Андан ары барабыз…
«Лучшая исследовательская работа»:
III-чю жер - Настуланы Хусей
«Халкъымы къадары»
Работу выполнил ученик 11 класса Настуев Хусей.
Руководитель: Башиева З.Э.
Бабугент 2017г. «Кадетская школа – интернат №2»
Башлары.
Кириш………………………………………………………………………….......…..3-4
I башы. Заман.
1.1 Кёчгюнчюлюк..............................................................................................................5
1.2 1944-чю жылны 8-чи марты………………. .........................................................5-6
II башы. Ачы эсгериуле.
2.1 Элибизде жашагъан къарт аппаны эсгериулери……………………………..….7-8
2.2 Глашланы Алийни къызларыны эсгериулери………………………….........…8-10
2.3 Азатлыкъ………………………………………………………………..……….11-12
Б Бегитиу.......................................................................................................................13-14
Ой, Кавказ таула, бийик таула, Бизни деменгили къалабыз.
Сиз да жилягъыз, ой, биз да жиляйбыз,
Узакъ айырылып барабыз.
Халкъ жырдан.
Кириш.
Мен, 11 классны окъуучусу Настуланы Муратны жашы Хусейме. Бюгюнлюкде мен жашагъан элим эм жерим бек ариу жерледен бириди. Туугъан элими ариулугъу бек сейирликди. Баям, хар адамны кеси жашагъан жери алай айбатлы кёрюне болур. Жарыкъ чыгъып келген кюн, бек хычыуун кёрюнеди. Акъ таула, чууакъ кёк, бизни адет- намысха, ариу къылыкъгъа, жашауну сюерге эм багъаларгъа,окъургъа, жырларгъа, тепсерге юйретедиле.
Хар миллетни кесини тарыхы болады. Малкъар халкъ, кесини къыйыны бла жашагъан урунуулу миллетди. Тюрлю жашау болумлагъа тюбей келгенди. 1941- чи жылда Уллу Ата журт урушну отунда Ата журтларын къоруулагъандыла. 1944- чю жылны 8- чи марты уа акъ тауларыбызгъа къара ау басханча болгъан эди. Таулада ёмюрледен бери жашагъан хатасыз халкъны кёчюрюрге ачы буйрукъну тауушу ташланы, агъачланы титиретгенди. Битеу да халкъгъа уллу къыйнлыкъ, жиляу, сыныкълыкъ сынаргъа тюшгенди. Алай тюзлюк терсликни жыкъгъанды, 13 жыл ётгенден сора халкъыбызгъа туугъан жерлерине къайтыргъа эркинлик берилген эди. Быйыл таулу миллет къыраллыкъгъа къайтарылгъанлы 60 жыл толгъанды, алай сюргюн жылланы ким унуталыр?
Мен да, кесими халкъымы азап жолуну юсюнден окъуй, эшите тургъанма. Аны бла байламлы тинтиу иш бардырыргъа сюйдюм.
Иш бардырыуну мураты:
1. Тюрлю литература амалла бла хайырланып, кёчгюнчюлюкде таулу миллет кёрген къыйынлыкъларын ачыкълау.
2. Тюзлюкге ийнаннган чыдамлы, урунуулу халкъ болгъанын кёргюзтюу.
Тинтиуню магъанасы: ёсюп келген жаш тёлюню кертиликге, тюзлюкге, миллетлерин сюерге итиндириу.
Ишни бардырыуда хайырланырыкъ амалла:
1. Школ бибилиотекагъа барып , кёчгюнчюлюкню юсюнден газетлени, журналланы, малкъар жазыучуланы чыгъармаларын окъуп, юйретиу магъанасын тинтирге.
2. Тамата къауум бла ушакъ бардырыу.
Тинтиу амалла:
- жазыучуланы чыгъармаларында ниет байлыкълары, сёз усталыкъларында халкъны къадары;
- «Кёчгюнчюле эсгертмеси» деген китапны тинтиу;
- этилген ишни бегитиу.
