Ачы эди къадарыбыз
Къарчаланы (Мусукланы) Аминатны кёчгюнчюлюкню юсюнден эсгериулери
1944 жыл. Уллу Ата журт уруш къаты бара тургъан кезиу. Атала, жащла фронтда эдиле. Огъары Малкъарны уллусу, гитчеси да урушда адамларындан жангы хапарла сакълайдыла, бирле уа, къара къагъытла алып, тюнгюлюп турадыла жашлары, аталары хорлам бла келликлерине, кимлери уа умутларын юзмей эдиле. Фронтха тети тонла, жюн къолкъапла ие эдиле, къолларындан келгенле уа ахча болушлукъ да эте эдиле.
Ары дери уа 1942 жылда 28 мартдан 30 чу мартха дери Сауту бла Глашланы, Огъары Чегетни эллерини адамларын, уллу, гитче демей, НКВДны аскерлери къырдыла.
1944 жылны март айы жылы кюнле болуп башланнган эди. Жетинчи мартда Огъары Малкъарны битеу колхозлары адамлагъа жер къаздыргъан эдиле. Ол ингирде тюшден сора, солдатла, хар юйге айланып, адамланы санларын жазып, тизмеле этдиле. Ким биллик эди аланы огъурсуз оноуларын. Сегизинчи мартны эртденлигинде, сагъат алтыда, танг аласында эшигибиз суху къагъылды. Мени къайын къызым Маккажан турду, эшикни ачаргъа. Арбазда юч солдат сюеле эдиле. Аладан бири орусча : «Юйде эр киши бармыды?»- деп сорду. Маккажан къарындашы Жекерияны уятды. Ол арбазгъа чыкъгъанында, солдатла анга бир сагъатдан кёчюрюллюклерин айтдыла. Ала анга терк хазырланыргъа кереклисин ангылатдыла. Жекерия солдатлагъа эгечинден туугъан, кими гитче, кими уа аладан уллуракъ, алты сабийни кёргюзтюп: «Мен былагъа жолда не зат ашатып барлыкъма? Манга малларымы сояргъа керекди»,- деди. Ала аны айтханына угъай демедиле.
Жекерия эки жылы болгъан бир тууар малны эм юч къойну сойду. Солдатла анга кеслери да терк-терк болуша эдиле. Этлени къапчыкълагъа жыйдыла. Ол заманда жукъуларындан аязмагъан сабийлени Маккажан да, мен да кийиндирирге кюрешдик. Аланы аналары Гитчекъыз а Сауту башында Мисирланы Тяттюуню тирменинде къуууту бар эди да , барып, къапчыкъ бла аны терк окъуна алып жетди. Дагъыда Саааутуну эски къабырларындан атасыны атасы Къарчаланы Аттууну къабырындан къал жаулукъ бла бир топракъ алып келди. Гитчекъыз, Фардыкда юйю кюйюп, ата юйюнде Къарчалада жашай эди. (Аттуу шейит болгъанды. Бусагъатда да, аны къабырына барып, адамла тюрлю-тюрлю тилекле этедиле).
Жолгъа бир кесек ун, картош да алгъан эдик.
Солдатла бизни, он адамны, юйден чыгъара тебредиле. «Мен бу элден тюйюлме. Мен Туура Хабладанма»,- деп жилядым. «Сен, Карчаева Аминат Махмутовна деп, бу юйюрге жазылып тураса. Туура Хабланы адамлары уа сизден алгъа кёчюп кетгендиле. Терк тебре адамларынг бла. Алай болмаса, къолумдагъы шкок бла уруп ёлтюрлюкме мен сени!»- деп, манга къычырды кюйсюз ауазы бла солдат.
Саутуда тою этилинмеген жангы келин эдим мен. Жетинчи мартны ингиринде тогъузунчу мартда той этерге сёз тохташдырылгъан эди Мусуклары бла.
Маккажан Сауту къырылыудан, юйдегиси къырылгъанда, сау къалгъан эди. Аны окъ жарасы хазна кёп зат этерге да онг бермей эди. Болсада кюреше эди сабийлени жолгъа хазырларгъа. Ол кеси да динин къаты тутхан адам эди, къуран да окъуй эди. Аны дин китапларын ол кюн, къайтсакъ алырбыз деп, юйню чардагъына ашыгъышлы халда салып кетген эдик. Маккажан къуранын мени къолума берген эди.
