчи тили болургъа керекди», дерик хайырсёлемезле, хангокла энтда чыгъыб къалыргъа боллукъдула. Сёз ючюн, бизни ненча элибиз барды? Таулула джарым джюз тилде сёлешселе! Ма ол заманда боллукъду да базар!
Тюзю, бир аманны, бир игиси да болмай къалмайды. Сёз ючюн, къатын даулашда, тюйюшде бир-бирин не къадар да ангыламасынла. Бир папуас къатын бла бир таулу къатын, сёзден, эркиши ючюн, тюйюшселе. Таулу къатын ол бирине:
- Къарабет къанчыкъ, мени эркишиме кёз атмасанг, башынга таш атыламыды? - десе, сёз ючюн, папуас тиширыу аны ангыласа, ол да:
- Сен а не айланаса, кёкбет, - дерикди, зат дерикди. Кесигиз билесиз, тиширыуланы къаргъыш-бедиш тиллери, эркишилени джумдурукъ тиллерине ушамайды. Ангыламаса уа, ол къарабет ол кёкбетге: «хеллоу!» дерикди да кетерикди. Ол бири да къаллыкъды алай, « ий, халисизми, деди?» - дей.
Оюн анда да тюлдю, оюн башхадады – бир тилде сёлеше тургъанлай, «тюе десенг, бие дейд», деб, эртде къазах къатын айтханлай, хар сёзню хар адам кеси сюйгенича ангылагъанындады. Ол бир кюн мен Бабуш бла Джумшакъны бир «ушакъларына» тынгыладым, аллай «ушакъгъа», ресторанда джырны заказ этгенча, ачха тёлеб къарар эдинг. Насыбха, мен ачха да тёлемедим, ала да мени ачхам къайгъылы болмадыла. Ол Джумшакъ… Пародасы къатыладан болуб, Джумшакъ десек, джумшар эсе уа, деб, атагъан болур эдиле, хариб, джумшакъны къой, салтаны темирича, къаты адам, тиллинден сёзле снаряддан тобла чартлагъанча, аллай чыгъа эдиле. Ол Бабуш а, кесини аууна кеси тюшген гыбыча, тили сёзлени араларында аджашыб, тилин чайнай… Ала бир-бирлерине айтхан сёзлени къайтарыб, иманымдан чыгъарым джокъду, ёзге бир тилде сёлешгеннге да ушамай эдиле, бир-бирин ангылагъанны къаты бла да ётмедиле. Ий, адам урушуб-тюйюшюб, нек кюрешеди, бир-бирин ангылар ючюн тюл эсе?
- Ачы-ачы сёлешдинг, Джумшакъ, не табдынг? Бир-бири сёзюгюзге тынгыламай, башха эшитсе, уялырма демей. Хай хай, сизни юсюгюзде кёрдюм: «Ачыу келсе, акъыл къачар», - тюз болгъанын, – дейме да акъылы орнуна келгенинде. Не джууаб этгенин билсегиз:
-Табыб а, тюйюшейим да, ол меннге бир медал такъсын, дебми тюйюшгенме. Мен аны сёзюн, айтдырмай къоймай эсенг, кесими дауурумдан озуб, эшитген да этмегенме! Кёлюмдегин а, барын да айтдым! Эталлыгъын аямасын! Не этсе да, бюгюн мен аны джюрегине салгъан догъраланы, ол мени башыма да чыгъараллыкъ тюлдю. Шамдарий, кёлюмю уа бир къандырдым! – деб къойду.
- Аллай бир сёз сыйыннган кёл аз уллу, аз терен тюлдю. Бир кюн бир ары кесинг кёмюлюб кетме, - дедим мен да.
Эм сейири неди десегиз: бир-бирин ангыларгъа кереклиге да санамайдыла. Тюйюшген нек тюйюшеди? Ол айтхан, ол этген тюз болгъанын ангылатыргъа излеб тюйюшмеймиди? Ий-ха?
Бир ишексиз, сёзле асыры кёб болгъандан адамла аланы орталарында аджашыб-аджашыб къалгъандыла. Кеслери тюл, акъыллары. Кеслери уа турадыла майна: кими - ангкъау, кими - джалкъау болуб.
ТЮЕ ТЮКЮРГЕНЧА…
Кимни да болуб къалады, тиши кичиген кючюкча, тёрт джанын сермеб, кимге болса да миз чанчыргъа излеб къалгъан кюню. Алай а, Аллах кёрген ишди, бюгюн мени киши бла чачдан-башдан болур акъылым джокъ эди.