Ишни жашау бла байламлыгъы: жаш тёлюню арасында тюзлюкню, кертиликни ачыкълау, Ата журтларын, туугъан жерлерин, миллетлерин багъалай билирге юйретиу.
Ишни къурамы: кириш, 1-2 башы, бегитиу, хайырланнган литература.
I башы. Заман!
1.1 Кёчгюнчюлюк.
Къадар! Заман! Жылла, айла, кюнле… Ненча тюрлю жашау болумлагъа тюбейди адам. Аланы бирлери бек татлы, бирлери уа бек ачы.
Кёчгюнчюлюк. Кёчгюнчюлюкню жыллары бюгюн-бюгече да эсден кетмейдиле. Учузлукъ, ыспассызлыкъ, мудахлыкъ, сагъышла, жарсыула, жилямукъла… Бизни аппаларыбыз, аммаларыбыз, аналарыбыз, сабийле да сюргюнню сынагъандыла. Аланы эсгериулеринде, ол жылланы айтхан кезиуде, кёллери тола, тохтай- тохтай айтыучудула. Ата журтларындан айырылгъан 8- чи мартны кюню бек бушуулуду.
Кёчюрюлюп кетген миллет. Бош къалгъан жерле, юйле, элле, мамырлы субай сюелген акъ тауларыбыз… Угъай! Бу затланы таулула унутмайдыла бир да.
Ит да юрмей эди элде,
Жел да къачханды агъачдан,
Эл уясындан кёчгенде,
Табийгъат жарасын ачды.
Гуртуланы С.
Къум аулакълагъа къуюлгъан таулула, къара жылла, тузакъ жылла. Хауасы жарашмай, арыкъла къаза, чюгюндюр, мамукъ ёсдюрген субай таулу къызла. Тюрлю- тюрлю аурууладан ауруп ёлген къарыусуз къартла, сабийле. Муратларына жетмей, ачдан ёлген адамла.
Огъурсуз къырал оноучула, комендантла : «Ёлмей, ахырат азабын сынадыкъ»- деп айтырча этген эдиле.
О, не кёрмедиле таулула
О, неге тёзмедиле, таулула…
1.2. 1944-чю жылны 8-чи марты
1944-чю жылны 8- чи марты таулулагъа огъурсуз тарихле болгъан эдиле. Малкъар халкъны туугъан жерлеринден зор бла къыстай эдиле. Тауларыбызгъа, туугъан жерибизге къара ау атылгъан кюн, жыл. Танг аласында хар юйню эшиклери къаты къагъылгъан эди. «Кёчюрген этедиле сизни. Хазырланыгъыз!»- деп, ачы буйрукъ бере ашыкъдыра эдиле солдатла.
Тауларыбыз мудах солуйла бюгюн —
Кюнюбюзню булут жапханды.
Бир адам унутмаз ма бюгюн кёргенин —
Къыралым халкъыма чапханды.
Халкъ жырдан.
Тёгерек жиляу, сыйыт… Ол кюн табийгъат да жиляу этген кибик, жауун жауду. Сауулмай къалгъан малланы ёкюргенлери, итлени улугъанлары, сынсыгъанлары къыяма кюн келгеннге ушай эди. Ата келген жангы эрттенлик, кюн да тёгерекге мудахлыгъын эм къарангылыгъын жая келген эди. Къаллай огъурсузлукъ этип, ыспассызлыкъ сынатып, Орта Азиягъа ашыргъан эдиле.
Тюзлюк излеп, кёкге къарап, сарнадыкъ,
Жууап тапмай, жерни бетин тырнадыкъ,
Амал тапмай, азап жолгъа бой салдыкъ.
Къарт кишиле жиляй, тиширыула сарнай…
Халкъ жырдан.
Анала, сабийле кетдиле кери. Эллерибиз жокъ, бош къалгъан юйле, жерле. Бу затла, хар жаны болгъан затны элгендирирча болгъан эди.
«Адам умут бла жашайды»- деп, бош айтмагъандыла. Миллетибиз туугъан жерлерине, журтларына къайтырыкъларына бир кюн да умутларын юзмей жашагъандыла.
