ТАБИЙГЪАТ - МИЛЛЕТ БАЙЛЫГЪЫ
Хош келигиз Бызынгыла!
Мени туугъан элиме,
Огъурлу да жериме,
Акъылманлы элиме!
О, таурухланы уясы-жерим,
О, эрлени да анасы- жерим,
Таза сууларын ичирген жерим,
Ёсдюрген, жашау, кюч берген жерим!
Туугъан жер! Къачы, магъанасы да къалай уллудула бу сёзлени. Ана бла баланы бирлигича, адам бла бирлигича, ана тилни адам бла бирлигича, адам бла аны туугъан жери да бирликдедиле. Хар инсанны адамлыкъ даражасы аны туугъан жерине къарамы бла байламлыды. Анасын сайлап алмагъанча, адам туугъан жерин да сайлап алмайды. Ол анга, дуния жарыгъын кёргенлей, берилген насыпды.Туугъан жер адамгъа неден да сыйлыды, багъалыды. Насыплы да адам туугъан жеринде болады.
Бызынгы Малкъарны ариу эллеринден бириди. Тау къатында - тау кибик, тёгерегин бийик таула къуршалагъан, ариу жердеди.
Бызынгы буз къабыргъасы уа не къыйынлыкъдан да сакълагъанча, алай сюеледи. Аны ёмюрлюк къалаууру, ёхтемлиги, деменгилилиги!
Тау къуш уясында тургъанча, алай турады тау элим - Бызынгы. Тенгизден 1450 метр бийикликде. Къалай тамашады, къалай аламатды тёгерекни къуршалагъан табийгъат, жомакъдача! Кёлюнг кётюрюледи, къууанаса, ёхтемленесе.
Бир кёрген къайтып келирча, кёплени кесине тартхан бызынгы тарлары. Ариулугъу бла берекети бла. Табийгъаты берекетлигича, адамланы жашаулары да алайды.
Мени жерлешлерим "таш юсюнде мирзеу ёсдюрген халкъ" болгъанлары себепли, жашаулары да монглуду. "Байлыкъ - билимде, билим - этимде", - деген нарт сёз да анга шагъатлыкъ этеди.
Ала мал тутадыла, жерчилик бла кюрешедиле, жерлери такъыр болгъанлыкъгъа, хар зат да ёсдюредиле.
Не заманда да къонакъ алыуну бийикде тутхандыла, аны намысын, сыйын кётюргендиле. "Къонакъ - Аллахны къонагъыды," - дегендиле.
Тюз айтады жазыучу эм алим жашыбыз Толгъурланы Зейтун: "Эл жашагъан къадарда миллетибизни аламат ышанлары, адети, тёреси, тилибизни тазалыгъы да сакъланадыла. Эл жашау адамланы бирикдиреди. Элде намыс да сакъланады, намыс болгъан жерде адамлыкъ да, жашау да боладыла".
"Тауладан иги таула болурла", - деп халкъда бошдан айтылмагъанды.
Мен а: акъыллыла, жигитле, фахмулула, закий адамла таулада жашайдыла, ала халкъны теренинден чыгъадыла. Миллетни атын айтдырып, алгъа да элтедиле. Ол фахмуну алагъа бу бийик, ёхтем таула, табийгъат бередиле, жашагъан жерлери, Туугъан жерлери, дер эдим.
Адам туугъан жерин сюйгенча, туугъан жер да адамны сюеди, онг да, кюч-къарыу да береди. Ала экиси да айырылмазлыкъ бирликдедиле. Кёп жылланы туугъан жерлеринден айырылып жашагъан халкъ, умутларын юзмей сакълагъандыла, тыпыр ташларына, от жагъаларына къайтыргъа. От жагъалары да сакълагъандыла къуш балаларын жылытыргъа, къанатларын къатдыртыргъа. Умутсуз мурат толмайды, ол алгъа элтеди, кюч-къарыу береди.
"Жауунну жаны - булут, муратны жаны - умут", - дегенди нарт халкъыбыз.
Къалай чексиз сюйгендиле туугъан жерлерин бизни акъылман Кязимибиз да, деменгили Къайсыныбыз да.
Арабда,Тюркде да айланып келдим,
Энтда Бызынгыны тауларын кёрдюм.
Хычыуунду манга барындан эсе
Жарлы элими къыйы от ийиси.
Мен - туугъан жерими насыплы жашы,
Аны ючюн ёлюрге да хазырма.
Башха жер аямай берсе да ашын,
Мен туугъан жерими сайлап алырма.
Неда:
Кёз, жюрек жарыкъ да сенсе адамгъа,
Къор болайым, туугъан жерим, мен санга.
Бюгюнлюкде, алыкъа адам хыянаты тиймеген, бизни къуршалагъан жомакълы табийгъатыбыз тазалай сакъланады. ХIII ёмюрде ишленнген къалала окъуна. Алагъа къырал энчи кёз бла къараса эди, бек иги боллукъ эди, келлик тёлюлеге сакълар ючюн.
Биз, ёсюп келген жаш тёлю, тёгерекни къуршалагъан кёз къаматхан, къарамны къуууандыргъан, кёплени тамашалыгъы бла сейирсиндирген, жюреклени кирпилдетген табийгъатыбызны: ёмюрлюк бийик тауларыбызны, таза шаудан сууларыбызны, къутургъан череклерибизни, азатлыкъны сюйген кийик жаныуарларыбызны, терегин, ташын, къанатлысын, кёз гинжибизнича, сакъларгъа борчлубуз. Нек дегенде, табийгъат - бизни юйюбюздю, Туугъан жерибизди, жашау этдирген, кюч да, къарыу да берген. Аны хайырындан жашайбыз, биз андан кёп алабыз, кёп умут этебиз, берген а зат да этмейбиз. Жашауубуз жарлы болмаз ючюн а, анга ана кёзден къараргъа тийишлиди. Табийгъатны огъурлулугъун, ариулугъун кёрюп, алай жашаргъа тийишлиди.