Алай бла биз Саутудан Туура Хабланы уллу школуну арбазына тебредик. Гитчекъыз ёшюн иче тургъан Салихатчыкъны кёкюрегине къысды, мен а гитче Фатиматчыкъны къолундан тутдум, Маккажан Кызыйканы къолундан, бир солдат да Ахматны къолундан тутду. Идрис бла Зарият а кеслери келе эдиле. (Ала Баллиланы сабийлери эдиле). Жекерия бла эки солдат а аш-азыкъны кётюрдюле.
Школну аллына жетгенибизде, Гитчекъыз солдатлагъа: «Мени уллу жашым Амуш къошда ишдеди. Ол къалай болсун, не этсин? Мен, аны къоюп, къайры кетейим, къайры баргъаныбызны да билмей?»- деп, солдатны бетине соруулу къарады. «Сиз барыгъыз да бир жерге барлыкъсыз. Анда табарсыз бир биригизни»,- деди ол.
Бир машинагъа Сауту элден тогъуз юйдегини адамларын миндирген эдиле солдатла: Къарчаланы Жекерия, Аминат, Маккажан, Баллиланы Гитчекъыз сабийлери Идрис, Зарият, Ахмат, Кызыйка, Фатимат, Салихат, Сарбашланы Юсюп сабийлери Тагий, Рахиймат, Саудат, Рамазан бла; Сарбашланы Махамет юй бийчеси Ханшият бла. Сарбашланы Ахмат юй бийчеси Зухра бла, Мисирланы Исса юй бийчеси Нафисат, къызы Жансурат бла, Къарчаланы Шахийдат къайыныны жашчыгъы Аллахберди бла, Цепишланы Осман юй бийчеси Бабына, жашлары Мухаммет, Абдуллах, къызлары Келимат, Абдуллах бла, Цепишланы Алий юй бийчеси Танзиля бла, Цепишланы Аубекир юйдегиси Кызыйка бла, Темиржанланы Хаким юй бийчеси Кыллау бла.
Нальчикде машинадан тюшдюк. Тёгерегибизни милиционерле алдыла. Ала жюклерибизни тинтдиле.
Бизни къатыбызгъа бир машина келди да андан чегемлиле тюшдюле. Кёп да турмай, ашыгъышлы халда, вагонлагъа адамланы миндирип тебредиле. Бир вагоннга бизни юйдегини, чегемлиле Акъболатланы Исса, аны анасы Буба кесини анасы бла, къызы Салихат бла, Мызыладан эки тилсиз эгеч, аланы келинлери эки гитче сабийчиги бла, Жаппуладан бир къарт къатын бла къарт киши, Солтанладан Аубекир юй бийчеси Салийхат, жашлары Мустафа, Сафар бла, 12-13 жыллары толу да бомагъан эки эгешчик миндирдиле.
Вагон тебиреди. Адамла бирден, ачы къычырыкъ этип, жилядыла. Къычырыкъла аздан-аздан сарнаугъа бурулдула. Сабийле уа бола тургъан ишни къайдан ангыларлыкъ эдиле? Ала ачдан жиляй эдиле жолда. Уллу къайын къызым Гитчекъыз бир къара аякъчыкъ бла, къапчыкъны башын ачып, сабийлени, бирден айырмай, къууут берирге кюреше эди. Ала уа, абызырап, аны да ашаялмай эдиле. Бир кесекден а вагонда тюй хантус бердиле.