Тилейме, Аллах , жер бла, кёк бла
Жарыкъ кюн бла, ма танг да атар! –
Сыйлы файгъамбар кийген бёрк бла, -
Туугъан жериме мени къайтар!
Зумакъулланы Т.
Жюреклери сынып, жер бла тенг болуп, белгисиз озгъан жылла, кюнле. Не ючюн берилген болур эди миллетибизге бу азаплыкъ? Ачлыкъ, жаланнгачлыкъ, сыныкълыкъ, мудахлыкъ, кёз жилямукъла, ёлюм. Сюргюн жылланы ачылыгъын, сур бетин толусунлай кёргендиле. «Намыссызлыкъдан, сыйсызлыкъдан эсе, ёлген игиди»- дей, жашагъандыла таулула.
.
II башы. Ачы эсгериуле.
2.1. Элибизде жашагъан къарт аппаны эсгериулеринден.
«Къызыл аскерчиле элге кирип, зор бла хор бла кёчюре эдиле. Аланы бетлерине огъурсузлукъ жайылып эди. Ала бизге: «Сиз, къыралыгъызны сатханласыз, сизни кёчюрген этебиз» - деп, ачыулана, тарт- соз эте жашап тургъан юйлерибизден къыстай эдиле. Бизни жашларыбыз а урушну отунда къазауат эте болгъандыла. Элледе уа жаланда тиширыула, сабийле, къартла, саусузла…
Атала, къарындашла бары урушда,
Совет властьха не хата этгендиле
Къартла, къатынла, сабийле?
Уруш заманда кёчгюнчю болуп,
Не хата этгенбиз къыралгъа?
Отарланы К.
Амалсыз, армау болуп тургъан къартла, сабийле, тиширыула уа не эталлыкъ эдиле Тёгерек къаугъа, сарнау, къычырыкъ. Бирле жерге аууп, жерни къучакълап, уппа эте эдиле. Бирле уа чачларын жыртып сарнай. Ол затланы адам эшитсе окъуна эти титирейди. Аллай кюнню адамны къанлы жауу да сынамасын. «Жеринден айырылгъан жети жыл жиляр,журтундан айырылгъан ёлгюнчю жиляр»- деген нарт сёзге тийишли болгъан эдик. Сюргюнде адамла бек апчыгъан эдиле. Къарыусузлукъ, амалсызлыкъ бийлеп, не этерге билмей къалгъан эдиле. Таулу сабийчиклени ол кюн сабийликлери сыйырылып, жашауну кюшлюлюгюне, ёлюмню огъурсуз бетине тюбеген эдиле.
Эшек арбада бара тургъанлай, атам ауругъандан, къарыусуздан ёлюп къалды. Не этерге билмей, бек къыйналдым. Тёгерегимде бир таныш адам жокъ. Мен кесим да къарыусуз, къуру терим бла сюегимден башха затым къалмагъанды. Арбадан ёллюкню кючден алдым, къабыр къазаргъа уа къарыуум жокъ. Аманны- кебинден бираз къазаргъа кюрешсем да, толусунлай къазалмай, атамы асыраргъа кюрешдим, жаныуар, итле ашы болмасын дей. Башындан ташчыкъла атып, аллымы кёрмей, къалтырай, титирей кетген эдим. Ол кюнню мен бир да унуталмайма. Эгечлерими, къарындашларымы къайда, къалайда болгъанларын билмей, тапмай да бек кёп айланнганма»- деп, къарт мудахлыкъгъа кете айтды. Аны кёзлеринде унутулмазлыкъ ачыу, жарсыу эследим. «Заман кете барса, не бушууну да жарасын
битей барады»- дейдиле. Алай бу жараланы сау этерге ненча кюн, жыл керек болгъанын адам да айталлыкъ болмаз…
2.2. Глашланы Алийни къызларыны эсгериулери.