Огъурлулугъу болмагъан адамла,
Терекледен да уялсагъыз а сиз:
Ауана, кёгет бередиле ала,
Жёгеле этедиле ариу ийис.
Неда:
Къаяла арасы суудан ичгенде,
Чыран бузланы сууукълугъун сездим.
Тау суулары, хар биринги кючюнде -
Халкъымы кючю, тазалыгъы сенде.
Жерине кёре табийгъаты, табийгъатына кёре адамы. Анга малкъар адабиятны мурдорун салгъан, Холам-Бызынгы тарындан чыкъгъан акъылман Кязим шагъатды.
Чегемден закий Къайсын. Къаламыны жютюлюгю, фахмулулугъу, адамлыгъы бла дуниягъа халкъын белгили этген Къайсын.
1936 жылда, ырхы келип, эски Бызынгыны элтгенди. Жангы эл 1937 жылда къуралгъанды. "Бызынгы" деген "базыннган" деген сёзню магъанасын тутады. ХII-ХIII ёмюрледе да жазылады Бызынгыны юсюнден. Айтылгъанына кёре уа, Бызынгы андан эртте къуралгъан хапары барды.
Бу эл уллу болмагъанлыкъгъа, аны тарыхы байды. Аны юсюнден Константин Чхеидзе (1897-1974) фахмулу адам, "Страна Прометея" деген китабында жазгъанды. Китапны биринчи бёлюмю "Горы и горцы" Бызынгыгъа жораланыпды. Аны ариулугъуну, тамашалыгъыны юсюнден кёп зат айтханды ол. Жери бийикча, деменгилигича, адамлары да аллайладылы.
Холам-Бызынгы тарында жашагъанланы уллу ёхтемликлери, къууанчлары да Мёчюланы Кязимди, адабиятыбызны мурдорун салгъан назмучу, жарлыланы ёкюлю болгъан, жюрек халаллыгъы, огъурлулугъу бла халкъына жарагъан акъылман.
Москвада бийик билим алгъан биринчи таулу тиширыуладан бири, жазыучу Шауаланы Миналдан, жигит бызынгылы жаш Николай II патчахны фаэтончусу болгъан, аны къызын жана тургъан юйден чыгъаргъан Холамханланы Жашарбек.
Урушдан Берлиннге дери жетген биринчи таулу генерал Деппуланы Хаким, жаралы да болуп, танкда да кюйюп, къуршоуладан да чыкъгъанды. Кёп саугъалагъа да тийишли болгъанды. Айланнган, жюрюген жолунда намысын, адамлыгъын тас этмеген чынтты таулу. Тауланы жашы.
Урнууда жетишимлери, эл мюлкде махтаулу ишлегени ючюн Леннини ордени бла саугъаланнган Чочайланы Къанамат.
Социалист Урунууну Жигити, Баш Советге депутатха эки керк айырылгъан Аттоланы Салих.
Биринчи къаячы-альпинист таулу тиширыу жерде таугъа, кёкде жулдузгъа аты аталгъан Холамханланы Тамара. Жигит бызынгылы къыз 40-дан артыкъ тау тёппелеге ёрлегенди. Аланы араларында Минги тау, Пик-Шуровского, Тонгуз-Орун, Шхелди тау, Тютю-Башы, Монголияда Муварыт тау тёппеле бардыла.
Экинчи генералыбыз Аттоланы Борис. Афганистанда Россейни посольствосунда алты жыл къуллукъ этгенди. Къайда айланса да, къайда къуллукъ этсе да, таулу жаш туугъан журтха сюймеклигин, намысын, адамлыгъын бийик даражада жюрютгенди. Аны ючюн ышана болурла анга жууаплы къуллукъланы да. Борис кёп орденле эм майдалла бла да саугъаланнганды, энчи сауут, кёп грамотала бла да...
Медицина илмуланы кандидатлары: саусузлагъа, усталыкъларындан сора да, жюрек жылыуу, ариу сёзю бла бакъгъан врач-гематолог Чочайланы Люба, кёплени ёлюмден къутхаргъан врач-кардиолог Чочайланы Аминат, республикада биринчи врач-комбусиолог Рахайланы Аслан, Пятигорск шахарда ишлеген профессор Ахкёбекланы Нелли.
Жарыкъ жырлары бла бизни къууандыргъан, Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесни, Ингушетияны сыйлы артисти эм кёп башха атлагъа тийишли болгъан жырчыбыз Тёппеланы Алим, дагъыда башхала.
Мен да, бийик тау элде туууп, анда жашагъаныма къууанама. Элим бла, аны табийгъаты бла, адамлары бла ёхтемленеме, аланы чексиз сюеме. Жазыу ишими деменгили Къайсынны сёзлери бла бошаргъа сюеме:
Келлик заман! Кёплеча, мен да,
Алгъа къарап, сени бетинги
Кёрюрге сюеме неден да,
Къууанчынгы, берекетинги.
...Салам, келлик заман! Мен санга
Къып-къызыл гюлню узатама!