КЪАЙСЫННЫ, ХАМЗАТНЫ ДА ЭСГЕРЕ
Жаш заманымда мен бу Сёзню, тап айтылгъан бир назму тизгинча кёрюп, алай бош мурулдай айланнганма. Жылла бла ол къысха сёзню тюзлюгюне, уллу магъанасына тюшюннгенден-тюшюне барама. Кёрлюгюмю, кёрмезлигими да кёре, игиге, аманнга да тюбей, мен тышында айланнганлы ? 30 жыл. Хар абыннганым сайын, ?ТАУЛУ ТЮЗДЕ АБЫНЫР? ? кёлюме келмей къалмагъанды. Кесимден озуп, халкъыбызгъа да сагъыш этдиреди ол Сёз.
Таулу халкъыбыз тауларында жашагъан сагъатында, аны кёлю-жюреги да, саны-тёммеги да башха тюрлю эдиле. Халкъ ёмюрле бла жашагъан жерине, журтуна ушап къалады. Тау халкъны тауларындан айырып, тюзлеге жайсанг, талай замандан аны халы да, бет къаны да тюрленип тебирейдиле. Табийгъатны кючю алайды. Ол кесине ушатып тебирейди алайда жашагъанланы барын. Бир да ажымсыз, аны сезип, сюргюнде-кёчгюнчюлюкде журтуна термилип жашагъанды халкъыбыз. Мадар болгъанлай а, жарашхан юйюн-мюлкюн да атып, Кавказына къайытханды. Алай а...
Тау эллерибизге иймезге, къайтармазгъа кюрешгендиле бизни. Къайытханлагъа да, жашарча таплыкъла къурамагъандыла. Кетерча этгендиле. Онла бла тау эллерибиз, оюлгъанларыча, ызларына сюелмей турадыла бюгюн да. Амалсыздан, халкъыбыз тёбенлеге, тышына, шахарлагъа эне, чачыла барады. Чачыла, башхаланы ичинде жутула, эрий, тилибиз-адетибиз унутула барабыз.
?Таулу тюзде абыныр?. Бир жанындан бу айтыуну тюзлюгюне сейирсинеме, экинчи жанындан а, эсгертиу-эслетиу магъанасы-кючю болгъан бир кесамат Сёздю бу. Бу Сёзню юсю бла халкъыбызны къыйын къадарын, жолун, жашауун, алда не къоркъуула сакълагъанларын айтып чыгъаргъа боллукъду.
Нарт сёз болуп къалгъан, ёмюрлени жашарыкъ бу назму тизгинни жазгъан-айталгъан Батырбекланы Зейтунну жашы Хамзатды. Ёмюрлюк сёзню айталгъан адам кеси замансыз, ёмюрлюкге айырылгъанды арабыздан. 2008 жыл июльну онбиринде жюреги тохтап къалгъанды Хамзатны. Аурумайкъыйналмай, башхаланы да къыйнамай, алай кетген насыпды деп да къояр эдик, Хамзатха къуру 51 жыл болмаса. Энди ол тохтап къалгъан жюрек, назму тизгинледе уруп турлукъ жюрек къаллай болгъаныны юсюнден
талай сёз айтыргъа излейме.
1
1980 жылла эдиле. Москвада Горький атлы Адабият институтну кюндюзгю бёлюмюне жангы кёчгенме. Къайдан болгъанымы билгенлей, устазла да, студентле да: ?Хамзатны таныймыса?? ? деп сорадыла. Битеу институтда эм белгили адам болуп чыгъады Хамзат. Къызла да былай жаратхан, жашла да былай ёрге тутхан ким болду бу? Не ючюн багъалата болурла аны быллай бир?
Биргеме баргъанладан бири, дагъыстанлы Шапи ?Хамзатдан ышан нгылы адам жокъду институтда. Керти эр кишиди?, ? дейди. ?Эм чырайлы да олду?, ? деп бир жанындан сёз къошады Ира. Алай эте, сёлеше-кюле, общежитге киребиз. ?Землягынгы? алып келебиз деп, мени Хамзатны одасына (комнатасына) алып барадыла. Кесим излегенимча жашар жер тапхынчы, Хамзат бла турама. Ол эки-юч кюнню ичинде Хамзатны одасына киргенни-чыкъгъанны санаргъа къолдан келлик тюйюлдю. Кёбюсюню тилеклери быллайладыла:
? Стипендиягъа дери юч (беш, он) сом бер.
? Биягъы тюйюш башланнганды, араны айырыргъа бир къара.
? Бу назмуланы къалай кёресе, бир тынгыла.
? Энди жыл бир фахмулу жаш бизни институтха кирирге излейди. Болушурмуса?
? Жууугъум келгенди. Комендантха айт да, бир талай кюннге мында турурча бир эт.