Мен Глашланы Зайнафны юйюне бардым. Ол эгечи бла олтуруп, ушакъ эте тура эди. Ала бла саламлашып, жумушуму билдирдим. Эгечле манга бет жарыкълы тюбедиле, Ала жашауларыны ачы кюнлерини юсюнден айтыргъа, эсгерирге керек болгъаны ючюн, мудах сагъышха кетдиле, кючсюндюле. Бираздан, кеслерини къадарларыны юсюнден хапар айта башладыла: «Биз къуру кёчгюнчюлюк азабын кёрмегенбиз. Биз кёрген эм сынагъан затланы сиз, жаш тёлю,тюшюгюзде да кёрмегиз. Глашланы къыргъан заманда, жюзжыллыкъ къартны Шахарны юйюрюнден тогъуз ёллюк чыгъаргъан эдиле. Эгечим бла мен а сау къалгъан эдик. Анабызгъа тийген окъ эгечиме Маулиягъа да тийген эди. Адамла келип, болушлукъ этгинчи, ол къаны саркъа жата эди, не болгъанын да ангыламай. Бюгюнлюкде Маулия ол ачы жылны, кюнню эсгере, назмула, жырла жазып башлагъанды:
Бир- эки жыр мен а айтайым,
Ма Глашланы элинден.
Бу сёзле кеслери чыгъалла
Жюрекни теренинден.
***
Уой, биз хариплени жукълап тургъанлай,
Къушну тюгюнлей чачдыла.
Сау хурттакла жанларын алып,
Ёлгенлени къоюп къачдыла.
***
Ууакъ сабийле жаралы болуп,
Тыяр адам болмай жиляйла.
Шахарны юйюнде ненча ёллюк барды деп,
Бир- эки деп, тогъузгъа дери санайла.
***
Атам, анам да ёлюп тургъанлай,
Анамы эмчегин иче эдим,
Кесиме уа окъ тийгенин билмей,
Ёлгенле бла тура эдим….
1944-чю жылны 8-чи марты. Биягъы бизни жашау сынайды. Биз миллетибиз бла Орта Азиягъа кёчюрюлдюк. Ата- ана болмай, сабийлей кёчгюнчюлюк азабын да сынадыкъ. Бизни бирибизге терт, бирибизге уа жети жыл бола эди. Атабызны анасы, бир эгечи да ол кезиуде ёлдюле. Биз къуру кесибизлей къалгъан эдик. Анабызны эгечи уа бизни атмай, аманны- кебинден ёсдюрген эди. Аны кесини сабийлери эм къагъанакъ сабийчиги да бар эди.
Зайнаф: « Мен эгечимден уллуракъ болгъаным себепли, юйде болушлукъ этерге кюреше эдим. Къазакълылагъа барып, аланы къол тирменлери бла будай тарта эдим. Ала уа манга аны ючюн, аны къышхырындан бериучю эдиле. Анамы эгечи уа аны элеп, андан бизге худурчукъ эм къалачла эте эди. Керти гыржын тапсакъ эди уа, ол бизге бек уллу байлыкъ, къууанч болгъанды. Гыржынны татыулу ашаучу эдик. Ой, биз жарлыла, не кёрмедик, неге тёзмедик…»
Маулия: «Къой- къой, жашым! Сиз, ёсюп келген жаш тёлю, биз керген къыйынлыкъланы кёрмегиз, сынамагъыз. Къыралыгъызны, жеригизни, миллетигизни сакълай, багъалай билигиз. Мамыр, къууанч кюнлеригиз кёп болсунла!
Энди уа кёчгюнчюлюкге жоралап жазгъан назмуларымдан айтайым:
Кимле оноу этгендиле
Бизни журтубуздан кёчюрюрге?
Вагонлагъа къуюп, алып баралла
Малкъар миллетими ёчюрюрге.
***
Юйлеригизден чыгъып, кетигиз деп,
Сагъат марданы санайдыла.
Быллай зорлукъгъа чыдамайын
Акъсакъал къартла жиляйла.
***
Кавказ тауларым, Малкъар тауларым,
Бизни сакълагъанлай туралла.
Таулада ёсген таулу миллет
Тауласыз къалай туралла?