Жолда бара, Бубаны къарт анасы, юйден чыкъгъанында окъуна ауруп миннген эди да вагоннга, тёрт кюн ауруп, бешинчи кюн ёлдю. Биз а эшитген эдик, жолда ёлгенлени вагондан чыгъарып, алып кетедиле да бир жерде атып къоядыла, деп. Акъболатланыкъыла да, битеу вагонда болгъанла да бек жарсыдыкъ жолда ёлгенине бу жарлы жанны, жилядыкъ. Гитчекъыз а:»Жилягъандан хайыр жокъду. Вагонну къабыргъасындан хапчукланы кетерейик берлакъгъа, ёллюкню аланы орунларына салайыкъ да, кесибиз а, алагъа тыянып, барайыкъ. Билдирмейик бу болгъан ишни»,- деп, аллай оноу этди. Алай да этдик. Аш келтирселе да, ол адамланы вагоннга кийирмей, тышына чыгъып, эр кишиле алай ала эдиле.
Мен да жолда тифден ауругъан эдим. Гитче Фатиматчыкъ да, бир къызыу ауруу тийип, къыйналып бара эди. Биз да, ёлюпмю къала болур бу да жолда да деп, бек къоркъгъан эдик. Алай, не болса да, ол сау къалды.
Иссаны къарындашы Локъман, бизни кёчюрген заманда, урушда эди.
Билмей тургъаныбызлай, ол вагогубузгъа, юйдегисин излеп, кирип келди, билеги да окъ жарасындан ёрге тагъылгъанлай. Бек сейир этдик биз аны кёргенибизде. Ол жолда баргъаныбызны алтынчы кюню эди. «Акъболатланы Исса мындамыды?»- деп сёлешген эди ол. Къууанчны чеги жокъ эди ол ишге.
Ыннасы ёлгенин бир къауум сагъатдан сора айтхан эдик анга. «Ой, жарлы ыннам, къабыр юлюшюнгю сюйген Чегемингде алалмаймы къалдынг?»- деп, бушуу этди ол анга. Жетер жерибизге жетгинчи, ол да бизни бла барды.
Станцияда тохтагъан кезиуде, Жекерия, жолну жанларындан къарыуаланы жыйып, этден алып, шишликчик этип, бизге берирге кюреше эди. Вагонда берилген аш бла не хазна ач болмай барлыкъ эдинг?
Алай бла, жолда 11 кюн барып, Къыргъыз ССРни Къызыл-Къая шахарына тюшдюк. Станцияда, поезд тохтагъанда, ёллюкню солдатлагъа кёргюзтмей чыгъаргъан а неден да бек къыйын иш болду. Да къалай болса да, аны тюшюрген эдиле эр кишиле. Жекерия уа Исса бла Локъманны ынналарын асырар мадар излейди. Биз да хапчукларыбызны къатында турабыз. Бир заманда бизни барыр жерибизге элтирге ат арбала келдиле. Жорабай деген ат арбачы узбекли кишиге ол мында къабырла къайда болгъанларын сорду. Ол, арсарлы бола, къабырланы къайда болгъанларын айтды. Жорабайныгъа ёллюкню элтирге болушурун да тиледи. Ол, артыкъ ыразы да болмаз эди ол жумушну этерге, алай амалсызлыгъыбызны ангылагъан болур эди да, угъай деялмады ол тилекгге. Башха арбачыла юсюбюзге сюеле эдиле бизни элтирге, алай биз а, Жекерия болмай, къайры барлыкъ эдик ансы. Бир заманда кюн да къарангы бет алды, адамларыбыз да жетдиле биз болгъан жерге.
Бизни бир уллу баракда тохташдырдыла. Хар юйюрге анда бирер мюйюш жетди. Аны да жабыула юлабёлген эдик кесибиз. Анда да биз Сауту элде жашагъанла Сарбашланы Махамет,Сарбашланы Ахмат, Сарбашланы Юсюплары бла бла бир бараккга тюшген эдик. Бизден арлакъда баракда уа, къошладан ажашып тюшген, эр кишиле тура эдиле. Анда Огъары Малкъардан Куйгенланы Махмут, Зашайланы Чалай, Цаколаны Махамет, Жанголанланы Кёккез, Баллиланы Исмаил, Эчкиланы Дадаш, Къазакъланы Жекерия, Къазакъланы Абукой, Къазакъланы Таубий, Баллиланы Мусса, Баллиланы Къонакъ, Таукенланы Амуш бар эдиле. Ала ишлеген жерлеринден кёчюрюлюп, юйдегилеринден айырылып, тура эдиле. Барып тохташхандан сора бир ыйыкъдан, биз жашагъан баракга комендант келди. Ол, кёчгюнчюлени жазып, ишлеге сала эди. Жекерия «БИС- БИС № 6» деген ташкёмюр чыгъарылгъан шахтада ишлерге салынды. Мени уа ФЗУгъа окъургъа жибере эдиле. Манга ол заманда 16 жыл бола эди. «Мен юйдегили адамма»,- дейме. Алай бла мен да шахтагъа ишлерге киреме, лебёдчица болуп. Анда 4 жыл ишлегенме. Жекерия уа анда тюрлю-тюрлю ишледе 13 жылны ишлегенди, бир жерден кетмей.