Ол бошалыргъа унамагъан юй джумушладан къача барыб, Пазлийлеге киреме да… Шайтан сюрюб элтген болур эди, ансы, шорпа чолпуча, сугъулуб айланмай, турмаймамы юйюмде!
Айхай, кесинги юй джумушланы тюблерине салыб, джанынг саулай, кесинги багуш кюреучю кюрек этиб да, къалай къойгъун? Бирин къоюб, бирин айтама, ол бир кюн юйдегими юсюне алыныб къалгъанма:
- Эртденбла кетесиз, ингирде къайтасыз, мен да мюйюшде сымпайгъан эски джуугъан машнагъа нёгер болуб, сизни ызыгъыздан джыйыучу, сыйпалаучу!.. – деб да. Ой, тиширыу болуб туума, ансы не да бол!..
Хы, аны айта эдим: Пазлийлеге киреме. Ауруйма-ёлеме деб, орунда къошакъланыб джатады. Оноу-муноу. Умутлагъа да джетдик, булутлагъа да ётдюк, кесибизни иги этдик, башхаланы аман этдик. Къысхасы, хар неге багъа бичдик, бир шай кибикни да ичдик, сора кетеме деб тебресем, Пазлий:
- Ий, Шамдарий, сенден бир тилерим бар эди, - деб, ол сёз этген кёзюуюндеча болмай, былай иги да ынгычхаб, ауруб-инджилиб тургъанын да кёргюзе болур эди, джастыгъын да туудугъуна мийигирек салдырта, - Бир ачхачыкъ керек эди, - дегенни айтды. – Билесе, джаш ачхалы-бочхалы да болуб тургъанды. Бусагъатда да рысхысы барды, Аллахха болсун шукурла. Амалсыз ачхачыкъ керекди деб, тесукъа этиб айлана эди да, мен да ана тёренчи, болушсам дегенме да, сагъыш этиб, сени табханма. Бюгюн былай кесинг келиб къалмасанг, ауруй-ёле эсем да, сеннге бир тюберме, деб тура эдим. Ауруу кючлеб тургъан бу джарлы санланы Аллах джазыкъсынды болур… Энди…сендеча, ёлюмдюк кюнюме деб, ачхачыгъым мени да барды. Мендегичикни берсем, ол кесин анасына эркелейме деб, ызына къайтармай къояргъа боллукъду, анга къоркъама. Бир къыстыргъан ачхачыгъынг болмагъанлай, айхай, къалай ёлгюн? Сеникин а бермей не этерикди?! – дейди да тохтайды.
- Аллах айтса, ёлген сеннге къараб тура болмаз, джашынгдан къызгъаныб айланма да, бер да, джумушун этдир, сен ёлген кюн да, айыбынг аны къолундады. Къоркъа эсенг а, менден алыб бергенме де да къой, ачханы сеники-меники деб, белгисими барды? Мен излейме, дерсе да, алырса бир кюн ызына.
- О, эшта-эшта, аны, бермесенг ёлеме деб, созулса да, бераллыкъ тюлме. Кесини да къалайдагъысын унута кетгенме: джюн тёшекни ичиндеди талай джылдан бери. Мен аны ары салгъанлы, ачхагъа ненча тюрлю тюрсюн бердиле, тюрсюнлери бузуллукъла! Джангыз меникиле турадыла биягъынлай, бурунча.
- Оу, кюнюм - кече. Ёлюмдюк кюнюме деб, эски ачхаланы салыбмы тураса? Бусагъатда ала ачха тюлдюле, бош къагъытчыкъладыла! Ол заманладан бери асырала эселе… джюнню ичинде… кюе джурун-джурун этген бо…
- Хо-хо! Сёлеш алай, джаш да бир затла сандырагъан эди. Гырт – сизге! Ачха бош къагъытчыкъла болмай а! Кърал сизни алай айтыб ашагъанды да! Къралгъа асыратыргъа беребиз деб, бир тёшек къыйыр къуругъанча, - деб Пазлийни меннге этгенин къой. Дагъыда алай айтады хариб: - Ёлген кюнюме дери аланы бир адамны кёзюне кёргюзюрюк тюйюлме. Ёлген кюнюмде, алыб, кесим къолум бла береме. Кесими джумушларыма джоюллугъун биле, тынчлыкълы болурча. Ансы ёлген кюнюмде: «ачхамы беремисе?» деб, кимге сора айланныкъма?..