Ачы эсгериуле адамны жюрегин ачытхан, кюйдюрген этедиле. Андан ары жюрек жараларын къозгъаргъа сюймедим. Аланы къызлары, туудукълары, тёредеча сыйладыла, ариу- ариу сёлешдиле, бет жарыкълы болдула.
«Бушууну сынамагъан эсенг, аны юсюнден жазалмазса»,—дегенди Къайсын. Ол айтханны кертилигине, Маулияны жырлары бла назмулары толу шагъатлыкъ этедиле.
Бу затлагъа тынгыладым, жашау бла берилген къадаргъа адам не къыйын болса да, тёзе келеди. Тамата къауумну сёзлерине эс буруп, бюгюннгю кюнюбюзню мындан да иги этерге итинип, миллетибизни сюйюп, адамлагъа таза ниетли болуп, жашаргъа керегибизни ангылайма.
2.3. Азатлыкъ.
Жомакъда болсун, таурухда болсун, халкъ чыгъармалада да тюзлюк терсликни, зорлукъну хорламай къоймайды.
1957 жылгъа дери миллетибиз кесини буруннгу жерине къайтыргъа эркинлик тапхынчы, дуния жаханимин сынап ётгенди. 1957 жылда Къабарты АССР-ни Къабарты- Малкъар АССР-гъа тюрлениуню юсюнден Къабарты АССР- ни Баш Советини 1957 жылда 28-чи мартда законуну, тюзлюкню, тенгликни, эки къарындаш халкъланы бирликлерине эм малкъар халкъны жангырыуу шагъатлыкъ кюню болгъанды. Ол кюн битеу Къабарты- Малкъарны байрам кюнюдю.
Эркинлигибизни таргъа тыйгъанлыкъгъа, ол малкъар халкъны жигерлигин, сабыр акъыллыгъын, ариу къылыкълыгъын сыйыртмагъанды. Адамлыкъны неден да бийикге салгъан тёресин къойдуралмагъандыла.
Таулу миллетге эркинлик берилген насыплы кюнню къууанчы халкъ жырлада, поэтлерибизни назмуларында да ачыкъланады.
О, бюгюн биз болдукъ азат!
Мен къууаннгандан жилядым...
Жангыдан туудукъ дуниягъа...
Жаным къурманды бюгюннге.
Къулийланы Къ.
***
Онюч жылны кёп насыпдан тыйылдыкъ.
Шукур болсун! Журтубузгъа жыйылдыкъ...
Жюрегиме сыйынмайды къууанчым.
Халкъ жырдан.
***
Бюгюн билмейме кесим да
Жиляймамы, жырлаймамы?
Туугъан жерими юсюнде,
Эшта, къууанчдан жиляйма.
Зумакъулланы Т.
Быйыл миллетибизни къыраллыкъгъа къайтарылгъанына 60 жыл болгъанына уллу байрамла эм тюрлю- тюрлю жыйылыула болгъандыла. Жарыкъ жырла, тепсеуле, татыулу азыкъла, этилгендиле. Эм уллу байрам Нальчик шахарда ётгенди. Мында хар адам бир бирлерине бет жарыкълы тюбегендиле, къуру таулула угъай, къабартылыла, оруслула эм башха миллетле да келген эдиле. Жарыкъ той адамланы кёллерин кётюрюп, таблагъы кюннге ийнанырча этгенди. Мени да, бу бола тургъан жыйылыула ёхтемлендиргендиле.
Бюгюнлюкде бизни халкъыбыз ишлейди, окъуйду, жашайды. Атларын айтдыргъан профессорларыбыз, врачларыбыз, ишчилерибиз, спортсменлерибиз бардыла. Кюнден-кюнге ала кёп бола барадыла. Миллетибизде быллай билимли, белгили адамларыбыз болгъанына ёхтемленирчады. Бу затла бизни керти, урунуулу халкъ болгъаныбызгъа шагъатлыкъ этедиле.
Мен халкъымы сюеме эм багъалайма. Сюргюнню отундан чыгъып, жашау къурагъандыла. Жангыдан чакъгъан, гюлге ушагъан миллетиме баш урама!