Шахтаны иши бек къыйын эди. Анда аадамла да кёп ёле эдиле, шахтаны бир-бир жерлери оюлуп. Сабийле окъуна анда шахтёрлагъа:»Ашхы жолгъа бар!»- деп ашырыучу эдиле. Къызыл-Къаяда бир кёчгюнчю адам да бир кюнню ишсиз турмагъанды. Малкъар халкъы кесини чемерлиги, жигитлиги, къол этими бла анда жашагъан кёп тюрлю миллетлеге юлгю болгъан эди. Ол къыйынлыкъланы сынагъанлыкъгъа, мени миллетим кесини культурасын унутмагъанды. Шахтада къыйын ишде ишлегенликге да, ала болсунла, башха жерледе ишлегенле болсунла, ёз культураларын тас этмезге кюрешгендиле.
Жазыучу Зтеланы Омар да биз болгъан жерде жашай эди, артист Балаланы Омар да. Ала да ол ишге къошумчулукъ эте эдиле. Художестволу самодеятельность кружок къурап, адамланы кёллерин кётюрюр мадар излей эдиле. Бизни элден Къазакъланы Кызыйка, жашланы, къызланы жыйып, бир училищени залын тилеп, анда аланы жырларгъа, тепсерге юйретип тургъанды. Ол ансамбльге кеси быстырла тиге эди, къобузнда да тау тепсеу эм жыр макъамланы согъа эди. Шабат эм ыйыкъ кюнледе, бирге жыйылып, ала уллу концерт программала кёргюзте эдиле Къызыл-Къая шахарны культура дворецинде. Той этерлик юйле да чакъыра эдиле аланы, тойларын къууатлы этер ючюн. Аякъ юсюне тургъандан сора, малкъар миллетибиз жарыкълыкъгъа, окъуугъа итине эди. Алай бир заманда да ол Кавказгъа, ёз Ата журтуна къайтыргъа умутун а юзмегенди. Кёп ищчи жерледен малкъарлыланы ишден чыгъарыргъа окъуна ыразы болмай эдиле таматала. Иш бла юйреннген миллетибиз кесин, бетин да алай бла сакълагъанды. Ансы бек алгъа бизге «бандитле», «адам ашаучула», «сатхычла» деучю эдиле. Бир миллетни Унугъуп тургъан халкъыбыз анга тёзалмай эди.
Къабарты-Малкъарда, биринчи болуп, Совет Союзну Жигити деген атха тийишли болгъан Байсолтанланы Алимни юйдегисине окъуна, бир барак мюйюшю да жетмей, кёпюр тюбюнде тургъан эди кёчюп баргъан заманыбызда Къызыл-Къая шахаргъа. Артда уа совхозгъа кёчюрюлгенген эди. Аз къыйынлыкъла кёрмегенбиз… Ала энди бу тёлюге къайтып келмесинле.
Биринчи Ата журтха къайтыу башланнганлай окъуна, биз кёчерге хазырланнган эдик. Огъары Малкъарга 1957-чи жылны май айында келген эдик.
Работу выполнили команда "Беш къыз" МКОУ СОШ №1 с.п. Верхняя Балкария Черекского муниципального района КБР
Руководители: Карчаева Халимат Жекерьяевна и Атабиева Зайда Ахмедовна
Сэр, мы окружены!
— Отлично!!! Теперь мы можем атаковать в любом направлении!
****
Мы так боимся быть навязчивыми, что кажемся равнодушными.