Тохта, ёлген кюнюнде да ачхагъа оноула этер акъылы барды, серине кете айлана кёреме деб, ичимден джазыкъсына тургъанлай, къатында кружкасындан суучукъ да уртлаб, бери айланыб, меннге къобан болуб къуюлса боламыды:
- Сен а бош бермейсе! Мен сени бла хоншу болуб джашагъанлы отуз джыл, бир джукъ тилеб, босагъангдан атламагъанма. Сёзюмю учуз этсенг, мен да билирме сени учуз эте! – деди да тохтады. Андан арысын сизге къалай айтайым… Джюрегим джарылыб ёлгенме… Айтханларын джашырмай бир айтайым да, сиз да бир джарылыб ёлюгюз, ха.
Хы, алай айтады:
-Ма бу джатхан орнумдан турмагъанлай, элге атынгы аман бла айтдырайым?! Унутханды дебми тураса, бу шиндикде олтуруб, ненча адамны сёзюн этгенинги? – деб олтуруб тургъан шиндигими кёргюзеди.
- Хо-да, мен бедишле санагъан кёзюуде, сен ауузунгу да, оймакъ этиб, къубулуб олтура болур эдинг, джети атанга налат, - дерге уа уллу хатерин этдим.
Ол а тохтамай барады:
-Эсингдемиди, бачхангы аягъында Гыжыны тауукъларын тахталарынгдан тыялмагъанынгда, ырджы бла от къуюб, тауукъларын къыргъанынг? Не уа, майна, Хурайматны къызы, некяхсыз сабий табханды деб, тобагъа къайтыб айланнганынг? Сен унутхан эсенг да, мени бек эсимдеди: «Хоча ол уллукъарын джашын уллу ачха бла окъургъа салгъанды», - деб кюлгенинг. Чийкёз Харшымны джашлары «бачхамда кёгет къоймайдыла», деб тарыгъыб келгенинг, бек джазылыб турады былайыма, - деб къуу бармагъын башына чанча, бир-бири ызындан, ауузуму ачаргъа да къоймай, аурууун-талауун да унутуб, саб-сау болуб, ол меннге бир чотла этди. «Таякъ этден ётеди, тил а – сюекден», дегенни сынадым. Бурнун да эски арба чархча, гыжылдата, ауруйма деб, кърау ургъан каскача, тёнгереб тургъан къатын, сарыубек болуб, юсюме сюелсе боламыды. Ды-ды-ды-ды!
Ол ёмюрюнде не сабий, не къыз болгъан болмаз. Туугъан кюнюнде да, хазыр къатын болуб туугъан болур эди. Аман къатын. «Къыз дегенинг мияла табакъ» дегенлей, мени сартын, аны къыз этиб, кёзюме кёргюзалмайма.
- Хорламагъан хорлатхан этеди,- дедим да, мен да кёлюме келгенни артха салмадым. - «Джолну букъусу кёкге къонмаз», - дедим да кетдим. Алай а адамланы артларындан аз учхара сёзмю айтханма джашауумда, онг-сол джанларындан да. Мен да хар кимча… «Аууз сакълагъан, джан сакълар», деб менича бир кюйген айтхан болур.
Айхай, хаманда орунлу сёзню табыб айтыб баралсанг а. Ачыуунгу къабындырыргъа бир чурум чыкъса, мыйынг чайкъалыб башлайды, терсине чайкъалды эсе уа, тюз къалайдан сёлешириксе!?
Къачан эсе да ауузумдан чыкъгъан сёзлерим ючюн, ол сер къатыннга тюгюмю къыркъдырыб келеме! Адеб деб да барды, ансы, тюе тюкюргенча, юсюне тюкюрюб кетерге да боллукъ эдим. Шо, меннге былай иги сынаб къарагъыз да, бир айтыгъыз, мен биреуню тауукъларына от къуяллыкъгъа ушаймамы? Сёзден ары бармагъаныма Аллах кеси шагъатды! Кесген терегинг юсюнге аугъанча, айтхан сёзюнг, кесинге асмакъ болуб, тылпыусуз этиб къоярыкъ кёреме. Не уа «чийкёзлени, уллукъарынланы» санаб, айланыучу чакъмакъетек къатынлагъа ушаймамы? «Суугъа тюшген таш къармар» дегенлей, Пазлийни амалсыз иши болуб, шашыб, оруннга кирген болур, кимни да шашхынлы баласы этеди, алай а менден, къоркъутуб, ачха алыргъа излегени, олду да оюн? Къартлыгъында рекит бола айланмай эсе, хариб.
Я тебе один умный вещь написал, только ты не обижайся (~с))