Бегитиу.
Таулула басмалары болгъунчу да, кеслерини къууанчларын, жарсыуларын да жырлада, назмулада, кюйледе суратлагъандыла. Сюргюнде жырла, кюйле, назмула да бек кёп жазылгъан эдиле. Сёзню, сёз усталарын да, баям, халкъ бютюн ма аны ючюн сыйлы кёрген болур. Сёзге баш уруп, дуниядан кетгинчи, анга къуллукъ этип тургъан Къулийланы Къайсын былай жазгъанды:
«Сёз да ётмекге тенгди»,— дегендиле
Сёзню, гыржынны да багъасын иги
Билген таулула. Ала билгендиле
Сыйлы ётмекни, сёзню бийиклигин.
Огъурсуз къырал оноучула бизни хар затыбызны да сыйыргъан эдиле. Туугъан жирибизни, элибизни, юйлерибизни отжагъаларыбызны отун, эркинлигибизни, хар жаны бла да сындырыргъа кюрешген эдиле:
Тамата оноуну бичди —
Миллетге кёчерге тюшдю.
Терси, тюзю айырылмай,
Бу не аламатлыкъ ишди?! —
Алай болса да, таулула тиллерин, адетлерин, тёрелерин, намысларын сакълагъандыла, сюйгендиле Мокъаланы Магометни бу тизгинлеринде ана тилге чексиз сюймеклик ачыкъланады:
Ой, нечик тамашалыса
Огъурлу ана тилим!
Ёлмей, ёчюлмей къаллыкъса ,
Жюрекге дарман тилим.
Онюч жылны тузакълыкъда жашагъандыла. Кёчгюнчюлеге жашау этерге болушхан, тюзлюк келип, туугъан жерлерине къайтырыкъ умутлары болушханды. «Жаннет юйю- туугъан жерибиз»- деп бош айтмагъандыла.
Мени аммам хар заманда да былай айтыучу эди: «Таулу халкъ кёчгюнчюлюкню азабын сынагъанды. Алай болса да, сабырлыкъ эм тёзюмлюк аланы жол негерлери болгъанды. Урунуулу, адеплиле болгъандыла, кертиликге,
тюзлюкге итиннгендиле. Бар къыйынлыкъладан да къутулуп халкълай къалгъанды. «Тойгъан жерден, туугъан жер ахшы»- деген нарт сёзню эсигизде тутугъуз».
Мени оюмума кёре, Ата журт ол адамны туугъан жери, ёсген элиди. «Туугъан жеринг- туугъан ананг кибикди»- деген сёзле бек терен магъаналыдыла. Оюм, сагъыш этерчадыла.
Биз да, ёсюп келген жаш тёлю, халкъыбызны тарыхын билип, бир бирге эгечлик, къарындашлыкъ этип, алай жашаргъа борчлубуз. Кесибизден гитчелеге юлгю болуп, таматаланы сёзлерин эсде тутуп, халкъыбызны керти жашлары болургъа кюреширикбиз.
«Жаша, жашна, айны мени миллетим! Халкъымы от жагъасы энди ёмюрде да сууумасын!»- дейме.
Хайырланнган литература.
1. Т.М. Хаджиев «Кёчгюнчюле эсгертмеси», Нальчик, 1993ж.
2. Ф.Я. Теппева, А.М. Теппев «Сюргюн», Нальчик, 1994 ж.
3. С.М. Моттаева « Суугъан от жагъа», Нальчик,1994ж..
4. М.Х. Табаксоев «Хорлатмаз адам эси»Нальчик,2014 ж.
5. А.И. Рахаев, Б.Г. Ашхотов, С.И. Эфендиев, Ф.С. Эфендиев «Горы молчат, но помнят», Нальчик, 2014ж.
6. М. Черкесов «Не кёрмедик, неге тёзмедик…», Нальчик, 1994 ж.
7. Так это было. т.1, т.2, т.3.
8. Минги тау журналла, Заман газетле.