Тилекле дагъыда былагъа ушаш. Жангыз бир кере ?угъай? деп айтханын эшитмедим Хамзатны. Аллай ?ууакъ-тюек? затланы къой, уллуракъ затланы тындырыргъа да къолундан келе эди аны.
Мени эм бек сейирсиндирген башха зат эди. Хамзат студент болгъанлыгъына, профессор-устаз къауум да анга студентгеча къарамай эди. Бир жанындан Хамзатны терен билими бар эди ? китап окъумагъан заманын кёрмегенме аны. Экинчи жанындан Хамзат кесин тийишли даражада тута эди, адамны сыйын кёре биле эди. Бизни окъутхан шайыр устазлада Хамзатха атап, назму жазгъанланы кёргенме. Башхала бла аллай зат болуп билмейме. Кёп кере кёргенме Хамзатны стол жанында устазла бла олтуруп тургъанын да. Сёз нёгер болургъа, чамгъа-лакъырдагъа да бек уста эди Батырбек улу.
Мен институтну кюндюзгю бёлюмюне жангы кёчгеним себепли, талай экзамен, зачет берирге керек эдим. Хамзат устазла бла келишип, мен аланы къысха заманны ичинде берип, къалгъанладан артха къалмазча болдум. Кюнлени биринде уа, биринчи кере мени назмуларымы сюзерге жыйылдыла. Ол кезиуге мени назмуларым жер-жерде да басмаланып, энчи китап болуп да чыгъып, кесими кишиге тенг этмей жюрюген заманым эди.
Сюзюу башланды. Биргеме окъугъанла, адетдеча, назмуларымы алгъадан окъуп, хазырланнгандыла. Талай назмуму къарачайча, орусча да окъудум. Сора Лев Ошанин, бизни семинарны таматасы, сёзню мени коллегаларыма берди. Эй, тебиредиле сора мен зауаллыны сопакълап. Сюрюуге мал кеч къошулса, бары да аны бырнак этип, уруп бир башлайдыла, аллайын болду иш. Бир иги сёз айтхан болса уа... Сора Хамзат ёрге турду:
? Жолдашла, тиллешип келгенча, былай этерге жараймыды? Поэзия жилтини болгъан бир тизгин тапмагъаныгъыз сейир тюйюлмюдю? Мен аллай ненча тизгин таба эсем, анча кере рестораннга барабызмы?
Къайсы эсе да кюлдю, къайсы эсе да ышарды, Ошанин да Хамзатха айланып: ?Старик? (алай айтып сёлешиучю эди къайсыбызгъа да), рестораннга ненча кере барлыгъыбызны бир санайыкъ, айтчы ол тизгинлени?,? деди. Хамзат мажалгъа санагъан тизгинлени айта, Ошанин да бармакъларын бюге-санай келдиле да, ?Элия да кёкде ташсынмаз? деп бошады тизгенин Хамзат. Ошанин да, ?он? деп, эки къолун ёрге тутду. Ма алай бла жарыкъ халда бошалды ол кюн назмуларымы сюзюлгени. Талай жаш болуп, жуугъан да этдик ол ?урушдан-сынаудан? ётгеними.
Алай а, бир жылдан, Къарачай-Черкесияны жазыучу организациясында мени ?Бусакъла? атлы китабымы сюзюу (ючюнчю кере) къалай баргъанын айтханым да, Ошанин манга ийнаннган окъуна этмеди. Жазыучуланы область организациясы къол жазмамы заранлыгъа санагъанын, социалист реализмге келишмегени ючюн басмагъа тежемезге оноу этгенин эслегенинде уа, бирлери жазгъан рецензияны ашыкъмай, ырахат окъуду. Башын да чайкъап: ?ВЛК-ны бошагъан адам былай да къалай жазады, къуру политика терслеуле салып. Сен къол жазмангы башдан-аякъ орусчагъа кёчюрюп манга тапдырсанг, кёлюме келгенни керекли жерге жазарма?, ? деди. Ёзге мен ол затны этмедим. Хамзат: ?Муну Къайсыннга, хау, Къулийланы Къайсыннга бир кёргюзтейик. Ол бир оноу этер. Къайсын бла сени танышдыргъан мени борчум болсун?, ? деп тохтады.
Кюнлени биринде, Хамзат мени излеп табып: ?Алан, къайда тасса, ингир сагъат бешде Къайсыннга тюберге керекбиз, кеси бла келишгенме. Къол жазмангы да ал, ол рецензия кибикни да ал? деп, мени ашыкъдырды. Такси тутуп, кечикмей жетдик, насыпха. ?Москва? къонакъ юйню эшиклеринден киргенлей, кимле эселе бла да къол тутуп айырыла тургъан Къайсынны эследик. Бизни тартыннганыбызгъа, угъай дерге кюрешгенибизге да къарамай, ол бизни рестораннга киргизтди да, стол жасады. Бизге ашагъыз, маржа деп, кеси рецензияны окъургъа жарашды. Мен а, эслетмей, битеу дуниягъа белгили шайыргъа къарагъанлай турама. Къайсынны къашлары бир тюйюлюп, энишге тюшедиле, бир къуш къанатлача, ёрге барадыла. Жанлы къашла, жанлары болгъан къашла. Рецензияны окъуп бошап, папканы тешип, къол жазмама да къарады. Сора биз столну женгиллетгенча эследи да, ?энтта бир жукъ алайыкъ, ? деди. ? Ашарыкъ керек тюйюл эсе, бирер стакан исси чай ичейик?, ? деп, шапагъа белги берди. Сора манга айланып, ?къол жазмангы сюзюу къалай баргъанын бир айтчы?, ? деди.
Айтдым. Сюзюуге жыйылгъан къарачай жазыучула бары да, жазыучу организацияны таматасы да, башхала да ол рецензияны къабыл этгенлерин билдирдим.
? Назифа уа бармы эди, Къагъыйланы Назифа? ? деп сорду Къайсын.
? Бар эди. ?Суратлау адабиятны сюзюу ? политика ярлыкланы тагъыу тюйюлдю? деп, мени жакъларгъа кюрешген жангыз ол эди.
? Да, Назифа адабиятдан ангылауу болгъан адамды, фахмулу жазыучуду кеси да. Энди былай этейик. Мен бу рецензияны, къол жазмангы да Чегемге алып кетейим, анда ырахат окъуюм, сора кёлюме келгенни да тырнап келтирирме. Бир ыйыкъдан бери, ызыма, къайытырыкъма.
Бюгюн да сейирсинеме. Депутатлыкъ ишлери бир жанындан (СССР-ни Баш Советини депутаты эди Къайсын), жазыучулукъ ишлери экинчи жанындан, ол къыйын аурууу ючюнчю жанындан ? бары да татып тургъан адам, заман табып, эки студентни сыйлагъан да этип, бизни жашауубуздан-ашауубуздан да хапар соруп, къайгъы этгени. Башха адамгъа туура Къайсынча къайгъыргъан кёрмегенме. Энди ангылайма, ол къуру бизни къайгъыбызны тюйюл, битеу адабиятыбызны, тилибизни, халкъыбызны къайгъысын этгенин. Онглу адам эди, уллу адам эди, керти адам эди Къайсын. Алай а, мен анга тюбеяллыкъ тюйюл эдим Батырбек улу болмаса. Тюберге эсиме да келлик тюйюл эди. Энди ыразылыгъымы Къайсыннга, Хамзатха да айтырча тюлдю ? керти дуниягъа кетгендиле экиси да.
Къайсын, айтханыча, женгил къайыталмады. Алай а, ол кеси мени тапмаса, аны бла байламлы болургъа, тюзюн айтайым, таукеллигим жетерик тюйюл эди. Бир кюн окъуудан къайытып келип, общежитни босагъасындан атлагъанлай, сакълауул тиширыу къагъытчыкъны узатды. Анда Къайсынны телефон номери жазылып эди.
Хамзат мында болмагъаны себепли, телефон этип, Къайсын айтхан заманнга ?Москва? къонакъ юйге кесим бардым. Къайсын тургъан одагъа чыгъып, эшиклени къакъдым. Къайсын эшиклени ачды да, мени ичине киргизди. Олтуруп тургъан эки адам ёрге туруп, къолуму тутдула. Абызырагъан окъуна этдим ? бири Давид Кугультинов эди, бири да Чингиз Айтматов. ?Давид, Чингиз, это Билал Лайпанов ? завтрашний день нашей горской поэзии. Он ещё студент, а уже противостоит целой писательской организации. С характером. О нем я уже говорил вам?, ? деди Къайсын, мени къатына олтурта.
Аланы ашырып къайытхандан сора, Къайсын жашырмай айтды: ?Иги болду была бла танышып къалгъанынг. Манга бир жукъ болгъаны болса да, бир бек керекли заманынгда быладан болушлукъ табарыкъса. Ол осал рецензияны алагъа да окъутханма. 1937 жыл болса, адамны думп этерге быллай къагъыт озуп да жетерик эди. Китабынг а чыгъарыкъды, къоркъма. Обкомну биринчи секретарына къагъыт ийгенме.
? Хы, быйыл институтну бошай эсенг, не этер муратынг барды?
? Мында къалып кетерми эдим деп да бир болама...
? Алай этсенг, арабыз кырты боллукъду сора. Поэт халкъы бла болургъа керекди къууанчда, бушууда да. Заман бла хар не тюрленнгенча, халкъ да тюрленеди. Халкъынг бла болсанг, аны бла бирге сен да тюрленесе. Тышында къалс